Page #1
--------------------------------------------------------------------------
________________ kArtika vIrani0saM02466 anekAnta varSa 3, kiraNa 1 vArSikamUlya 3 ru0 navambara 1939 nayAtmAnasalA bhAvanagara tAemA M zrI di0 jainapariSadke saujanyase prApta 303 OFONDONTEGORIROOMINOGENOONTROORIGILROOHINOONIROHIROIDGPINOGENONOGEINOGEIROENOGE sampAdaka saMcAlakajugalakizora mukhtAra tanasukharAya jaina adhiSThAtA vIra-sevAmandira sarasAvA (sahAranapura) kanaoNTa sarkasa po0 ba0naM048 nyU dehlii| SINOPINCORITEGORIEOHINOORINOORIORINCREGNAIFSCRITEGORIESIINDIINDGIFCATEGORTEGO HONOMIO FOROOPERFOTO
Page #2
--------------------------------------------------------------------------
________________ OM viSaya-sUcI pRSTa 32,79, :::::::::::: 1. zrI vIra-smaraNa, vIra zAsanA'bhinandana 2. dhavalAdi zrata paricaya 3. satya anekAntAtmaka hai [zrI jayabhagavAna vakIla 4. smRtimeM rakhane yogya vAkya zrImad rAjacandra] 5. bha0 mahAvIrake zAsanameM gotrakarma [zrI kAmatAprasAda 6. vividha prazna [zrImad rAjacandra 7. jainadRSTikA sthAna tathA usakA AdhAra [ zrI mahendrakumAra zAstrI 8. mIna-saMvAda ( kavitA )-[zrI yugavIra 9. vIrazAsanakI vizeSatA [-zrI agaracanda nAhaTA 10. saphala-janma (kavitA)--[zrI bhagavat jaina 11. vIra-zAsainameM striyoMkA sthAna [zrI indukumArI 52. nara-kakAla (kavitA)-- [zrI bhagavat jaina 13. vora-zAsanakI puNya-velA- [zrI- sumeracanda divAkara 14. manuSyoMmeM uccata-nIcatA ? [zrI vaMzIdhara vyAkaraNAcArya 15. sAhitya sammelanako parIkSAoMmeM jaina-darzana [zrI ratanalAla saMghavI 16. yApanIya sAhityakI khoja [zrI nAthUrAma premI 17. mAtatva (kahAnI)-- [zrI bhagavata jaina 18. subhASita [zrI ajJAt 19. usa vizvavaMdyavibhUtikA dhuMdhalA citraNa [zrI devendra jaina 20. majadUroMse rAjanItijJa [zrI mAIdayAla bI0 e0 21. darzanoMkI sthala rUparekhA [zrI tArAcanda zAstrI 22. aja-sambodhana (kavitA) [zrI yagavIra 23. vIra-zAsana-divasa aura hamArA uttara dAyitva [zrI dazarathalAla jaina 24. vIrake divya upadezakI jhalaka zriI jayabhagavAna vakIla 2, sAhitya-paricaya aura samAlocana sampAdakIya 26. vItarAga pratimAoMkI ajIba pratiSThA vidhi [zrI sUrajabhAna vakIla 27. vinayase tatvako middhi hai / vivekakA artha [zrImad rAjacandra 28. Alocana [yugavIra 29. tattvArthAdhigama sUtrakI eka saTippaNaprati [ sampAdakIya ... 30. jaina lakSaNAvali [ sampAdakIya 31. zrI vIra prabhukI vANI, parama upAsya ( kavitA ) [zrI yagavIra 32. subhASita (urdU kavitA) [iqabAla, cakavasta, dArA, ahasAna ::::::::: 21. darzanoMkI sthUla rU 105 118,120 119 126 126 TAiTila
Page #3
--------------------------------------------------------------------------
________________ - nIti-virodha-dhvaMsI loka-vyavahAra-vartakaH samyak / paramAgamasya bIjaM bhuvanaikagururjayatyanekAntaH // / sampAdana-sthAna-vIrasevAmandira (samantabhadrAzrama), sarasAvA, ji. sahAranapura / varSa 3 prakAzana-sthAna-kanaoNTa sarkasa, po0 ba0 naM0 48, nyU dehalI kiraNa kArtika pUrNimA, vIranirvANa saM0 2466, vikrama saM0 1966 zrIkIra-smaraNA zuddhi-zaktayoH para kASTha yo'vApya shaantimndirH| . dezayAmAsa saddharma zrIvIreM praNamAmi tam // -yagavIraH jinhoMne jJAnAvaraNa-darzanAvaraNa ke vinAzase nirmalajJAna-darzanakI AvirbhatirUpa zuddhikI tathA antarAyakarmake vilopase vIryalabdhirUpa zaktikI parAkASThAko--caramasImAko prApta karake aura mohanIya karbhake samUla vizvaMsase AtmA meM pUrNazAntikI sthApanA karake athavA bAdhArahita cirazAntike nivAsasthAna banakara samIcIna dharmakI dezanA kI hai una zrIvIra bhagavAnako maiM sAdara praNAma karatA huuN| stheyAjjAtajayadhvajA'pratinidhiH prodbhatabhariprabhuH, pradhvastA'khila-durnaya-dviSadibhaH sannItisAmarthyataH / sanmArgastrividhaH kumArga-mathano'rhanvIranAthaH zriye, zazvata-saMstuti-gocaro'naghadhiyAM zrIsatyavAkyAdhipaH // , --yuktayanuzAsana-TIkAyAM, zrIvidyAnandaH - jo jayadhvaja prApta karane vAloMmeM advitIya haiM, jinake mahAna sAmarthya athavA mahatI prabhutAkA prAdurbhAva huAhai,jinhoMne sannItikI-anekAntamaya syAdvAdanItikI-sAmarthyase saMpUrNa durnayarUpa zatrugajoM ko dhvasta kara diyA hai--tabAha va barbAda kara diyA hai--jo trividha sanmArgasvarUpa haiM-samyagdarzana-samma rajJAna-samyakacAritrakI sAkSAt mUrti haiM-jinhoMne kumAgoMko mathana kara DAlA hai, jo sadA kalapila Azayase rahita sudhIjanoMkI saMstutikA viSaya bane hue haiM aura zrIsampanna satyavAkyoMke adhipati athavA Agamake svAmI haiM, ve zrIvIra prabhu arhanta bhagavAn kalyANake liye sthira raheM-cirakAla taka loka hRdayoMmeM nivAsa kreN|
Page #4
--------------------------------------------------------------------------
________________ vIrazAsanA'bhinandana tava jina zAsana vibhavo jayati kalAvapi guNA'nuzAsana vibhavaH / doSa- kazAsanavibhavaH stuvanti cainaM prabhA - kRzA''sanavibhavaH // -- svayaMbhU stotre, samantabhadraH / he vIra jina ! ApakA zAsana-mAhAtmya - Apake pravacanakA yathAvasthita padArthoM ke pratipAdanasvarUpa gaurava - kalikAla meM bhI jayako prApta hai-sarvokRSTa rUpa se varta rahA hai, usake prabhAva se guNoM meM anuzAsana ye hue ziSyoM kA bhava - saMsAraparibhramaNa - vinaSTa huA hai| itanA hI nahIM, kintu jo doSoMrUpI nirAkaraNa karane meM samartha haiM - unheM apane pAsa phaTakane nahIM dete aura apane jJAna - tejase jinhoMne lokaprasiddha vibhuoM ko-- harihAdiko - nisteja kara diyA hai, aise gaNadharadevAdi mahAtmA bhI Apake isa zAsanakI stuti karate haiM / dayA-dama-tyAga-samAdhiniSThaM, naya pramANa-prakRtAJjasArtham / ghuSyamanyairakhilaiH pravAdairjina tvadIyaM matamadvitIyam // - yuktayanuzAsane, samantabhadraH / he vIra jina ! ApakA mata -- zAsana --naya-pramANa ke dvArA vastu tattva ko bilkula spaSTa karane vAlA aura saMpUrNa pravAdiyoMse abAdhya honeke sAtha sAtha dayA (ahiMsA), dama (saMyama), tyAga aura samAdhi (prazasta dhyAna) ina cAroMkI tatparatAko liye hue haiM / yahIsaba usakI vizeSatA hai, aura isaliye vaha advitIya hai / sarvAntavattadguNa- mukhya- kalpaM, sarvAntazanyaM ca mitho'napekSam / sarvApadAmantakaraM nirantaM sarvodayaM tIrthamidaM tavaiva // - yuktayanuzAsane, samantabhadraH / he vIra prabhu ! ApakA pravacanatIrtha - zAsana-sarvAntavAn hai-- sAmAnya, vizeSa, dravya, paryAya, vidhi, niSedha, eka, aneka, Adi azeSa dharmoMko liye hue hai aura vaha guNa-mukhyakI kalpanAko sAthameM liye honese suvyasthita hai -- usameM asaMgatatA athavA virodhake liye koI avakAza nahIM hai--jo dharmoM meM paraspara apekSA ko nahIM mAnate - unheM sarvathA nirapekSa batalAte haiM - unake zAsana meM kisI bhI dharmakA astitva nahIM bana sakatA aura na padArtha vyavasthA hI ThIka baiTha sakatI hai| ata: ApakA hI yaha zAsana tIrtha sarvaduHkhoM kA anta karane vAlA hai, yahI niranta hai - kisI bhI mithyAdarzana ke dvArA snaNDanIya nahIM hai--aura yahI saba prANiyoMke abhyudayakA kAraNa tathA AtmAke pUrNa abhyudaya (vikAsa) kA sAdhaka aisA 'sarvodayatIrtha' hai| bhAvArtha- ApakA zAsana anekAntake prabhAvase sakala durnayoM (paraspara nirapekSanayoM) athavA mithyAdarzanoMkA anta ( nirasana) karane vAlA hai aura ye durnaya athavA sarvathA ekAntavAdarUpa mithyAdarzana hI saMsAra meM aneka zArIrika tathA mAnasika duHkharUpa ApadAoMke kAraNa hote haiM, isaliye ina durnayarUpa mithyAdarzanoMkA anta karane vAlA honese ApakA zAsana samasta ApadAoMkA anta karane vAlA hai, arthAt jo loga Apake zAsana tIrthakA Azraya lete haiM, use pUrNa tayA apanAte haiM, unake mithyAdarzanAdi dUra hokara samasta duHkha miTa jAte haiM / aura ve apanA pUrNa abhyudaya (utkarSa evaM vikAsa) siddha karane meM samartha ho jAte haiM / kAmaM dviSannappupapattikSuH samIkSatAM te samadRSTiriSTam / tvayi dhruvaM khaMDitamAnazRMgo bhavatyabhadro'pi samantabhadraH / yuktyanu0, zrIsamantabhadrAcAryaH / he vIra bhagavan ! Apake iSTa zAsanase bharapeTa athavA yatheSTa dveSa rakhane vAlA manuSya bhI yadi samadRSTi ( madhyasthavRtti) huA upapatticakSu se - mAtsarya ke tyAgapUrvaka yuktisaMgata samAdhAnakI dRSTiApake iSTakA - zAsanakA - avalokana aura parIkSaNa karatA hai to avazya hI usakA mAnazrRMga khaNDita ho jAtA hai - sarvathA ekAntarUpa mithyAmata kA Agraha chUTa jAtA hai aura vaha abhadra athavA midhyAdRSTi hotA huA bhI saba orase bhadrarUpa evaM samyagdRSTi bana jAtA hai- - athavA yU~ kahiye ki Apake zAsana tIrthakA upAsaka aura anuyAyI ho jAtA hai
Page #5
--------------------------------------------------------------------------
________________ dhavalAdi-zruta-paricaya -- -:: [sampAdakIyaH] dhavala' aura 'jayadhavala' 'nAmase jo siddhAntagrantha isa taraha ye nAma bahuta kucha purAne tathA rUDha. haiM prasiddhiko prApta haiM ve vAstavameM koI mUla-grantha aura inakI sRSTi TIkAko bhASyarUpameM pradarzita karanekI nahIM haiM, balki TIkA-grantha haiN| khuda unake racayitA dRSTi se huI jAna par3atI hai| parantu zrAma jaina-janaMtA vIrasenAcAryane tathA jinasenAcAryane unheM TIkA-grantha sune-sunAye aAdhArapara inheM mUla evaM svataMtra graMthoMke rUpa meM likhA hai aura ina TIkAtroMke nAma 'dhavalA', 'jaya- hI mAnatI A rahI hai| apane svarUpase mUla-graMtha dhavalA' batalAe haiM, jaisA ki unake nimna vAkyoMse na hokara TIkA-graMtha hote hue bhI, ye apane sAthameM una prakaTa hai mUla sUtragranthoMko liye hue haiM jinake AdhAra para "bhaTTAraeNa TIkA lihiesA vIraseNeNa" // 5 // inakI yaha itanI bar3I tathA bhavya imArata khar3I huI hai| "kattiyamAse esA TIkA hu samANizrA dhavalA"|| siddhivinizcaya-TIkA tathA kucha cUrNiyoM zrAdikI taraha .... -dhavala-prazasti ye prAyaH sUtroMke saMketa-mAtrako liye hue nahIM haiM, balki "iti zrIvIrasenIyA TIkA sUtrArthadarzinI / " mUla sUtroMko pUrNa rUpase apanemeM samAviSTa tathA uddhRta "ekAnnaSaSThisamadhikasaptazatAbdeSu zakanarendrasya / : kiye hue haiM, aura isaliye inakI pratiSThA mUlaM samatIteSa samAptA jayadhavalA prAbhRtavyAkhyA // " siddhAntagranthoM-jaisI hI hai aura ye prAyaH svatantrarUpameM ---jayadhavala-prazasti siddhAntagrantha' samajhe tathA ullekhita kiye jAte haiM / dhavala aura jayadhavala nAmoMkI yaha prasiddhi zrAjakI dhavala-jayadhavalakI AdhArazilAe~ athavA bahuta hI Adhunika nahIM haiM / brahma hemacandra apane prAkRta zrutaskandhameM aura vikramakI 10vIM-11vIM zatA- jayadhavalakI 60 haz2Ara zlokaparimANa nirmANako bdIke vidvAn mahAkavi puSpadanta apane mahApurANa meM bhI liye bhavya imArata jisa aAdhArazilApara khar3I hai inhIM nAmoMke sAtha ina granthoMkA ullekha karate haiN| usakA nAma 'kasAyapAhuDa' ( kaSAyaprAbhUta ) hai / aura yathA dhavalakI 70 haz2Ara yA 72 haz2Ara * zloka parimANa"sadarIsahassadhavalojayadhavalo sttrishsbodhvvo| nirmANako liye hue bhavya imArata jisa mUlAdhAra para mahabaMdho cAlIsaM siddhaMtatayaM ahUM vaMde // " khar3I huI hai vaha 'SaTkhaNDAgama' haiM / ghaTakhaNDAgamake -zrutaskandha, 88 brahma hemacandrane 'zrutaskandha' meM dhavalakA pari"Na u bujhiu Ayamu sahadhAmu / mANa jaba 70 hajAra zloka jitanA diyA hai, taba indrasiddhaMtu dhavalu jayadhavalu NAma / / " nandi AcAryane apane 'zrutAvatAra meM use 'granthasahasra--mahApurANa, 1,6,8 dvisaptatyA' padake dvArA 72 haz2Ara sUcita kiyA hai|
Page #6
--------------------------------------------------------------------------
________________ anekAnta prathama cAra khaMDoM-- 1 jIvasthAna, 2 kSullakabandha, bandhasvAmitvavicaya, aura 4 vedanAkI, jise 'veyaNakasIraNapAhuDa' tathA 'kampayaDipAhuDa' ( karmaprakRtiprAbhRta) bhI kahate haiM, yaha pUrI TIkA hai-- ina cAra khaNDoMkA isameM pUrNarUpa se samAveza hai aura isaliye inheM hI pradhAnataH isa granthakI AdhAra zilA kahanA cAhiye / zeSa 'vargaNA' aura mahAbandha' nAmake do khaNDoMkI isameM koI TIkA nahIM hai aura na mUla sUtrarUpa meM hI una khaNDoMkA saMgraha kiyA gayA hai - unake kisI-kisI zraMzakA hI kahIM-kahIM para samAveza jAna par3atA hai| vargaNAkhaNDa - vicAra [ varSa 3, kiraNa 1 khaNDa' ke sAthahI samApta hotA hai-- vargaNAkhaNDa usake sAthameM lagA huA nahIM hai / parantu paM0 pannAlAlajI sonI Adi kucha vidvAnoMkA khayAla hai ki 'dhavalA' cAra khaNDoMkI TIkA na hokara pA~ca khaNDoMkI TIkA hai - pA~cavA~ 'vargaNA' khaNDabhI usameM zAmila hai| unakI rAya meM ' vedanAkhaNDa meM 24 anuyogadvAra nahIM haiM, 'vedanA' nAmakA dUsarA anuyogadvAra hI 'vedanAkhaNDa' hai aura 'vargaNAkhaNDa' phAsa, kamma, paDi nAmake tIna anuyogadvAroM aura 'bandhana' anuyogadvAra ke 'baMdha' aura 'baMdhaNijja' adhikAroMse milakara banatA hai / ye phAsAdi zranuyogadvAra vedanAkhaNDake nahIM kintu 'kammapayaDipAhuDa' ke haiM, jo ki grAyaNIya nAmake dUsare pUrvakI pA~cavIM cyavanalabdhi vastukA cauthA pAhuDa hai aura jisake kadi, veNA (vedanA) phAsAdi 24 anuyogadvAra haiM / 'vedanAkhaNDa' isa kammapayaDipAhuDakA dUsarA 'vedanA' nAmakA zranuyogadvAra hai / isa bedanAnuyogadvAra ke kahiye yA vedanAkhaNDake kahiye 16 hI anuyogadvAra haiM, jinake nAma vedaNikkheva vedaraNayavibhAsaraNadA, vedaNaNAma vihANa, vedaraNadavvavihANa, vedaNakhettavihANa, vedaNakAlavihANa, vedaNabhAvavihANa Adi haiN|'* dhavala grantha meM 'bandhasvAmitvavicaya' nAmake tIsare khaNDakI samApti ke anantara maMgalAcaraNapUrvaka 'vedanA' khaNDakA prArambha karate hue, 'kammapayaDipAhuDa' isa dvitIya nAma ke sAtha usake 24 anuyogadvAroMkI sUcanA karake una anuyogadvAroMke kadi, veyaNA, phAsa, kamma, payaDi, baMdhaNa, ityAdi 24 nAma diye haiM aura phira una anuyogadvAroM (adhikAroM ) kA kramazaH unake avAntara anuyogadvAroMke bheda-prabheda-sahita varNana karate hue antake 'appAbahuga' nAmaka 24veM anuyogadvArakI samApti para likhA hai - "evaM cauvIsadimaNiogaddAraM samattaM / " aura phira "evaM siddhAMtArNavaM pUrtimagamat caturviMzati adhikAra 24 aNiogaddArANi / namaH zrIzAMtinAthAya zreyaskaro babhUva" aisA likhakara "jassa se sAraNamae' ityAdi granthaprazasti dI haiM, jisameM granthakAra zrIvIrasenAcAryane apanI guruparamparA yAdike ullekhapUrvaka isa dhavalA TIkAkI samAptikA samaya kArtika zuklA trayodazI zakasaMvat 738 sUcita kiyA hai| isase sApha jAnA jAtA hai ki yaha 'dhavala' grantha 'vedanA - aisI rAya rakhane aura kathana karane vAle vidvAn isa bAtako bhulA dete haiM ki 'kammapaya DipAhuDa' aura 'veyaNakasINapAhuDa' donoM eka hI cIz2ake nAma ' kramakA prakRta svarUpa varNana karanese jisa prakAra * dekho, 'jaina siddhAntabhAskara' ke pA~caveM bhAgakI tRtIya kiraNa meM prakAzita sonIjIkA 'SaDkhaNDAgama aura bhramanivAraNa' zIrSaka lekha / Age bhI sonIjIke mantavyoMkA isI lekhake AdhAra para ullekha kiyA gayA hai /
Page #7
--------------------------------------------------------------------------
________________ kArtika vIra nirvANa saM0 2466] dhavalAdi-zruta-paricaya 'kammapayaDipAhuDa' guNa nAma hai usI prakAra 'veyaNa- uttarasUtra kahate haiM / yathAkasINapAhuDa' bhI guNanAma hai; kyoMki 'vedanA' koMke "jahA uddeso tahA Niheso tti kaTTa kadiudayako kahate haiM, usakA niravazeSarUpase jo varNana aNiogaddAraM parUvaNaTThamuttarasuttaM bhaNadi / " * karatA hai usakA nAma 'veyaNakasINapAhuDa' hai; jaisA ki isase spaSTa hai ki 'vedanAkhaNDa' kA viSaya hI 'dhavalA' ke nimna vAkyase prakaTa hai, jo ki zrArAke 'kammapayaDipAhuDa' hai; isIse isameM usake 24 adhi. jainasiddhAntabhavanakI pratimeM patra : naM0 17 para diyA kAroMko apanAyA gayA hai, maMgalAcaraNa takake 44 sUtra huzrA hai bhI usIse uThAkara rakkhe gaye haiN| yaha dUsarI bAta hai ___ "kammANaM payaDisarUvaM vaeNedi teNa kammapaya- ki isameM usakI apekSA kathana saMkSepase kiyA gayA hai, DipAhuDe tti guNaNAma, vayaNakasINapAhuDe tti vi kitane hI anuyogadvAroMkA pUrA kathana na dekara use tassa vidiyaM NAmamasthi, veyaNA kammANamudayo.taM chor3a diyA hai aura bahutasA kathana apanI graMthapaddhatike kasINaM NikhasesaM varaNadi ado veyaNakasINa- anusAra suvidhA AdikI dRSTi se dUsare khaNDoMmeM bhI le pAhuDamidi, edavi guNaNAmameva / " liyA gayA hai / isIse 'SaTkhaNDAgama' mahAkammapayaDivedanAkhaNDakA viSaya 'kammapayaDipAhuDa' na. honekI pAhuDa (mahAkarmaprakRtiprAbhRta) se uddhRta kahA hAlatameM yaha nahIM ho sakatA ki bhUtabali prAcArya kathana jAtA hai| karane to baiThe vedanAkhaNDakA aura karane lageM kathana yahA~ para itanA aura bhI jAna lenA cAhiye ki kammapayaDipAhuDakA, usake 24 adhikAroMkA kramazaH vedanAkhaNDa ke mUla 24 anuyogadvAroMke sAtha hI dhavalA nAma dekara ! usa hAlatameM kammapayaDipAhuDake antargata TIkA samApta ho jAtI hai, jaisAki Upara batalAyA gayA 24 adhikAroM (anuyogadvAroM) meMse 'vedanA' nAmake hai, aura phira usameM vargaNAkhaNDa tathA usakI TIkAke dvitIya adhikAra ke sAtha apane vedanAkhaNDakA sambandha liye koI sthAna nahIM rahatA / ukta 24 anuyogadvAroM meM vyakta karane ke liye yadi unheM ukta 24 adhikAroMke 'vargaNA' nAmakA koI anuyogadvAra bhI nahIM hai / 'baMdhaNa' nAmakA.sUtra denekI jarUrata bhI hotI to ve use dekara anuyogadvArake cAra bhedoMmeM 'baMdhaNijja' bhedakA varNana usake bAda hI 'vedanA' nAmake adhikArakA varNana karate; karate hue, usake avAntara bhedoMmeM viSayako spaSTa karaneke parantu aisA nahIM kiyA gayA-'vedanA' adhikArake.pUrva liye / saMkSepa meM 'vargaNA-prarUpaNA' dI gaI hai-vargaNAke 'kadi' adhikArakA aura pAdako 'phAsa' Adi adhi.. dekho, pArA jainasiddhAntabhavanakI 'dhavala' prati, kAroMkA bhI uddezAnusAra (nAmakramase) varNana prArambha patra 552 / kiyA gayA hai / dhavalakAra zrIvIrasenAcAryane bhI, 24 jaisA ki usake nigna vAkyase prakaTa haiadhikAroMke nAmavAle sUtrakI vyAkhyA karaneke bAda, jo "teNa baMdhaNijjaparUpavaNe kIramANe vaggaNaparUuttarasUtrakI utthAnikA dI hai usameM yaha spaSTa kara diyA vaNA NicchaeNakAyavyA / aNNahA tevIsa vaggaNAhai ki uddezake anusAra nirdeza hotA hai isaliye suiyA ceva vaggaNA baMdhapAogA aNNA jo baMdhapAprAcArya 'kadi' anuyogadvArakA prarUpaNa karane ke liye ogA Na hotiattigamANu vpttiido|"
Page #8
--------------------------------------------------------------------------
________________ anekAnta [varSa 3, kiraNa 16 adhikAroMkA ullekha karake bhI do hI adhikAroMkA (ettha) isa vedanAkhaNDa meM--prarUpaNa kiyA gayA hai, varNana kiyA hai / aura bhI bahuta kucha saMkSiptatAse kAma unheM khaNDagrantha-saMjJA na denekA kAraNa unake pradhAnatAliyA hai, jisase use vargaNAkhaNDa nahIM kahA jI kA abhAva hai, jo ki unake saMkSepa kathanase jAnA jAtA sakatA aura na kahIM vargaNAkhaNDa likhA hI haiN| isI hai / isa kathanase sambandha rakhane vAle zaMkA-samAdhAnake saMkSepa-prarUpaNa-hetuko lekara anyatra kadi, phAsa, aura do aMza isa prakAra haiM:kamma zrAdi anuyogadvAroMke khaNDagrantha honekA niSedha "uvari uccamANesu tisu khaMDesu kassedaM maMgalaM ? kiyA gayA hai| taba avAntarra anuyogadvAroMke bhI tieNaM khaMDANaM / kudo ? vaggaNAmahAbaMdhANaM AdIe avAntara bhedAntargata isa saMkSipta vargaNAprarUpaNAko 'varga- mNglkrnnaado| Na ca maMgaleNa viNA bhUdabaliNAkhaNDa' kaise kahA jA sakatA hai ? bhaDArao gaMthassa pAraMbhadi tassa aNAiriyattappaaisI hAlatameM sonIjI jaise vidvAnoMkA ukta kathana sgaado| " kahA~ taka ThIka hai, ise vijJa pAThaka itane parase hI svayaM "kadi-phAsa kamma-payaDi-( baMdhaNa) aNiyogasamajha sakate haiM, phira bhI sAdhAraNa pAThakoMke dhyAnameM dArANi vi ettha parUvidANi tesi khaMDagaMthasaraNayaha viSaya aura acchI tarahase AjAya, isaliye, maiM makAUNa tiriNa ceva khaMDANi tti kimaTuM uccade? ise yahA~ aura bhI spaSTa kara denA cAhatA hU~ aura yaha Na tesiM pahANattAbhAvAdo / taM pi kudo Navvade ? khune rUpameM batalA denA cAhatA hU~ ki 'dhavalA' vedanAnta saMkhebeNa pruuvnnaado|" cAra khaNDoMkI TIkA hai--pA~caveM vargaNAkhaNDakI TIkA ukta, 'phAsa' Adi anuyogadvAroMmeMse kisIke bhI nahIM hai| zurUmeM maMgalAcaraNa nahIM hai--'phAse tti', 'kamme tti' vedanAkhaNDakI AdimeM diye hue 44 maMgalasUtroMkI 'payaDi tti', 'baMdhaNe' tti' sUtroMke sAtha hI kramazaH mUla vyAkhyA karane ke bAda zrIvIrasenAcAryane maMgalake 'nibaddha' anuyogadvAroMkA prArambha kiyA gayA hai, aura ina anu. aura 'anibaddha' aise do bheda karake una maMgalasUtroMko yogadvAroMkI prarUpaNA vedanAkhaNDa meM kI gaI hai tathA eka dRSTi se anibaddha aura dUsarI dRSTi se nibaddha batalAyA inameMse kisIko khaNDagranthakI saMjJA nahIM dI gaI, yaha hai aura phira usake anantara hI eka zaMkA-samAdhAna bAta Uparake zaMkAsamAdhAnase spaSTa hai / aisI hAlatameM diyA hai, jisameM ukta maMgalasUtroMko Upara kahe hue tIna sonIjIkA 'vedanA' anuyogadvArako hI 'vedanAkhaNDa' khaNDoM--vedaNA,baMdhasAmittavico aura khuddAbaMdhoM-kA batalAnA aura phAsa, kamma, payaDi anuyogadvAroMko maMgalAcaraNa batalAte hue yaha spaSTa sUcanA kI gaI hai tathA baMdhaNa-anuyogadvArake bandha aura baMdhanIya adhikAroMki 'vargaNAkhaNDa' kI AdimeM tathA 'mahAbandhakhaMDa' kI ko milAkara 'vargaNAkhaNDa'kI kalpanA karanA aura yahA~ AdimeM prathaka maMgalAcaraNa kiyA gayA hai, maMgalAcaraNa taka likhanA ki ye anuyogadvAra "vargaNAkhaMDake nAmake binA bhUtabali zrAcArya granthakA prArambha hI nahIM se prasiddha haiM" kitanA asaMgata aura bhramaparNa hai use karate haiN| sAtha hI, yaha bhI batalAyA hai ki jina kadi, batalAnekI z2arUrata nahIM rahatI / 'vargaNAkhaMDa' ke nAmase phAsa, kamma, payaDi, biMdha gadvAroMkA bhI yahA~ *dekho, pArA-jaina siddhAntabhavana kI 'dhavala'prati patra 532
Page #9
--------------------------------------------------------------------------
________________ kArtika vIra nirvANa saM02466] dhavalAdi-zruta-paricaya ukta anuyogadvAroMke prasiddha honekI bAta to bar3I hI hai, 'veyaNa' nAmakA dUsarA anuyogadvAra hai, jisakI vicitra hai ! abhI to yaha grantha lokaparicayameM bhI adhika TIkA prAraMbha karate hue vIrasenAcAryane bhI, "veyaNamanahIM AyA / phira usake kucha anuyogadvAroMkI 'vargaNA- hAhiyAraM vivihiyAraM parUvemo" isa pratijJAvAkyake khaMDa' nAmase prasiddhikI to bAta hI dUra hai| sonIjIko dvArA use vividha adhikAroMse yukta 'veyaNA' nAmakA yaha saba likhate hue itanI bhI khabara nahIM par3I ki yadi mahAadhikAra sUcita kiyA hai-'veyaNAkhaMr3a' nahIM akelA vedanA-anuyogadvAra hI vedanAkhaMDa hai to phira likhA hai--; vahI adhikAra athavA anuyogadvAra apane 'kadi' anuyogadvArako kaunase khaMDameM zAmila kiyA avAntara 16 anuyogadvAroM aura unake bhI phira avAntara jAyagA ? 'baMdhasAmittavicao' nAmake pUrvakhaMDameM to adhikAroM ke sAtha vahA~ pUrA huA hai / 'veyaNA' ke 16 usakA samAveza ho nahIM sakatA--vaha apane viSaya anuyogadvAroMmeM antakA anuyogadvAra 'veyaNaappAbahuga' aura maMgalasUtroM Adike dvArA usase pRthak ho cukA hai, usIkI samApti ke sAtha 'veyaNA' kI samAptikI hai / isI taraha yaha bhI khabara nahIM par3I ki yadi baMdhaNa- vAta ukta samAptisUcaka vAkyameM kahI gaI hai / 'veyaNA' anuyogadvArake baMdha aura bandhanIya adhikAroMko vargaNA-, pada, strIliMga honese usake sAthameM 'samattA' (samApta huI) khaMDameM zAmila kiyA jAyagA to zeSa adhikArake kriyA ThIka baiTha jAtI hai| donoMke bIcameM par3A huA kramazaH prApta kathanake liye kaunase naye khaMDakI kalpanA. khaMDa' zabda :asaMgata aura prakSipta jAna par3atA hai / karanI hogI ? kyA use kisI bhI khaMDameM zAmila na zrIvIrasenAcArya ne apanI dhavalA TIkAmeM kahIM bhI akele. karake alaga hI rakhanA hogA ? AzA hai ina saba bAtoM 'veyaNA' anuyogadArako 'veyaNAkhaMDa' nahIM likhA haike vicAra parase sonIjIko apanI bhUla mAlUma pdd'egii| ve 'yaNAkhaNDa' anuyogadvAroMke usa samUhako batalAte . aba maiM una bAtoMko bhI spaSTa kara denA cAhatA, hU~ haiM jisakA prArambha 'kadi' anuyogadArase hotA hai aura jinase sonIjIko bhrama huaA jAna par3atA hai aura jinheM isIse 'kudi' anuyogadvArake zurUmeM diye hue ukta 44 ve apane pakSako puSTimeM heturUpase prastuta karate haiN| maMgalasUtroMko unhoMne 'vedanAkhaNDa' kA maMgalAcaraNa . .(ka) sabase pahalI bAta hai vedanA anuyogadvArake batalAyA hai| jaisA ki unake nimnavAkyameM prayukta hue antameM vedanAkhaMDakI samAplikA likhA jAnA, jisakI "veyaraNAkhaNDassa AdIe maMgalaTuM" zabdoMse spaSTa haizabdaracanA isa prakAra hai-- . - "Na tAtra NibaddhamaMlamidaM mahAkammapapaDipAhu-: ___"evaM veyaNaappAbahugANiogaddAre samate' Dassa kadiyAdicaubIsaaNiyogAvayavassa AdIe veyaNAkhaMDa smttaa|" godamasAmiNa parUviMdassa bhUdabalibhaDArapaNa' ___ isa vAkyameM "veyaNAkhaMDa samattA"yaha pada azuddha veyaNAkhaMDassa AdIe maMgalaTuM tatto ANedUNaThavi: hai."veyaNA samajA" aisA honA cAhiye kyoMki dss.nnibddhRttvirohaado|" ... veyaNakasINapAhuDa athavA kammapayaDipAhuDake 24 anu- aisI hAlatameM aura isase pUrvameM DAle hue prakAza- . yogadvAroMmeMse, jinakA granthameM uddeza-kramase kathana kiyA kI rozanImeM ukta 'khaMDa' zabdake prakSipta honemeM koI
Page #10
--------------------------------------------------------------------------
________________ anekAnta [varSa 3, kiraNa 1 sandeha mAlUma nahIM hotA / 'khaNDa' zabda lekhakakI "tavvadirittaThANANi asaMkhejjaguNANi paDikimI asAvadhAnIkA pariNAma hai / ho sakatA hai ki yaha vAduppAdaThANANi motUNa sesasavvaTThANANaM usa lekhakake dvArA hI bAdameM bar3hAyA gayA ho jisane ukta ghnnaado|" vAkya ke bAda adhikArakI samAptikA cinha hote hue bhI isa vAkya ke anantara hI binA kisI sambandhake nIce likhe vAkyoMko prakSipta kiyA hai ye vA ___ "Namo NANArAhaNAe Namo dasaNArAhaNAe "zrIzrutikIrtividyadevasthiraMjIyAo // 10 // Namo carittArAhaNAe Namo tArAhaNAe / Namo namo vItarAgAya zAntaye". '. arahaMtANaM Namo siddhANaM Namo AiriyANaM Namo aisI hAlata meM ukta 'khaMDa' zabda nizcitarUpase prakSipta ubajJAyANe Namo loe saMvvasAhU NaM / Namo bhaya- athavA lekhakakI kisI bhUlakA pariNAma hai / yadi vado mahadimahAvIravaDDhamANabuddhirisissa Namo vIrasenAcAryako 'vedanA' adhikArake sAtha hI 'vedanAbhayavado goyamasAmissa0 namaH sakalavimalakevala- khaMDa' kA samApta karanA abhISTa hotA to ve usake bAda jJAnAvabhAsine namo vItarAgAya mahAtmane namo hI kramaprApta vargaNAkhaMDa kA spaSTa rU se prAraMbha karate - barddhamAnabhaTTArakAya / vedanAkhaNDasamAptam / " phAsANiyogadvArakA prAraMbha karake usakI TokA ke maMgalA ye vAkya mUlagrantha athavA usakI TIkAke sAtha caraNameM 'phAsaNioaM parUvemo' aisA na likhate / koI khAsa sambandha rakhate hue mAlUma nahIM hote-vaise mUla 'phAsa' anuyogadvArake sAthameM koI maMgalAcaraNa na hI kisI pahale lekhaka-dvArA adhikAra-samApti ke antameM honese usake sAtha vargaNAkhaMDakA prArambha nahIM kiyA die hue jAna par3ate haiM / aura bhI aneka sthAnoMpara isa jA sakatA; kyoMki vargaNAkhaMDake prAraMbhameM bhUtabali prakArake vAkya pAye jAte haiM, jo yA to mUlapratike AcAryane maMgalAcaraNa kiyA hai, yaha bAta zrIvIrasenAhAziye para noTa kiye hue the athavA adhikAra-samApti cArya ke zabdoMse hI Upara spaSTa kI jA cukI hai / ataH ke nIce chUTe hue khAlI sthAna para bAdako kisIke dvArA ukta samAptisarcaka vAkyameM 'khaMDa' zabdake prayoga mAtrase noTa kiye hue the; aura isa taraha kApI karate samaya sonIjIke tathA unhIMke sadRza dUsare vidvAnoM ke kathanako granthameM prakSipta ho gaye haiM / vIrasenAcAryakI apane adhi. koI poSaNa nahIM miltaa| unakI isa pahalI bAtameM kAroM ke antameM aise vAkya denekI koI paddhati bhI nahIM kucha bhI jAna nahIM hai-vaha eka nirdoSa hetukA kAma pAI. jAtI-adhikAMza adhikAra hI nahIM kintu khaMDa taka nahIM de sktii| .. . aise vAkyoMse zUnya pAye jAte haiM / aura kitanehI adhi- (kha) dUsarI bAta bahuta sAdhAraNa hai / phAsANiyogakAroMmeM aise vAkya prakSipta ho rahe haiM jinakA pUrvApara. dvArakI TIkAke antameM eka vAkya nimnaprakArase pAyA koI bhI sambandha ThIka nahIM baitthtaa| udAharaNa ke lie jAtA hai'jIvaTThANa'kI eka cUlikA (saMbhavataH 7vIM yA 8 vI) maiM "jadi kammaphAse payadaM to kammaphAsI sesapa___ dekho ArA-jaina siddhAntabhavana kI 'dhavala' prati, dekho, pArA-jainasiddhAntabhavana kI 'dhavala' prati patra patra 827 / nN.34||
Page #11
--------------------------------------------------------------------------
________________ kArtika, vIranirvANa saM02466] dhavalAdi-zruta-paricaya eNArasaaNiogaddArehiM bhUdabalibhayavadA so ettha nahIM hai / kieNa parUvido ? Na esa doso, kammakkhaMdhassa (ga) tIsarI bAta vargaNAkhaNDake ullekhase sampandha phAsasaeiNadassa sesANiyogaddArohiM parUvaNAe rakhatI hai / sonIjI 'jayadhavalA' se "sippoggahAdIyaM kIramANAe veyaNAe parUvidatthAdo viseso attho jahA vaggaNAkhaMDe parUvido tahA ettha para Natthi tti|" . vedavvo' yaha vAkya uddhRta karake likhate haiM___ isa vAkyake dvArA yaha sUcita kiyA gayA hai ki "jayadhavalameM na to avagraha zrAdikA artha likhA phAsANiyogaddArake 16 anuyogadvAroMmeMse ekakA hai aura na matijJAnake 336 bheda hI spaSTa ginAye gaye kathana karake zeSa 15 anuyogadvAroMkA kathana bhUtabali haiM / 'prakRti'anuyogadvArameM ina sabakA spaSTa aura savistara AcAryane yahA~ isaliye nahIM kiyA hai ki unakI prarU- varNana TIkAmeM hI nahIM balki mUla meM hai| isase mAlUma paNAmeM 'vedanA' adhikArameM prarUpita arthase koI vizeSa hotA hai ki vedanAkhaNDake Ageke ukta anuyogadvAra nahIM hai| vargaNAkhaNDake antargata haiM yA unakA sAmAnya nAma . isI taraha payaDi (prakRti) anuyogadvArake antameM vargaNAkhaNDa hai / yadi aisA na hotA to zrAcArya 'prakRti' bhUtabali AcAryakA eka vAkya nimnaprakArase upalabdha anuyogadvArako vargaNAkhaNDake nAmase na likhte|" hotA hai-- ____ kitanA bar3hiyA athavA vilakSaNa yaha tarka hai, isa sesaM veyaNAe bhNgo|" para vijJa pAThaka z2arA gaura kareM ! sonIjI prakRti (payaDi) isa vAkyakI TIkAmeM vIrasenAcArya likhate haiM- anuyogadvArako 'vargaNAkhaNDa' kA aMga siddha karanekI "sesANiogaddArANaM jahA veyaNAe parUvaNA kadA dhunameM vargaNAkhaNDake spaSTa ullekhako bhI 'prakRti' tahA kaayvyaa|" arthAt zeSa anuyogadvAroMkI prarU- anuyogadvArakA ullekha batalAte haiM aura yahA~ taka paNA jisa prakAra vedanA-anuyogadvArameM kI gaI hai kahanekA sAhasa karate haiM ki khuda jayadhavalAkAra AusI prakAra yahA~ bhI kara lenI cAhiye / cAryane 'prakRti' anuyogadvArako vargaNAkhaNDake nAmase ___ ukta donoM vAkyoMko dekara sonIjI likhate haiM-- ullekhita kiyA hai !! isIkA nAma atisAhasa hai ! kyA "ina do uddharaNoMse bhI spaSTa hotA hai ki 'phAsANi- eka viSayakA varNana aneka graMthoMmeM nahIM pAyA jAtA ! yogaddAra' ke pahale taka hI 'vedanAkhaMDa' hai / " parantu yadi pAyA jAtA hai to phira eka granthakA nAma lekara kaise spaSTa hotA hai ?, ise sonI jI hI samajha sakate yadi koI ullekha karatA hai to use dUsare granthakA ullekha haiM !! yaha saba usIbhrama tathA bhUlakA pariNAma hai jisake . kyoM samajhA jAya ? isake sivAya, yaha bAta Upara spaSTa anusAra 'phAsANiyogaddAra' ke pUrvavartI 'veyaNAaNi- kI jA cukI hai ki vargaNAkhaNDakI AdimeM bhatamali yogaddAra' ko 'vedanAkhaNDa' samajha liyA gayA hai aura prAcAryane maMgalAcaraNa kiyA hai aura jina 'phAsa' jisakA Upara kAphI spaSTIkaraNa kiyA jA cukA hai| zrAdi cAra anuyogadvAroMko 'vargaNAkhaNDa' batalAyA ukta vAkyoMmeM prayukta huA 'veyaNA' zabda 'vedanAanu- jAtA hai unameMse kisIkI bhI AdimeM koI maMgalAcaraNa yogadvAra' kA vAcaka hai--'vedanAkhaNDa' kA vAcaka nahIM hai, isase ve 'vargaNAkhaNDa' nahIM haiM kintu 'vedanA
Page #12
--------------------------------------------------------------------------
________________ anekAnta [varSa 3, kiraNa 1 khaNDa' ke hI adhikAra haiM, jinake kramazaH kathanakI samApta karate hue bhI itanA hI likhA hai ki "evamograMthameM sUcanA kI gaI hai| gAhaNappAbahue suvutte baMdhaNijaM samattaM hodi / " ' (gha) cauthI bAta hai kucha vargaNAsUtroMke ullekha kii| dUsare, 'vargaNAsUtra' kA abhiprAya vargaNAkhaMDakAsUtra nahIM sonIjIne vedanAkhaNDake zurUmeM diye hue maMgalasUtroMkI kintu vargaNAviSayaka sUtra hai / vargaNAkA viSaya aneka vyAkhyA meMse nimna likhita tIna vAkyoMko uddhRta kiyA khaMDoM tathA anuyogadvAroMmeM AyA hai, 'vedanA' nAmake hai, jo vargaNAsUtroM ke ullekhako liye hue haiM- anuyogadvArameM bhI vaha pAyA jAtA hai-"vaggaNaparUvaNA" "ohiNANAvaraNassa asaMkhejamettAo ceva nAmakA usameM eka avAntarAntara adhikAra hai| usa payaDIo tti vggnnsuttaado|" adhikArakA koI sUtra yadi vargaNAsUtrake nAmase kahIM "kAlo caurANa uDDhI kAlo bhajivo khettavuDDhIe ullekhita ho to kyA sonIjI usa adhikAra athavA vuDDhIe dabvapajjaya bhajidavvo khettakAlA du|| vedanA anuyogadvArako hI 'vargaNAkhaMDa' kahanA ucita . edamhAdo vaggaNasuttAdo nnvvde|" samajheMge ? yadi nahIM to phira ukta vargaNAsUtroMke prakRti "AhAravaggaNAe davvA thovA, teyAvaggaNAe aAdi anuyogadvAroMmeM pAye jAne mAtrase una anuyoga davvA aNaMtaguNA,bhAsAvaggaNAe davyA aNaMtaguNA, dvAroMko 'vargaNAkhaMDa' kahanA kaise ucita ho sakatA hai ? maNa0 davvA aNaMtaguNA, kammaiya aNaMtaguNA tti kadApi nahIM / ataHsonIjIkA ukta vargaNAsUtroMke ullekha vaggaNasuttAdo nnvvde|" parase yaha natIjA nikAlanA ki "yahI vargaNAkhaMDa haiye vAkya yadyapi dhavalAdi-sambandhI merI usa noTsa- isase judA aura koI vargaNAkhaMDa nahIM hai"z2arA bhI tarkabuka meM noTa kiye hue nahIM haiM jisake AdhArapara yaha saba saMgata mAlUma nahIM hotaa| paricaya likhA jA rahA hai, aura isase mujhe inakI yahA~ para maiM itanA aura bhI batalA denA cAhatA hU~ jA~cakA aura inake pUrvApara sambandhako mAlUma karake ki ghaTakhaDAgamake upalabdha cArakhaMDoMmeM saikar3oM sUtra aise yatheSTa vicAra karanekA avasara nahIM mila sakA; phira bhI haiM jo aneka khaMDoM tathA eka khaMDake aneka anuyogasonIjI ina vAkyoMmeM ullekhita prathama do vargaNAsUtroMkA dvAroM meM jyoMke tyoM athavA kucha pAThabhedake sAtha pAye 'prakRta' anuyogadvAra meM aura tIsarekA 'bandhanIya' adhi- jAte haiM--jaise ki 'gai iMdie ca kAe'0 nAmakA kAra meM jo pAyA jAnA likhate haiM usa para mujhe sandeha mArgaNAsUtra jIvaTThANa, khuddAbaMdha aura veyaNA nAma ke karanekI z2arUrata nahIM hai / parantu isa pAye jAne mAtrase tIna khaMDoMmeM pAyA jAtA hai / kisI sUtrakI ekatA hI 'prakRta' anuyogadvAra aura 'bandhanIya' adhikAra athavA samAnatAke kAraNa jisa prakAra ina khaMDoMmeMse vargaNAkhaNDa nahIM ho jAte / kyoMki prathama to ye adhi- eka khaMDako dUsarA khaMDa tathA eka anuyogadvArako dUsarA kAra aura inake sAthake phAsAdi adhikAra vargaNAkhaNDa- anuyogadvAra nahIM kaha sakate usI prakAra vargaNAkhaMDake ke koI aMga nahIM haiM, yaha bAta Upara spaSTa kI jA cukI kucha sUtra yadi ina khaMDoM athavA anuyogadvAroMmeM pAye hai inameMse kisIke bhI zurU, madhya yA antameM inheM jAte hoM to itane parase hI inheM vargaNAkhaMDa nahIM kahA vargaNAkhaMDa nahIM likhA, antake 'bandhanIya' adhikArako jA sakatA / vargaNAkhaMDa kahaneke liye tadviSayaka dusarI
Page #13
--------------------------------------------------------------------------
________________ kArtika vIra nirvANa saM02466] dhavalAdi zruta-paricaya 11 zrAvazyaka bAtoMko bhI usI taraha dekha lenA hogA jisa usameM zIghratAdike vaza vargaNAkhaNDakI kApI na ho taraha ki ukta sUtrakI ekatAke kAraNa khuddAbaMdhako jI- sakI ho aura adhUrI granthaprati para yatheSTha puraskAra na vaTThANa kahanepara jIvaThThANa-viSayaka dUsarI z2arUrI bAtoMko na mila sakanekI zrAzAse lekhakane granthakI antima vahAM dekha lenA hogaa| ataH monI jIne vargaNAsUtroMke ukta prazastiko 'vedanAkhaNDa' ke bAda jor3akara graMthapratiko ullekha parase jo anumAna lagAyA hai vaha kisI taraha bhI pUrA prakaTa kiyA ho, jisakI aAzA bahuta hI kama hai| ThIka nahIM hai| kucha bhI ho, upalabdha pratike sAthameM vargaNAkhaNDa nahIM ___ (Ga) eka pA~cavIM bAta aura hai, aura vaha isa hai aura vaha cAra khaNDoMkI hI TIkA hai, itanA to prakAra hai spaSTa hI hai / zeSakA nirNaya mUDabiMdrIkI mUla pratiko "prAcArya vIrasena likhate haiM--avasesaM suttaTuM dekhanese hI ho sakatA hai| zrAzA hai paM0 lokanAthajI vaggaNAe parUvaissAmo' arthAt sUtrakA avaziSTa zAstrI use dekhakara isa viSaya para yatheSTa prakAza DAlane artha 'vargaNA' meM prarUpaNa kreNge| isase spaSTa ho jAtA kI kRpA kareMge--yaha spaSTa likhanekA z2arUra kaSTa uThAhai ki 'vargaNA' kA prarUpaNa bhI vIrasenasvAmIne kiyA e~ge ki vedanAkhaNDa athavA kammapayaDipAhuDake 24veM hai / vargaNakA vaha prarUpaNa dhavalase bahirbhUta nahIM hai kintu adhikArakI samApti ke bAda hI-"evaM cauvIsadidhavala hI ke antarbhata hai|" maNiogaddAraM samattaM" ityAdi samAptisUcaka vAkyoM ____ yadyapi prAcArya vIrasenakA ukta vAkya mere pAsa ke anantara hI-usameM 'jassa sesANNamae' nAmakI noTa kiyA huaA nahIM hai, jisase usa para yatheSTa vicAra prazasti lagI huI hai yA ki usake bAda 'vargaNAkhaNDa' kiyA jA sakatA; phira bhI yadi vaha vIrasenAcAryakA hI kI TIkA dekara phira vaha prazasti dI gaI hai| vAkya hai aura 'vedanA' anuyogadvAra meM diyA huaA hai hA~,sonIjIne yaha nahIM batalAyA ki vaha sUtra kaunato usase prakRta viSaya para koI asara nahIM par3atA- sA hai jisake avaziSTa arthako 'vargaNA' meM kathana karane yaha lAz2imI nahIM AtA ki usameM vargaNAkhaNDakA ullekha kI pratijJA kI gaI hai aura vaha kisa sthAna para kaunasI hai aura vaha vargaNAkhaNDa phAsAdi anuyogadvAroMse banA vargaNAprarUpaNameM spaSTa kiyA gayA hai ? use z2arUra batahuA hai-usakA sIdhA saMbaMdha svayaM 'vedanA' anuyoga lAnA cAhiye thA / usase prakRta viSayake vicArako dvAra meM dI huI hai 'vaggaNaparUvaNA' tathA 'baMdhaNijja'. kAfI madada milatI aura vaha bahuta kucha spaSTa hojAtA / adhikAra meM dI huI vargaNAkI vizeSa prarUpaNAke sAtha astu / ho sakatA hai, joki dhavalake bahibhUta nahIM hai / aura yahA~ taka ke isa saMpUrNa vivecana parase aura graMthakI yadi jude vargaNAkhaNDakA hI ullekha ho to usa para vIra- aMtaraMga sAkSI parase maiM samajhatA hU~, yaha bAta bilkula senAcAryakI alaga TIkA honI cAhiye, jise vartamAnameM spaSTa ho jAtI hai ki upalabdha dhavalA TIkA SaTakhaNDAupalabdha hone vAle dhavalabhASya athavA dhavalA TIkAmeM gamake prathama cAra khaNDoMkI TIkA hai, pA~caveM vargaNA samAviSTa nahIM kiyA gayA hai / ho sakatA hai ki jisa khaNDakI TIkA usameM zAmila nahIM hai aura akelA vikaTa paristhitimeM yaha graMthaprati mUDavidrIse AI hai 'vedanA' anuyogadvAra hI vedanAkhaNDa nahIM hai balki usameM
Page #14
--------------------------------------------------------------------------
________________ 12 anekAnta [varSa 3, kiraNa ra bhI zAmila haiN| prApta huaa| yaha saba varNana athavA graMthAvatAra kathana indranandI aura vibudha zrIdharake zrutAvatAroMkIbahiraMga yahA~ dhavala aura jayadhavala ke AdhAra para unake varNasAkSIparase bhI kucha vidvAnoMko bhrama huaA jAna par3atA nAnusAra hI diyA jAtA hai / hai; kyoMki indranandIne "itiSaNNA~ khaNDAnA...TIkA dhavala ke zurUmeM, kartAke 'arthakartA' aura 'granthakartA' vilikhya dhavalAkhyAm" isa vAkya ke dvArA dhavalAko aise do bheda karake, kevalajJAnI bhagavAna mahAvIrako chaha khaNDoMkI TIkA batalA diyA hai ! aura vibudha zrIdhara- dravya-kSetra-kAla-bhAva-rUpase arthakartA pratipAdita kiyA ne 'paMcakhaMDe SaTkhaMDa saMkalpya' jaise vAkyake dvArA hai aura usakI pramANatA meM kucha prAcIna padyoMko bhI dhavalAmeM pA~ca khaNDoMkA honA sUcita kiyA hai| uddhRta kiyA hai / mahAvIra-dvArA-kathita arthako gotama isa viSayameM maiM sirpha itanA hI batalA denA cAhatA hU~ gotrI brAhmaNottama gautamane avadhArita kiyA, jisakA ki ina graMthakAroM ke sAmane mUla siddhAntagraMtha aura unakI nAma indrabhUti thA / yaha gautama samparNa duHzrutikA pAra prAcIna TIkAe~ to kyA dhavala aura jayadharvala graMtha taka gAmI thA, jIvAjIva-viSayaka sandehake nivAraNArtha maujada nahIM the aura isaliye inhoMne isa viSaya meM jo zrIvardhamAna mahAvIrake pAsa gayA thA aura unakA ziSya kucha likhA hai vaha saba prAyaH kiMvadantiyoM athavA sune- bana gayA thaa| use vahIM para usI samaya kSayopazama-janita sunAye AdhAra para likhA jAna par3atA hai / yahI vajaha hai nirmala jJAna-catuSTayakI prApti ho gaI thI / isa prakAra ki dhavala-jayadhavala ke ullekhoMse inake ullekhoMmeM kita- bhAva-zrutaparyAya-rUpa pariNata hue indrabhati gautamane mahAvIranI hI bAtoMkA antara pAyA jAtA hai, jisakA kucha pari- kathita arthakI bAraha aMgoM-caudaha pUrvomeM grantha-racanA kI caya pAThakoMko anekAntake dvitIya varSakI prathama kiraNa aura ve dravyazrutake kartA hue| unhoMne apanA vaha dravyake pRSTha 7, 8 ko dekhanese mAlUma ho sakatA hai aura kucha bhAva-rUpI zrutajJAna lohAcAryoM ke prati saMcArita kiyA paricaya isa lekhameM Age diye hue phuTanoToM AdisebhI aura lohAcArya ne jambasvAmIke prati / ye tInoM-gautama, jAnA jA skegaa| aisI hAlatameM ina graMthoMkI bahiraMga lohAcArya aura jambasvAmI-saptaprakArakI labdhiyoMsAkSIko khuda dhavalAdikakI aMtaraMga sAkSI para koI se sampanna the aura unhoMne sampUrNa zrutake pAragAmI hokara mahatva nahIM diyA jAsakatA / antaraMga-parIkSaNase jo kevalajJAnako utpanna karake kramazaH nivRtiko prApta bAta upalabdha hotI hai vahI ThIka jAna par3atI hai| kiyA thaa| jambUsvAmIke pazcAt kramazaH viSNu, nandimitra, SaTa khaNDAgama aura kaSAyamAbhRtakA utpatti aparAjita, govarddhana aura bhadravAha ye pAMca prAcArya aba yaha batalAyA jAtA hai ki dhavalake mUlAdhAra- caturdaza-parva ke dhArI arthAt samparNa zrutajJAna ke pAragAmI bhUta 'SaTakhaMDAgama' kI aura jayadhavala ke mUlAdhArarUpa hue| 'kaSAyaprAbhUta' kI utpattikaise huI-kaba kisa prAcArya- dhavala ke 'vedanA' khaNDameM bhI lohAcAryakA nAma mahodayane inameMse kisa graMthakA nirmANa kiyA aura unheM diyA hai / indranandike zrutAvatArameM isa sthAna para tadviSayaka jJAna kahA~se athavA kisakramase (guruparamparAse) sudharma munikA nAma pAyA jAtA hai|
Page #15
--------------------------------------------------------------------------
________________ kArtika, vIranirvANa saM02466] dhavalAdi-zruta-paracaya AAAAAAAAIL bhadrabAhuke anantara vizAkhAcArya, proSThila, kSatriya, lohAcArya ke bAda sarva aMgoM tathA pUrvokA vaha ekajayAcArya', nAgAcArya 2,siddhArthadeva, dhRtiSeNa, vijayA- dezazruta jo prAcArya-paramparA se calA AyA thA dharacArya, buddhilla, gaMgadeva aura dharmasena ye kramazaH 11 senAcAryako prApta huaa| dhanasenAcArya aSTA~ga mahAAcArya gyAraha aMgoM aura utpAdaparvAdi daza parvo ke nimittake pAragAmI-the / ve jisa samaya soraTha dezake pAragAmI tathA zeSa cAra pUrvoke eka deza dhArI hue| girinagara (giranAra ) pahAr3akI candra-guhAmeM sthita the dharmasenake bAda nakSatrAcArya, jayapAla, pANDusvAmI, unheM apane pAsake grantha (zruta) ke vyuccheda ho jAnekA dhruvasenacha aura kaMsAcArya ye kramazaH pAMca zrAcArya gyAraha bhaya huA, aura isaliye pravacana-vAtsalya se prerita aMgoMke pAragAmI aura caudaha pUrvoke eka deza-dhArI hue| hokara unhoMne dakSiNA-pathake prAcAryoM ke pAsa, jo usa kaMsAcArya ke anantara subhadra, yazobhadra, yazobAhu / samaya mahimA nagarI meM sammilita hue the ('dakkhiNAaura lohAcArya ye kramazaH cAra AcArya AcArAMgake vahAiriyANaM mahImAe miliyANaM' ) / eka lekha pUrNapAThI aura zeSa aMgoM tathA parvoke eka dezadhArI (patra) bhejaa| lekhasthita dharasena ke vacanAnusAra una hue| zrAcAryoMne do sAdhuoMko, jo ki grahaNa-dhAraNameM samartha 1, 2, 3, indranandi-zrutAvatArameM jayasena, nAga- caudaha pUrvoke ekadeza-dhArI likhA aura na vizAkhAsena, vijayasena, aise pUre nAma diye haiM / jayadhavalAmeM bhI cAryAdiko zeSa cAra pUrvoke eka deza-dhArI hI batalAyA jayasena, nAgasena-rUpase ullekha hai parantu sAthameM vijaya- hai| isaliye dhavalAke ye ullekha khAsa vizeSatAko ko vijayasena-rUpase ullekhita nahIM kiyA / isase mUla lie hue haiM aura buddhi-grAhya tathA samucita mAlUma nAmoMmeM koI antara nahIM pdd'taa| hote haiN| * yahA~ para yadyapi drumasena (dumaseNo) nAma diyA mahimAnagaDa' nAmaka eka gAMva satArA jile hai parantu isI graMthake 'vedanA' khaMDameM aura jayadhavalAmeM meM haiM (dekho, 'sthalanAmakoza'), saMbhavataH yaha vahI bAna bhI use dhra vasena nAmase ullekhita kiyA hai--pUrvavartI par3atA hai| graMtha 'tiloyapaNayattI' meM bhI dhruvasena nAmakA ullekha hindra nandi-zrutAvatArake nimna vAkyase yaha kacana milatA hai| isase yahI nAma ThIka jAna par3atA hai| spaSTa nahIM hotA--vaha kucha gar3abar3ako liye huye jAna athavA dramasena ko isakA nAmAntara samajhanA caahiye| par3atA hai :-- indra nandi zrutAvatArameM drumasena nAmase hI ullekha "dezendra (sndha?) dezanAmani veNAkataTIpure mahAkiyA hai| mahimA / samudita munIn prati..." aneka paTThAvaliyoMmeM yazovAhuko bhadrabAhu * isameM mahAmahimAsamuditamunIn' likhA hai to pAge, (dvitIya) sUcita kiyA hai aura indranandi-zrutAvatAra lekhapatrake arthakA ullekha karate hue, usameM veNAkameM 'jayabAhu' nAma diyA hai tathA yazobhadrakI jagaha "" taTasamuditayatIn' vizeSaNa diyA hai jo ki 'mahimA' abhayabhadra nAmakA ullekha kiyA hai| * indranandi-zrutAvatArameM ina prAcAryoMko zeSa aMgoM aura 'veNyAtaTa'ke vAcyoMko ThIka rUpameM na samajhanekA tathA pUrvoke eka deza dhArI nahI likhA, na dharmasenAdiko pariNAma ho sakatA hai /
Page #16
--------------------------------------------------------------------------
________________ anekAnta [varSa 3, kiraNa 1 . the, bahuvidha nirmala vinayase vibhUSita tathA zIla-mAlAke maTTiya-masayasamANaM vakkhANai jo sudaM mohA // 1 // dhAraka the, guru-sevAmeM santuSTa rahane vAle the, deza dadha (?) gAravapaDivaddho visayAmisavisavaseNa kula-jAtise zuddha the aura sakala-kalA-pAragAmI evaM ghummato / tIkSNa buddhi ke dhAraka prAcArya the-Andhra dezake veNyA- so NaTubohilAho bhamai ciraM bhavavaNe mUDho // 2 // taTa nagarase dharasenAcArya ke pAsa bhejA / ( aMdhavi- isa vacanase svacchandacAriyoMko vidyA denA saMsArasayaveNNAyaDAdo pesidA ) / ve donoM sAdhu jaba bhayakA bar3hAne vAlA hai / aisA cintana kara,zubha-svapnake A rahe the taba rAtrike pichale bhAgameM dharasena bhaTTArakane darzanase hI puruSabhedako jAnanevAle dharasenAcAryane svapna meM sarva-lakSaNa sampanna do dhavala vRSabhoMko apane phira bhI unakI parIkSA karanA aMgIkAra kiyA / suparIkSA caraNoMmeM par3ate hue dekhA / isa prakAra santuSTa hue hI niHsandeha hRdayako mukti dilAtI hai| / taba dharasenane dharasenAcArya ne 'jayatu zrutadevatA'aisA khaa| usI unheM do vidyAe~ dI-jiname eka adhikAkSarI, dUsarI dina ve donoM sAdhujana dharasenAcArya ke pAsa pahuMca gaye hInAkSarI thI aura kahA ki inheM SaSThopavAsake sAtha aura taba bhagavAn dharasenakA kRtikarma (vandanAdi) karake sAdhana kro| isake bAda vidyA siddha karake jaba ve unhoMne do dina vizrAma kiyA, phira tIsare dina vinaya vidyAdevatAoMko dekhane lage to unheM mAlama huA ki ke sAtha dharasena bhaTTArakako yaha batalAyA ki 'hama donoM ekakA dA~ta bAharako bar3hA huA hai aura dUsarI kAnI jana amuka kArya ke liye ApakI caraNa-zaraNa meM pAe (ekAkSiNI) hai / devatAoMkA aisA svabhAva nahIM hotA' haiN|' isapara dharasena bhaTTArakane 'suSTha bhadraM' aisA kaha- yaha vicAra kara jaba una maMtra-vyAkaraNa meM nipuNa kara una donoMkI AzvAsana diyA aura phira ve isa muniyoMne hInAdhika akSaroMkA kSepaNa-apanayana vidhAna prakAra cintana karane lage karake-kamIvezIko dUrakarake-una maMtroMko phirase par3hA *"selaghaNa-bhaggaghaDa-ahi-cAlaNi-mahisA'vi-jA- to turanta hI ve donoM vidyA-deviyA~ apane apane svabhAvahayasuehi / " rUpameM sthita hokara naz2ara Ane lgiiN| tadanantara una * 'veNyA' nAmakI eka nadI satArA jile meM hai muniyoMne vidyA-siddhikA saba hAla pUrNavinaya ke sAtha (dekho 'sthalanAma koza') / saMbhavataH yaha usIke taTa para zroMko zrutakA vyAkhyAna karanA hai jo zailaghana, bhagnabasA huA nagara jAna par3atA hai| ghaTa, sarpa, chalanI, mahiSa, meSa, joMka, zuka, miTTI aura / indranandizrutAvatArameM 'jayatu-zrIdevatA' likhA mazakake samAna haiM--ina jaisI prakRtiko liye hue haiMhai, jo kucha ThIka mAlUma nahIM hotA; kyoMki prasaMga vaha mUDha bodhilAbhase bhraSTa hokara cirakAla taka saMsArazrutadevatAkA hai| ghanameM paribhramaNa karatA hai|' + indranandi zrutAvatArameM tIna dinake vizrAmakA indranandi-zrutAvatArameM 'suparIkSA hRnnitikarIti, ullekha hai / ityAdi vAkya ke dvArA parIkSAkI yahI bAta sUcita kI * * ina gAthAoMkA saMkSipta zrAzayayaha hai ki 'jo hai; parantu isase pUrvavartI cintanAdi-viSayaka kathana, AcArya gauravAdikake vazavartI huA mohase aise zrotA- jo isapara 'dharasena se prArambha hotA hai, usameM nahIM hai|
Page #17
--------------------------------------------------------------------------
________________ kAtika vIra nirvANa saM0 2466] dhavalAdi-zruta-paricaya bhagavad dharasenase nivedana kiyA / isa para dharasenajIne varSAyogako samApta karake tathA 'jinapAlita' ko santuSTa hokara unheM saumya tithi aura prazasta nakSatrake dekhakara puSpadantAcArya to vanavAsa dezako cale gaye dina usa granthakA par3hAnA prArambha kiyA, jisakA nAma aura bhUtabali bhI dramila (drAviDa) dezako prasthAna kara 'mahAkammapayaDipAhuDa' ( mahAkarmaprakRtiprAbhRta ) gaye / isake bAda puSpadantAcAryane jinapAlitako dIkSA thA / phira kramase usakI vyAkhyA karate hue (kucha dina dekara, bIsa sUtroM (viMzati prarUpaNAtmakasUtroM) kI racanA vyatIta hone para) zrASAr3ha zuklA ekAdazIko pUrvAha ke kara aura ve sUtra jinapAlinako par3hAkara use bhagavAn samaya grantha samApta kiyA gayA / vinayapUrvaka granthakA bhUtabalike pAsa bhejA / bhagavAn bhUtabaline jinapAliadhyayana samApta huA, isase santuSTa hokara bhUtoMne take pAsa una viMzatiprarUpaNAtmaka sUtroMko dekhA aura vahA~para eka munikI zaMkha-turahIke zabda sahita puSpabalise sAtha hI yaha mAlUma kiyA ki jinapAlita alpAyu hai / mahatI pUjA kii| use dekhakara dharasena bhaTTArakane usa isase unheM 'mahAkarmaprakRtiAprabhata' ke vyucchedakA vicAra munikA 'bhUtabali' nAma rakkhA, aura dUsare munikA nAma utpanna huA aura taba unhoMne ( ukta sUtroMke bAda) 'puSpadanta' rakkhA, jisako pUjAke avasara para bhUtoMne 'dravyapramANAnugama' nAmake prakaraNako AdimeM rakhausakI astavyasta rUpase sthita viSamadanta-paMktiko kara granthakI racanAkI / isa granthakA nAmahI 'SaTakhaNDAsama athAt ThIka kara diyA thA * / phira usI nAma- gama' hai; kyoMki isa Agama granthameM 1 jIvasthAna, 2 karaNake dinAM dharasenAcArya ne unheM rukhasata ( vidA) tullakabaMdha, 3 bandhasvAmitvavicaya, 4 vedanA, kara diyA / guruvacana alaMghanIya hai, aisA vicAra kara 5 vargaNA, aura 6 mahAbandha nAmake chaha khaNDa arthAt ve vahA~se cala diye aura unhoMne aMkalezvara meM Akara vibhAga haiM, jo saba mahAkarma-prakRtiprAbhUta-nAmaka mUlAvarSAkAla vyatIta kiyA / gamagranthako saMkSipta karake athavA usa parase samuddhRta ___* indanadinda-zratAvatArameM ukta muniyoMkA yaha karake likhe gaye haiM / aura vaha mUlAgama dvAdazAMgazrutanAmakaraNa dharasenAcArya ke dvArA na hokara bhUtoM dvArA ke agrAyaNIya-parvasthita paMcama vastukA ca kiyA gayA, aisA ullekha hai| hai| isa taraha isa ghaTa khaMDAgama zrutake mUlataMtrakAra indranandi-zrutAvatArameM granthasamApti aura nAmakaraNa zrI vardhamAna mahAvIra, anutaMtrakAra gautamasvAmI aura kA eka hI dina vidhAna karake usase dasare dina rukhasata upataMtrakAra bhUtabalipuSpadantAdi prAcAryoko samajhanA karanA likhA hai| cAhiye / bhUtabali-puSyadantameM puSpadantAcArya sirpha yaha gujarAtake bharoMcaM ( Broach ) jilekA / 'sakhyarUpaNa' nAmaka prathama adhikArake kartA haiM, zeSa prasiddha nagara hai| sampUrNa grantha ke raciyatA bhRtabali prAcArya haiM / granthakA * indranandi zrutAvatArameM aisA ullekha na karake likhA hai ki khuda dharasenAcAryane una donoM muniyoMko ___indranandi-zrutAvArameM jinapAlitako puSpadantakA 'kurIzvara' (?) pattana bheja diyA thA jahA~ ve dinameM bhAnajA likhA hai aura dakSiNakI ora bihAra karate pahu~ce the aura unhoMne vahIM ASAr3ha kRSNA paMcamIko hue donoM muniyoMke karahATa pahu~cane para usake dekhanekA varSAyoga grahaNa kiyA thA / ullekha kiyA hai|
Page #18
--------------------------------------------------------------------------
________________ 16 anekAnta [varSa3, kiraNa 1 zloka-parimANa indranandi-zrutAvatArake kathanAnusAra paraMparAe AgaMtUNa guNaharAiriyaM pAviya... 36 hajAra hai, jinameM se 6 hajAra saMkhyA pAMca khaNDoMkI (dhArAkI prati patra 313 ) aura zeSa mahAbandha khaNDakI hai; aura brahmahemacandra ke jaba dhavalA aura jayadhavalA donoM graMthoM ke racayitA zrutaskandhAnusAra 30 haz2Ara hai| vIrasenAcAryane eka hI vyaktike liye ina do nAmoMkA yaha to huI dhavalA ke AdhArabhUta SaTakhaNDAgama svataMtratApUrvaka ullekha kiyA hai, taba ye donoM eka hI zrutake avatArakI kathA; aba jayadhavalAke aAdhArabhUta vyaktike nAmAntara haiM aisA samajhanA cAhiye; parantu, jahA~ 'kasAyapAhuDa' zrutako lIjiye, jise 'pejjadosa pAhuDa' taka mujhe mAlUma hai, isakA samarthana anyatrase athavA kisI bhI kahate haiM / jaya dhavalAmeM isake avatArakI prArambhika dUsare puSTa pramANase abhI taka nahIM hotA-pUrvavartI graMtha kathA to prAyaH vahI dI hai jo mahAvIrase aAcArAMga-dhArI 'tiloyapaeNattI' meM bhI 'sudharmasvAmI' nAmakA ullekha lohAcArya taka Upara varNana kI gaI hai--mukhya bheda hai / astu; jayadhavalA parase zeSa kathAkI upalabdhi itanA hI hai ki yahAM para eka-eka biSaya ke AcAryoMkA nimna prakAra hotI hai:kAla bhI sAthameM nirdiSTa kara diyA gayA hai, jaba ki AcArAMga-dhArI lohAcAryakA svargavAsa hone para 'dhavalA' meM use anyatra 'vedanA' khaNDakA nirdeza karate sarva aMgoM tathA pUrvokA jo ekadezazruta AcAryaparahue diyA hai / dUsarA bheda aAcAryoMke kucha nAmoMkA hai| mparAse calA AyA thA vaha guNadharAcAryako prApta huaa| jayadhavalAmeM gautamasvAmIke bAda lohAcAryakA nAma guNadharAcArya usa samaya pA~caveM jJAnapravAda-pUrvasthita na dekara sudharmAcAryakA nAma diyA hai, jo ki vIra dazama vastuke tIsare 'kasAyapAhuDa' nAmaka grantha-mahAbhagavAnke bAda hone vAle tIna kevaliyoMmeMse dvitIya svake pAragAmI the| unhoMne graMtha-vyucchedake bhayase aura kevalIkA prasiddha nAma hai| isI prakAra jayapAla kI pravacana-vAtsalyase prerita hokara, solahahajAra pada parijagaha jasapAla aura jasabAhU kI jagaha jayabAhU nAmakA mANa usa 'pejjadosapAhuDa' ('kasAyapAhuI)kA 1808 ullekha kiyA hai / prAcIna lipiyoMko dekhate hue 'jasa' sUtra gAthAoMmeM upasaMhAra kiyA-sAra khiiNcaa| sAtha hI, aura 'jaya' ke likhanemeM bahutahI kama antara pratIta hotA ina gAthAzroMke sambandha tathA kucha vRtti-AdikI sUcaka hai isase sAdhAraNa lekhakoM dvArA 'jasa' kA 'jaya' aura 53 vivaraNa-gAthAe~ bhI aura racI, jisase gAthAoMkI 'jaya' kA 'jasa' samajhaliyA jAnA koI bar3I bAta nahIM kula saMkhyA 233 ho gaI / isake bAda ye sUtra-gAthAe~ hai / hA~, lohAcArya aura sudharmAcAryakA antara avazya (zeSAMzake liye dekho, pR0 136 ) hI cintanIya hai / jayadhavalAmeM kahIM kahIM gautama aura jambUsvAmIke madhya lohAcAryakA hI nAma diyA - indranandi-zrutAvatArameM 'vyadhikAzItyA yuktaM hai; jaisA ki usake 'aNubhAgavihatti' prakaraNake nimna zataM' pAThake dvArA mUlasUtragAthAoMkI saMkhyA 183 aMzase prakaTa hai: sUcita kI hai, jo ThIka nahIM hai aura samajhanekI kisI "viulagirimatthayatthavaDhaDhamANadivAyarAdo g2alatIpara nirbhara hai| jayadhavalAmeM 180 gAthAoMkA viNiggamiya godama lohajja -jaMbusAmiyAdi Airiya khUba khulAsA kiyA gayA hai|
Page #19
--------------------------------------------------------------------------
________________ satya anekAntAtmaka hai [ lekhaka - zrI bAbU jayabhagavAnajI jaina, bI0 e0 ela0 ela0 bI0, vakIla ] +CO$103+ satya * anekAntAtmaka hai yA anantadharmAtmaka hai, isa bAda ke samarthana meM itanA kahanA hI paryApta hogA ki satyakA anubhava bahurUpAtmaka hai / jIvanameM vyavahAravaza vA jijJAsAvaza saba hI satyakA nirantara anubhava kiyA karate haiM; parantu kyA vaha anubhava sabakA eka samAna hai ? nahIM, vaha bahurUpa hai / anubhavakI isa vibhinatAko jAnane ke liye jarUrI hai ki tattvavetAoMke satyasambandhI una gUDhaH mantavyakA adhyayana kiyA jAya, jo unhoMne satya ke sUkSma nirIkSaNa, gaveSaNA aura mananake bAda nizcita kiye haiM / isa adhyayana se patA calegA ki yadyapi una sabake anveSaNakA viSaya eka satyamAtra thA, to bhI usake phalasvarUpa jo anubhava unako prApta hue haiM, ve bahuta hI vibhinna haiMvibhinna hI nahIM kintu eka dUsareke virodhI bhI pratIta hote haiN| dhidaivikadRSTi (Animistic Outlook) rakhanevAle bhogabhaumika loga samasta anubhavya bAhya jagata aura prAkRtika abhivyaktiyoMko anubhAvaka arthAta apane hI samAna svatantra, sajIva, saceSTa sattA mAnate haiM / ve unheM apane hI saAyo IMP isa lekhake lekhaka bAbU jayabhagavAnajI vakIla di0 jaina samAja eka bar3e hI adhyayanazIla aura vicArazIla vidvAn haiM - prakRti se bhI bar3e hI sajjana haiM / Apa bahudhA cupa-cApa kArya kiyA karate haiM, isIse janatA ApakI sevAmaya-pravRttiyoMse prAyaH anabhijJa rahatI hai| mere anurodhako pAkara Apane jo yaha lekha bhejanekI kRpA kI hai usake liye maiM ApakA bahuta hI AbhArI huuN| yaha lekha kitanA mahatvapUrNa hai aura kitanI adhika adhyayanazIlatA, gaveSaNa tathA vicArazIlatAko liye hue hai use sahRdaya pAThaka par3hakara hI jAna sakeMge / isa parase satyako samajhane aura yaha mAlUma karanemeM ki pUrNa ra satya kevalajJAnakA viSaya hai pAThakoMko bahuta kucha AsAnI hogI / zrAzA hai lekhaka mahodaya apane isa prakArake lekhoM dvArA barAbara 'anekAnta' ke pAThakoM kI sevA karate raheMge, aura isa taraha unheM bhI vaha rasa bA~Tate raheMge jisakA zrApa ekAntameM svayaM hI prAsvAdana karate rahate haiM / -sampAdaka * dravya, vastu, artha, sAmAnya, sattA, tatva Adi satyake hI ekArthavAcI nAma haiM / paJcAdhyAyI 1 - 143, mAna hAvabhAva, jana prayojana, viSaya vAsanA, icchA-kAmanAse otaprota pAte haiM / ve jalabADha, ulkApAta, vajrapAta, agnijvAlA, ativRSTi, bhUkampa, roga, marI, mRtyu Adi - yama-vihIna upadravoMko dekhakara nizcita karate haiM ki yaha jagataniyamavihIna, ucchRGkhala devatAoMkA krIDAsthala hai | manuSya kI yaha A rambhika adhidaivikadRSTi ho saMsArake pracalita devatAvAda (Theism) aura pitRvAda (Ancestor + (a) Haeckle -- Riddle of the universe P. 32. (A) Lord Aveburg -- The origin of civilization 1912 P. 242-245 (i) A. A. Macdonel - Vedic Mythology P. 1,
Page #20
--------------------------------------------------------------------------
________________ 18 anekAnta worship) kI kAraNa huI hai| yahI vaidika RSiyoMkI dRSTi thI / anubhavyadRSTi (Objective outlo k ) vAle jaDavAdI vaijJAnika anubhavyajagata (object) ko hI satya mAnate haiM aura anubhAvaka AtmA (Subject) ko sthUla jaDakI hI eka abhivyakti samajhate haiM / yaha dRSTi hI jaDavAdakI AdhAra haiM / ve loga jagatameM niyamAnuzAsita vyavasthAkA anubhava karate haiM, pratyeka prAkRtika abhivyaktiko vizeSa kAraNoMkA kArya batalAte haiM, una kAraNoM meM eka qama aura niyama dekhate haiM aura una kAraNoM para vijaya pAnese abhivyaktiyoM para vijaya pAnekA dAvA karate haiM / unake liye abhivyakti aura kAraNoMkA kAryakAraNa-sambandha itanA nizcita aura niyamita hai ki jyotiSajJa, zakunavijJa, sAmudrikajJa Adi niyata vidyAoM ke jAnane vAle vaijJAnika, vizeSa hetuoMko dekhakara, bhaviSya meM honevAlI ghaTanAoM takako batalA dene meM apaneko samartha mAnate haiM / saca pUchiye to yaha kArya kAraNa sambandha (Law of causation) hI ina tamAma vijJAnoMkA AdhAra hai / anubhAvakadRSTi (Subjective outlook) ko hI mahattA denevAle tattvajJa AtmA ko hI sarvasva satya mAnate haiM / jJAna-dvArA anubhava meM AnevAle jagatako svapnatulya mohagrasta jJAnakI hI sRSTi mAnate haiM / unake vicAra meM jJAna se bAhara anubhavyajagata ( Objective reality ) kI apanI koI svataH siddha sattA nahIM hai| yaha dRSTi hI anubhavamAtravAda (Idealism) kI jananI hai aura zaMkara ke [varSa 3, kiraNa 1 advaitavAdakA AdhAra hai| vyavahAradRTTi (Practical View ) se dekhane vAle cArvAka loga una hI tattvoMko satya mAnate haiM jo vartamAna laukika jIvanake liye vyavahArya aura upayogI haiM / isa dRSTise dekhane vAloM ke liye paraloka koI cIz2a nahIM / una aparAdhoM aura paropakArI kAryoM ke atirikta, jo samAja aura rASTra dvArA daNDanIya aura stutya haiM, puNya-pApa aura koI vastu nahIM / kaJcana aura kAminI hI nandakI vastue~ haiN| vAyu, agni, jala, pRthvI hI paramatattva haiM / ve hI pratyeka vastu AdhAra haiN| mRtyujIvanakA anta hai / indriya bodha hI jJAna haiM -- isake atirikta aura prakArakA jJAna kevala bhramamAtra hai / indriyabodha se anubhava meM Ane vAlI prakRti hI satya hai / / yaha dRSTi hI sAmAjika aura rAjanaitika anuzAsanakI dRSTi hai / naigamadRSTi vA saMkalpadRSTi ( Imaginary View ) se dekhanevAle vastukI bhUta aura bhAvI zravasthA anupasthita hote hue bhI, saMkalpazaktidvArA upAdAna aura prayojanakI sadRzyatA aura vibhinna kAlika avasthAoMkI vizeSatAoMko saMyojana karate hue vastuko vartamAna meM trikAlavartI sAmAnya vizeSarUpa dekhate haiM / yaha dRSTi logoM kI dRSTi hai| f. Das Gupta-A History of Indian Philosophy 1922, P. 439. 1. S. Radha Krishnon-Indian Philosophy Vol. 1, 2nd edition, P. 279. ( ) rAjavArtika pR0 454 ( zrA) dravyAnuyoga - tarkaNA 6-6
Page #21
--------------------------------------------------------------------------
________________ partika, vIranirvANa saM02466] satya anekAntAtmaka hai naiyyAyikadRSTi (Logical View) se dekhane kI bhUta tathA bhAvI avasthAko lakSyameM na lAkara vAle vastuko sambandha-dvArA saMkalita vibhinna sa- kevala usakI vartamAna avasthAko hI lakSya banAte ttAoMkI eka saMgRhIta vyavasthA mAnate haiN| unakA haiN| unakA kahanA hai ki cUki indriyoM dvArA jo mUlasiddhAnta yaha hai ki pratyeka anubhUtike anurUpa kucha bhI bAhyajagatakA bodha hotA hai, vaha jJeya koI sattA jarUra hai, jisake kAraNa anubhUti hotI padArthake zRGkhalAbaddha pariNAmoMke prabhAvase paidA hai / cUMki ye anubhUtiyA~ sapta mUlavoM meM vibhakta ho honevAle dravyendriyake zRGkhalAbaddha vikAroMkA sakatI haiM-dravya, guNa, karma, sAmAnya, vizeSa, phala hai, isaliye vastu pariNAmoMkI zRGkhalAmAtra sambandha (samavAya ?) aura prabhAva / ataH satyakA hai| yaha dRSTi hI kSaNikavAdI bauddha dArzanikoM kI ina sAta padArthoMse nirmANa huA hai| yaha dRSTi hI hai| yahI dRSTi Adhunika bhUtavidyAvijJoMkI hai * / vaizeSika aura nyAyadarzanako aMbhipreta hai / jJAnadRSTi ( Epistimological View ) se anubhUtike zabdAtmaka nirvAcana para bhI nyAya- dekhanevAle tattvavettA, jo jJAnake svarUpake AdhAra vidhise vicAra karane para hama upayukta prakArake hI para hI jJeyake svarUpakA nirNaya karate haiM, kahate haiM niSkarSa para pahuMcate haiN| saMsArameM vAkya-racanA ki vastu, vastubodhake anurUpa aneka lakSaNoMse isIliye arthadyotaka hai ki vaha artha vA satyAnu- viziSTa hote hue bhI, eka akhaNDa, abhedya sattA bhatike anurUpa hai / vaha satyaracanAkA pratibimba hai| arthAta jaise jJAna vividha, vicitra anekaantaahai| jaise vAkya, kartA, kriyA, vizeSaNa-sUcaka tmaka hote hue bhI khaNDa-khaNDarUpa aneka jJAnoMkA zabdoM vA pratyayoMse saMgRhIta eka zabda-samUha hai saMgraha nahIM hai, pratyuta prAtmAkA eka akhaNDa-abhedya vaise hI vastu bhI dravya, guNa, karma padArthoMkA sama- bhAva hai, vaise hI jJAna-dvArA jJAta vastu bhI aneka vAya-sambandhase saMkalita vibhinna sattAoMkA samUha guNoM aura zaktiyoMkA sAmUhika saMgraha nahIM hai balki eka abhedya sattA hai| vartamAna indriyabodhako mahattA denevAle sAmAnya-jJeyajJAnakI dRSTi vA saMgrahadRSTi RjumUtradRSTi ( Physical View ) vAle vastuko (Synthetic-view)vAle tattvajJoMko vastu ekatA nirantara udayameM AnevAlI, anitya paryAyoM, bhAvoM tmaka-advaitarUpa pratIta hotI hai / aisA mAlUma hotA aura kriyAoMkI eka zRGkhalAmAtra anubhava karate hai ki samasta carAcara jagata ekatAke sUtrameM ba~dhA haiM / ve usa udbhavake upAdAna kAraNarUpa kisI hai, ekatAke bhAvase ota-prota hai, ekatAkA bhAva sarvavyApaka, zAzvata aura sthAyI hai| anya samanitya AdhArako nahIM dekha paate| kyoMki ve vastu mta bhAva aupAdhika aura naimittika haiM, anitya haiM Das Gupta-A History of Indian Phi- + Das Gupta-A History of Indian Philosophy losophy, P. 312. ____ 1922, P. 158. B. Russil-Analysis of Matter, 1927, * B. Russil-F. R.S. The Analysis of Matter P. 39. 1927, P. 244-247.
Page #22
--------------------------------------------------------------------------
________________ anekAnta [varSa 3, kiraNa 1 aura mithyA haiM / yahI dRSTi thI jisake AvezameM .kI dRSTi hai / isI dRSTi dvArA niSpakSa ho, sAhasaRgveda 1-164-46 ke nirmAtA RSiko vaidika- pUrvaka vividha anubhavoMkA yathAvidhi aura yathAkAlIna vibhinna devatAoMmeM ekatAkA bhAna jaga sthAna samanvaya karate hue satyakI aisI vizvavyApI uThA aura usakI hRdayatantrIse ekaM sat viprAH bahudhA sarvagrAhaka dhAraNA banAnI cAhiye jo deza, kAla vadanti' kA rAga baha nikalA / yaha dRSTi hI vedAnta- aura sthitise avicchinna ho, pratyakSa-parokSa, tathA darzanakI dRSTi hai / . tarka anumAna kisI bhI pramANase kabhI bAdhita na vizeSa-jJeyajJAnakI dRSTi vA bhedadRSTi (Ana- ho, yuktisaMgata ho aura samasta anubhavoMkI satyAMlytic-view) se dekhane para, vastu aneka vizeSa zarUpa saMtoSajanaka vyAkhyA kara ske| bhAvoMkI banI huI pratIta hotI hai| pratyeka bhAva kyA satyanirIkSaNakI itanI hI dRSTiyA~ haiM bhinna svarUpa vAlA, bhinna saMjJAvAlA dikhAI par3atA jinakA ki Upara vivecana kiyA gayA hai ? nahIM, hai| jitanA jitanA vizleSaNa kiyA jAya, utanA yahA~ to kevala tattvavettAoMkI kucha dRSTiyoMkI hI utanA vizeSa bhAvameMse avAntara vizeSa aura rUparekhA dI gaI hai / varanA vyaktitva, kAla, avAntara vizeSameMse avAntara vizeSa nikalate paristhiti aura prayojanakI apekSA satyagrahaNakI nikalate cale jAte haiM, jisakA koI anta nahIM hai| dRSTiyA~ asaMkhyAta prakAra kI haiM / aura dRSTianurUpa yahI dRSTi vaijJAnikoMkI dRSTi hai| yaha dRSTi hI vi- hI bhinna bhinna prakArase satyagrahaNa hone ke kAraNa bhinna vijJAnoMkI sRSTikA kAraNa hai| satya sambandhI dhAraNAyeM bhI asaMkhyAta ho jAtI samanvayakAri-jJAnakI dRSTi (Philosophi- haiM / cal View ) se dekhane para vastu sAmAnya vizeSa, tattvajoMkI mAnyatAoM meM vikAra / anubhAvaka-anubhavya, (subjective and obje- saMsArake tattvajJoMkI dhAraNAoMmeM sabase bar3A ctive), bhedya-abhedya, niyamita-aniyamita, nitya- doSa yahI hai ki kisIne eka dRSTiko, kisIne anitya, eka-aneka, sata-asat, tata-atat Adi dUsarI dRSTiko, kisIne do vA adhika dRSTiyoMko aneka sahavartI pratidvandoMkI banI huI eka suvyava- sampUrNa satya mAnakara anya samastadRSTiyoMkA bahisthita, saMkalanAtmaka, parantu abhedya sattA dikhAI SkAra kara diyA hai / yaha bahiSkAra hI unakI sabapar3atI hai,jo sarvadA sarva oraprasArita,vistRta aura se bar3I kamajorI aura niHssAhasa hai / isa bahiudbhava ho rahI hai / / yaha dRSTi hI 'vIrazAsana' kArane hI aneka virodhAbhAsi-darzanoMko janma * Das Gupta--A History of Indian Philosophy, P. 177.. uparyukta dRSTi ke liye dekheM dharmadravya arthAt Ether ke bahiSkArane (a) B. Russil-The Analysis of Matter. * (a) gommaTasAra-karmakANDa, 864 ___London 1927. Chap-XXIII tattvArthasUtra 1-33 para kI huI rAjavArtika TIkA (A) harivaMzapurANa, 28-62 (i) nyAyAvatAra, 26 kI siddharSigaNi kRta TIkA / gommaTasAra-karmakANDa 815 . (thA)
Page #23
--------------------------------------------------------------------------
________________ kArtika, vIra nirvANa saM02466] satya anekAntAtmaka hai AtmA aura prakRtike pArasparika sambandhake sama- mata hai hai| parantu pAramArthikadRSTi (TranscendejhAnemeM kaThinAI upasthita kI hai / AtmA aura ntal view) vAloMke liye, jo vartamAna jIvanako manakA bahiSkAra dUsarI kamajorI hai / yaha bahiSkAra anantapravAhakA eka dRzyamAtra mAnate haiM, jinake liye hI jaDavAdakA AdhAra huA hai / prakRtikA bahiSkAra janma AtmAkA janma nahIM hai aura mRtyu AtmAkI bhI kucha kama bhUla nahIM hai-isane saMkIrNa anubhava- mRtya nahIM hai aura jinake liye 'ahaM' pratyayarUpa mAtravAda ( Idealism ) ko janma diyA hai / AtmA zarIrase bhinna eka vilakSaNa, ajara, amara, jIvanake vyavahArya pahalU para adhika jora denese saccidAnanda sattA hai, saMsAra dukhamaya pratIta hotA lokAyata mArgako mahatva milA hai / laukika jIvana- hai aura indriya-sukha nissAra tathA duHkhakA kAraNa caryA-jIvanake vyavahArya pahalUko bahuta gauNa dikhAI par3atA hai / / karanese chAyAvAdakA udaya huA hai / / anubhavakI tarahasatyake prati prANiyoMkA ___ satyAnubhUtike sAtha jIvanalakSyakA AcAra bhIbahurUpAtmaka hai - ghaniSTa sambandha satyakA-jIvanalakSyakA-anubhava hI bahurUjagata aura jIvana-sambandhI vividha anubhUti- pAtmaka nahIM hai pratyuta ina anubhavoMke prati kriyA yoM aura dhAraNAoMke sAtha sAtha jIvanake Adarza rUpa prANadhAriyoMne apane jIvana nirvAhake liye aura lakSya bhI vividha nirdhArita hue haiM / vaha apane jIvanako niSkaNTaka, sukhamaya aura samunnata lakSya tAtkAlika indriya-sukhase lekara duSprApya banAneke liye jina mArgoko grahaNa kara rakkhA hai, AdhyAtmika sukha taka aneka bhedavAlA pratIta (a) haribhadrasUriH-SaDdarzanasamucanA, 80-85 hotA hai| (A) zrImAdhavAcArya-sarvadarzanasaMgraha-cAka___ laukika dRSTivAloMke liye, arthAt una logoM darzana ke liye jo vyavahArameM pravRtta vartamAna laukika (i) sUtrakRtAMga-2-1,15-21, jIvanako hI sarvasva samajhate haiM,jo isIko jIvana- (I) prAdipurANa 5, 53-75, kA Adi aura anta mAnate haiM, jo jIvanako (u) dIghanikAya-sAmanjasaphalasutta bhautika indriyakI eka abhivyakti dekhate haiM, yaha + (a) uttarAdhyayanasUtra-13-16,14.21-23 / saMsAra sukhamaya pratIta hotA hai| unake liye indriya (A) kundkund-dvaadshaanuprekssaa| sukha hI jIvanakA rasa aura sAra hai| isa rasase (i) bauddha sAhityameM "saMsAra duHkhamaya hai" yaha manuSyako vaJcita nahIM karanA cAhiye / jaDavAdI cAra AryasatyoMmeM eka Aryasatya kahA gayA cArvAka-dArzanikoM ( Hedonsists ) kA aisA hI hai| dhammapada 17, dIghanikAya-mahAsatipaTTAnasutta / : Sir Oliver Lodge F. R.S.---Ether and (I) mahAbhArata-zAntiparva, 175.1; 174-7. Reality, London, 1930. P.20. 1213
Page #24
--------------------------------------------------------------------------
________________ anekAnta - varSa 3, kiraNa 1 ve bhI vibhanna prakArake haiN| koI bhogamArgako, koI jAnanA jarUrI hotA hai / yaha saba isaliye na ki tyAgamArgako,koI zraddhA mArgako, koI bhaktimArgako, jo bAta hameM jAnanI abhISTa hai, usakI lokameM koI jJAnamArgako,koI karmayogako, koI haThayogako koI svatantra sattA nahIM hai / vaha to virATa satyaupayogI mArga batalAte haiN| kA eka satyAMza mAtra hai / ye samasta satyAMza, __ ye samasta mArga do mUla zreNiyoMmeM vibhakta samasta tattva, jinako jAnanekI hameM icchA hai, guNakiye jA sakate haiM - eka pravRttimArga dUsarA nivR guNI, kAraNa-kArya, sAdhana-sAdhya, vAcaka-vAcya, ttimArga 8 / pahalA mArga bAhyamukhI aura vyavahAra jJAna-jJeya, Adhara- Adheya Adi aneka sambandhoMdRSTivAlA hai, dUsarA mArga antarmukhI aura AdhyA- dvArA eka dUsareke itane Azrita aura anugRhIta tmikadRSTivAlA hai aura pAramArthika kalpanAoMko haiM ki yadi hameM eka tattvakA sampUrNa bodha ho jAya liye hue hai| pahalA ahaMkAra, mUr3hatA aura mohakI to vaha sampUrNa tattvoMkA, sampUrNa satyakA bodha upaja hai, dUsarA AtmavizvAsa, sajjJAna aura hogaa| isIliye RSiyoMne kahA hai ki jo brahmako pUrNatAkI utpatti hai / pahalA preyasa hai dUsarA zreyasa jAnatA hai vaha brahmANDa ko jAnatA hai / / isaliye hai| pahalA indriyatRpti, icchApUrti aura ADambara- AtmA hI jJAtavya hai, manana karane yogya hai, zraddhA saMcayakA anuyAyI hai| dasarA indriyasaMyama, icchA- karane yogya hai / isako jAnanese sarvakA jAnanenirodha aura tyAgakA hAmI hai| pahalA anAtma, vAlA, sarvajJa ho jAtA hai * / isa prakArakA bodha bAhya, sthUla padArthoM kA grAhaka hai / dUsarA svAdhIna, hI. jo samasta satyAMzoMkA, samastatattvoMkA, unake akSaya, sarvaprApya sUkSma-dazAkA anveSaka hai| pahalA pArasparika sambandhoM aura anugrahakA yugapat jAnane janmamaraNAcchAdita nAma-rUpa-karmavAle saMsArakI vAlA hai, jaina paribhASAmeM 'kevalajJAna' kahalAtA jananI aura dhAtrI hai / dUsarA isa saMsArakA ucche- hai| yaha bodha, loka-anubhAvita sAmAnya-vizeSa, daka aura antakara hai / jIvanake maba mArga ina hI eka-aneka, nitya-anitya. bhedya-abhedya, tata-atat do mUla mAgoM ke avAntarabheda haiN| : Sir Oliver Lodge. Ether and Reality P. 19. __ satya-sambandhI AcAra aura vicArameM jo tadAtmAnameva vedahaM brahmAsmIti tasmAt tatsarva sarva ora vibhinnatA dikhAI detI hai, vaha bahurUpA- abhvt| -zata0 brA0 1 4 3-2-21, tmaka satyakA hI pariNAma hai| * (a) AtmA vA are draSTavyaHzrotavyo mantavyo nidisatya aneka satyAMzoMkI vyavasthAtmaka sattA hai dhyAsitavyaH / maitreyyAtmano vA are darzanena, zrava Nena, matyA, vijJAnenedaM sarvaviditam / - yaha pratyakSa siddha hai ki eka bAtako nizcita -vRhadA 0 upaniSad 2-4-5, rUpase jAnane ke liye hameM kitanI hI aura bAtoMko (A) evaM hi jIvarAyo NAdavyo tahaya sddhedvyo| (a) kaThopaniSad 2-1 (A) manusmRtiH 12 aNucaridabvoya puNo so ceva du mokkhakAmeNa / 66, (i) aMguttaranikAya 8-2-1-3 -samayasAra, 1-18,
Page #25
--------------------------------------------------------------------------
________________ kArtika, vIranirvANa saM0 2466 ] Adi samasta pratidvandoMkI banI huI suvyavasthita sattAkAyugapat bodha honeke kAraNa uparyukta samasta virodhAbhAsoM parimANoM (?), vikalpoM, truTiyoM aura pUrNatAoM se rahita hai / yaha advitIya aura vilakSaNa bodha hai + / vAstava meM jo sampUrNa satyako jAnatA hai vahI sampUrNatayA satyAMzako jAnatA hai aura jo sampUrNatayA satyAMzako jAnatA hai vahI sampUrNa satyako jAnatA hai / jo sampUrNasatyako nahIM jAnatA vaha pUrNatayA satyAMzako bhI nahIM / jAnatA / satya ajJoM dvArA pUrA nahIM jAnA jA sakatA jIvana aura jagatakI racanA aura vyavasthA, jIvana ke lakSya aura mArga, lokake upAdAna kAraNabhUta dravyoMke svarUpa aura zaktiyoM ke sambandhameM yadyapi tatrajJoMne bahuta kucha anubhava kiyA hai-- bahuta kucha' bhASAdvArA usakA nirvAcana bhI kiyA hai - yaha saba kucha hone para bhI yaha nahIM kahA jA sakatA ki kisI bhI prastuta viSaya sambandhI jo kucha anubhava honA thA so ho cukA aura jo kucha kahane yogya thA vaha kahA jA cukA / A vastu ina samasta anubhavoM aura nirvAcanoMse pradarzita honeke bAvajUda bhI inase bahuta jyAdA hai| vaha to ananta hai - vaha kAla kSetra parimita indriya bodha, abhiprAya parimita buddhi aura avayavamayI jaDa zabdoM se nahIM DhakA jA sakatA / jijJAsuoMkA anubhava isa bAtakA sAkSI hai ki jitanA jitanA gaharA adhyayana kiyA jAtA hai, + ( a ) tatvArthasUtra 1 - 26 ( A ) gommaTasAra jIvakANDa, 456, (i) zrAlApapaddhati / * pravacanasAra 1-48, satya anekAntAtsaka hai 23 jitanA jitanA bodha bar3hatA jAtA hai, utanA utanA hI jJAtavyaviSayakA ajJAta antarhita kSetra aura adhika gaharA aura vistIrNa hotA calA jAtA hai / aisI sthiti meM vicArakako, mahAna tattvavetA sukRtIza ke zabdoM meM, vastukI asIma athAha anantatA aura apanI buddhikI alpajJatAkA anubhava hone lagatA hai / use pratIta hotA hai ki vastutattva na vacanoM se mila sakatA hai, na buddhise prApta ho sakatA hai aura na zAstrakA pATha karanese pAyA jA sakatA hai / / isaliye aupaniSadika zabdoMmeM kahA jA sakatA hai ki jo yaha kahatA hai ki maiM bahuta jAnatA hU~ vaha kucha nahIM jAnatA aura jo yaha kahatA hai ki maiM kucha nahIM jAnatA vaha bahuta kucha jAnatA hai / / jaina paribhASA meM vicArakake isa duHkhamaya anubhavako ki itanA vastu sambandhI kathana sunane, zAstra par3hane, manana karane aura vicArane para bhI usako vastukA sampUrNa jJAna na ho pAyA aura vastu jJAna abhI bahuta dUra hai, 'jJAnapariSada' se prakaTa kiyA gayA hai * / jJAnavAda aura saMzayavAdakI utpatti ke kAraNa bhI uparyukta bhAva haiM / isa anubhava ke sAtha hI vicArakake hRdayameM aisI AzaMkA paidA hone lagatI hai ki kyA satyakA + nAyamAtmA pravacanena labhyo na medhayA na bahunA zrutena / kaThothAniSat 2-22 yasyAmataM tasyamataM mataM yasya na veda saH / avijJAtaM vijAnatA, vijJAtamavijAnatAm // -- kenopaniSad 2-3, * tatvArthasUtra 8 - 8, / uttarAdhyayana sUtraM 2 2 45,
Page #26
--------------------------------------------------------------------------
________________ 24 vAstavika svarUpa jJAnagamya hai bhI / usakI buddhi sandigdhavAda aura ajJAnavAda se anuraJjita hojAtI hai / vaha Rgveda 10-12 sUktake nirmAtA RSi parameSThIkI taraha socane lagatA hai ki "kauna puruSa aisA hai jo jAnatA hai ki sRSTi kyoM banI aura kahA~se banI aura isakA kyA AdhAra hai / mumakina hai ki vidvAna loga isa rahasya ko jAnate hoM / parantu yaha tattva vidvAna loga kaise batalA sakate haiM / yaha rahasya yadi koI jAnatA hogA to vahI jAnatA hogA jo paramavyomameM rahanevAlA adhyakSa hai / / vaha pArasa dezake suprasiddha kavi, jyotiSajJa aura tattvajJa umarakhayyAma kI taraha nirAzA se bharakara kahane lagatA hai / bhUmaNDala ke madhyabhAgase uThakara maiM Upara AyA / sAtoM dvAra pAra kara U~cA zanikA siMhAsana pAyA / kitanI hI ulajhaneM mArgameM sulajhA DAlI maiMne kintu manuja-mRtyukI aura niyatikI khulI na granthimayImAyA 31 yahA~ 'kahA~se kyoM' na jAnakara paravaza AnA par3atA hai vAhita vivaza vAri-sA nijako nitya bahAnA par3atA hai kahA~ cale?phira kuchana jAnakara icchAho, ki anicchA ho parapaTapara sarapaTa samIra-sA hamako jAnA par3atA hai // / / / anekAnta tatvajJoMke isa prakArake anubhava hI darzana - zAstroM ke sandigdhavAda aura ajJAnavAda siddhAntoM ke kAraNa hue haiM / to kyA sandigdhavAda aura ajJAna vAda sarvathA ThIka haiM? nhiiN| sandigdhavAda aura ajJAnabAda bhI satyasambandhI upayukta aneka dhAraNAoM ke 1 zrInaradeva zAstrI - RgvedAlocana, saMvat 1685, pR0 203 205 + rubAiyAta umarakhayyAma - anuvAdaka zrI maithilI zaraNa gupta, 1931 [ varSa 3, kiraNa 1 samAna ekAntavAda haiM, eka vizeSa prakAraka ke anubhavakI upaja haiM / isa anubhavakA AbhAsa vicAraka ko usa samaya hotA hai jaba vaha vyavahArya satyAMza bodhake samAna hI virATa satyakA vA sUkSma satyakA bodha bhI indriyajJAna, buddhi aura zAstrAdhyayanake dvArA hAsila karanekI koziza karatA hai / isa prayatna meM asaphala rahane ke kAraNa vaha dhAraNA karatA hai ki satyasarvathA ajJeya hai / pUrNasatya kevalajJAnakA viSaya hai parantu vAstava meM satya sarvathA ajJeya nahIM hai / satya aneka dharmokI aneka satyAMzoMkI, aneka tattvoMkI vyavasthAtmaka sattA hai| unameM se kucha satyAMza jo laukika jIvanake liye vyavahArya haiM aura jinheM jAnaneke liye prANadhAriyoMne apaneko samartha banAyA hai, indriyajJAnake viSaya haiM, nirIkSaNa aura prayogoM (Experiments) dvArA sAdhya haiN| kucha buddhi aura tarka se anubhavya hai, kucha zru Azrita haiM, kucha zabda dvArA kathanIya haiM aura lipivaddha hone yogya haiM / parantu pUrNasatya ina indriyagrA, buddhigamya aura zabdagocara satyAMzoM se bahuta jyAdA hai| vaha itanA gahana aura gambhIra hai - bahulatA, bahurUpatA aura pratidvandoM se aisA bharapUra hai hai ki use hama alpajJajana apane vyavahRta sAdhanoMdvArA - indriya nirIkSaNa, prayoga, tarka, zabda Adi dvArA - jAna hI nahIM sakate / isIliye vaijJAnikoM ke samasta parizrama jo inhoMne satya rahasyakA udghATana karane ke liye Aja taka kiye haiM, niSphala rahe haiM / satya Aja bhI abhedya vyUhake samAna aparAjita khar3A huA hai| "
Page #27
--------------------------------------------------------------------------
________________ kArtika. vIra nirvANa saM02466] satya anekAntAtmaka hai vAstavameM bAta yaha hai ki indriya,buddhi aura vacana pratyeka manuSya apanI vartamAna avikasita Adi vyavahata sAdhanoMkI sRSTi pUrNa satyako jAna- dazAmeM isa kevalajJAnakA pAtra nahIM hai| kevalaneke liye nahIM huii| unakI sRSTi to kevala laukika jJAna to dUra rahA, sAdhAraNatayA adhikAMza manuSya jIvanake vyavahArakaM liye huI hai / isa vyavahArake to satyako dekhate hue bhI ise nahIM dekha pAte satya-sambandhI jina jina tattvoMkA jitanI jitanI aura sunate hue bhI use nahIM suna pAte +, ataH mAtrAmeM jAnanA aura prakaTa karanA Avazyaka aura jo satyakA labdhA, jJAtA aura vaktA hai vaha upayogI hai usake liye hamAre vyavahRta sAdhana ThIka niHsandeha bahuta hI kuzala aura AzcaryakArI paryApta haiM / parantu pUrNasatya ina satyAMzoMse bahuta vyakti hai / / bar3A hai, usake liye upayukta sAdhana paryApta nahIM zraddhAmArgakA kAraNa bhI upayukta haiM / "vaha indriya bodha, tarka aura buddhise pare hai prAptatva hI hai vaha zabdake agocara hai-vaha hama alpajJoM dvArA yahI kAraNa hai ki saba hI dharmapanthanetAoMne nahIM jAnA jA sakatA / isa apakSA hama saba hI sAdhAraNa janatAke liye, jo alpajJatAke kAraNa ajJAnI aura sandigdha haiN|| pUrNasatya usa A- baccoMke samAna hai antaHanubhavI RSi aura mahApuvaraNarahita, nirvikalpa, sAkSAta antaraMga jJAnakA ruSoMke anubhavoM, mantavyoM aura vAkyoMko IzvarIya viSaya hai, jo dIrghatapazcaraNa aura samAdhi-dvArA jJAna ThaharAkara-Aptavacana kahakara-unapara zraddhA, karmaklezoMse mukta hone para yogIzvaroMko prApta vizvAsa aura ImAna lAne ke liye bahuta jora diyA hotA hai, jo jJAnakI parAkASThA hai, jo kevalajJAnake hai| isa zraddhAparvaka hI jIvana nirvAha karaneko nAmase prasiddha hai / jisake prApta honepara AtmA zreyaskara batalAyA hai| pratyeka dhArmika sampradAyakA sarvajJa, sarvAnubhU* sarvavina kahalAtA hai|" batalAyA huA mArga, usake batalAye hue siddhAntoM Ti) .1. E. Taylor -Elements of Meta- para zraddhA kara physics, London 1924, P. +12. (II).Sir Oliver Lodge --::her and Reality; vAcya aura usake aneka vAcya 1930, P. 5s and 23. yaha satyake bahuvidha anubhavakI hI mahimA hai (III) gommaTasAra jIvakANDa-gA. naM0 333, (IV) paMcAdhyAyI-2,616, * "utatvaH pazyannadadarza vAcamutatvazRNvannazRNo* (1) nyAyAvatAra-27 / tyenAm -Rgveda 10-71-4 (A) yogadarzana-"tadAsarvAvaraNamalApetasya jJAna- (II) Hear ye inderd but understard not syAnantyAjjJeyamalpam" 4-31 and see ye indeed but perceive not. (III) praznopaniSat 4-11 / vRhadA0 upaniSat ____Bible Isaiah VI-9. 1-5-10 / zravaNAyApi bahubhiryonalabhyaH zRNvanto'pibahavo * "sasarvajJaH sarvavit" mu0 u0 1-1-6 / 'ayamAtmA yaM na vidyuH Azcaryo vaktA kuzalo'sya labdhAzcaryo brahmasarvAnubhU' vR0 u0 2-5-16, jJAtA kuzalAnuziSTA - kaThopaniSat 2-7,
Page #28
--------------------------------------------------------------------------
________________ 26 anekAnta ki satyakA bahuvidha-sAdhanoM, bahuvidha saMjJAoM aura bahuvidha zailI se sadA pradarzana kiyA jAtA rahA 1 isIke pradarzanake liye zabda, sthApanA, dravya, bhAva Adi sAdhanoM se kAma liyA jAtA hai| sahI vAcya ke aneka vAcaka zabda prasiddha haiM / usa hIke sugama bodhake liye AlaMkArika aura tArkika zailI pracalita hai / kisI vastuke vAcaka jitane zabda Aja upayogameM Arahe haiM, una sabake vAcya anubhava eka dUsare se bhinna haiM, parantu eka dUsare ke virodhI nahIM haiM / ve eka hI vastukI bhinna bhinna paryAyoMke vAcaka haiM aura isIliye unakA nAma paryAyavAcI zabda ( Synonym ) hai / yaha bAta dUsarI hai ki ajJAnatA ke kAraNa Aja una saba zabdoM ko hama binA unakI vizeSatA samajhe eka hI artha meM upayukta kareM, parantu, bhASAvijJAnIjana una samasta paryAyavAcI zabdoMkI bhinna vizeSatA jAnate haiM / ye vibhinna paryyAyavAcI zabda eka hI deza, eka hI kAla, eka hI jAti, eka hI vyakti kI sRSTi nahIM haiM, pratyuta vibhinna yugoM, vibhinna dezoM, vibhanna jA tiyoM aura vibhinna vyaktiyoM kI sRSTi haiN| yaha bAta zabdoM ke itihAsa se jJAta ho sakatI haiN| 1 hamArA jJAnagamya aura vyavahAragamya satya ekAdhika aura sApekSa satya hai / varSa 3, kiraNa 1 dvArA sampUrNa satyAMzoMko nahIM jAna pAte / karma unakI pUrNatAkI pratIkSA nahIM karatA / ataH unheM apane adhUre anubhavoM ke AdhAra para hI apane darzanakA saMkalana karanA hotA hai| ye anubhava sabake eka sAmAna nahIM hote| jaisA ki Upara batalAyA hai, ve pratyeka dRSTibhedake kAraNa vibhinna prakAra ke hote haiN| dRSTikI vibhinnatA hI vijJAnoM aura darzanoMkI vibhinnatAkA kAraNa hai / parantu isa vibhinnatAkA yaha Azaya nahIM hai ki samasta vijJAna aura darzana mithyA haiM yA eka satya haiM aura anya mithyA haiM / nahIM, saba hI vijJAna aura darzana vastukI usa vizeSadRSTikI jisase vicAraka ne use adhyayana kiyA hai-- usa vizeSa prayojanakI jisako pUrti ke liye manana kiyA hai, upaja haiN| ataH anI apanI vivakSita dRSTi aura prayojanakI apekSA saba hI vijJAna aura darzana satya haiM / vivecanase spaSTa haiM ki hama kevala satyAMzoMkA grahaNa karate haiM pUrNasatyakA nahIM / aura satyAMzameM bhI kevala unakA darzana karate haiM jo vartamAna dazAmeM vyavahArya aura jIvanopayogI haiN| sAdhAraNajanakA to kathana hI kyA hai, bar3e-bar3e tatvavettA bhI apanI alaukika pratibhA aura tarka koI bhI siddhAnta kevala isa kAraNa midhyA nahIM kahA jA sakatA ki vaha pUrNasatya na hokara satyAMza mAtra hai / cUMki pratyeka satyAMza aura usake AdhAra para avalambita vijJAna aura darzana apane apana kSetrameM jIvanopayogI aura vyavahAra meM kAyakArI haiN| ataH pratyeka satyAMza apanI apanI dRSTi aura prayojanakI apekSA satya hai / siddhAnta umI samaya midhyA kahA jA sakatA hai ki jaba vaha pUrNasatya na hote hue bhI use pUrNasatya mAnA jAve | A. E. Taylor Elements of Metaphysics, London. 1924-P. 214. "For a proposition is never untrue simply becau e it is not the whole truth, but only when, not being the whole truth, it is mistaken to be so."
Page #29
--------------------------------------------------------------------------
________________ kArtika, vIra nirvANa saM02466] satya anekAntAtmaka hai 27 udAharaNake liye 'manuSya' ko hI le lIjiye, kI apekSA jisakI pUrtike liye vijJAnakA nirmANa yaha kitanI vizAla aura bahurUpAtmaka sattA hai huA hai, satya hai aura isaliye upayogI hai; parantu isakA andAjA una vibhinna vijJAnoMko dhyAnameM anyadRSTiyoM, anyaprayojanoMkI apekSA aura lAnese ho sakatA hai jo 'manuSya' ke adhyayanake sampUrNasatyakI apekSA vahI vijJAna nirarthaka hai / AdhAra para bane haiM / jaise:-zArIrika-racanAvijJAna ataH yadi uparyukta vijJAnoMmeMse kisI eka vijJA(Anatomy), zArIrika vyApAravijJAna (Ph. nako sampUrNa manuSyavijJAna mAna liyA jAya to siology), garbhavijJAna (Emibryology),bhASA- vaha hamArI dhAraNA mithyA hogI / ataH hamArA vijJAna (Philology), manovijJAna (Psycho jJAnagamya, vyavahAragamya satya ekAMzika satya hai, logy), sAmAjika jIvana-vijJAna (Sociology), sApekSa satya hai / vaha apanI vivakSita dRSTi aura jAtivijJAna (Ethnology), mAnavavirvatavijJAna prayojanakI apekSA satya hai / yadi use anyadRSTi (Anthropology), Adi / inameM pratyeka vijJAna aura anyaprayojanakI kasauTIse dekhA jAya yA apane apane kSetrameM bahuta upayogI aura satya hai| yadi use pUrNa satya mAnaliyA jAya to vaha niraparantu koI bhI vijJAna pUrNasatya nahIM hai, kyoMki rthaka, anupayogI aura mithyA hogA / 'manuSya' na kevala garbhastha vastu hai-na kevala saptadhAtu-upadhAtu-nirmita aGgopAGga vAlA eka vizeSa - + (a) dravyAnuyogatarkaNA-6-6 AkRtikA sthUlapadArtha hai-na kevala zvAsocchavAma (mA) paJcAdhyAyI-1110 letA huA calatA-phiratA yantra hai-na kevala (i) nirapekSA nayA mithyA sApekSA vastu te'rthakRt / bhASAbhASI hai...vaha uparyakta saba kucha hotA huA -prAptamImAMsA, 108 / bhI inase bahuta jyAdA hai / isaliye pratyeka manuSya (1) A.E. Taylor-Elements of Metaphysics. P. 214, Postnot "The degree of truth: sambandhI vijJAna usa dRSTikI apekSA jisase ki a doctrine contains cannot be deterinined 'manuSya' kA adhyayana kiyA gayA hai-usa prayojana- is meant to fulfil.." - smRtimeM rakhane yogya mahAvAkya 1. niyama eka tarahase isa jagatkA pravartaka hai| 6. indriyA~ tumheM jIteM aura tuma sukha mAno, 2. jo manuSya satpuruSoM ke caritrake rahasyako isakI apekSA tuma indriyoMke jItanese hI sukha, pAtA hai vaha paramezvara hojAtA hai| Ananda aura paramapada prApta kroge| 3. caMcala citta saba viSama duHkhoMkA mUla hai| 7. rAga binA saMsAra nahIM aura saMsAra binA 4. bahutoMkA milApa aura thor3oMke mAtha ati rAga nhiiN| samAgama ye donoM samAna duHkhadAyaka haiN| 8. yuvAvasthAmeM sarvasaMgakA parityAga parama5. samasvabhAvIke milaneko jJAnI loga ekAMta padako detA hai| -zrImadarAjacanda apart from consideration of the purpose it kahate haiN|
Page #30
--------------------------------------------------------------------------
________________ bha0 mahAvIrake zAsanameM gotrakarma [le0-bA0 kAmatAprasAda jaina, emaAra0e0ema.] agavAn mahAvIra jainadharmake antima tIrthaMkara the| nijjaretha: yaM panettya etarahi kAyena saMvutA, vAcAya saMva - unhoMne svayaM navIna matakI sthApanA nahIM kI tA, manasA saMvutA taM prAyati pApassa prakaraNaM,iti purAthI; balki kSINa hue jainadharmakA punaruddhAra kiyA NAmaM kammAna tapasA vyantibhAvA navAnaM kammAna prakarathA-apane hI daMgase apane dravya, kSetra, kAla, bhAva, pAyati bhanavassayo, Ayati anavassavA kammakkhayo, bhavake anukUla usakA pratipAdana kiyA thaa| jaba naka kammakkhayA dukkhakkhayo, dukkhakkhayA vedAnAkkhayo, vedabhagavAn mahAvIra pUrNasarvajJa nahIM ho liye the taba taka nAkkhayA savvaM dukkhaM nijjieNaM bhavissati / " unhoMne tIrtha-prarvatanarUpa meM eka zabda bhI mukhasa nahIM -(majjhimanikAya) nikAlA thaa| jIvanamukta paramAtmA hokara hI unhoMne bhAvArtha- "he mahAnAma, jaba maiMne unase aisA kahA lokakalyANa bhAvanA-mUlaka dharmakA nirUpaNa kiyaa| taba ve nimrantha isa prakAra bole, 'aho, nirgrantha jJAtajo kucha unhoMne kahA, usakA sAkSAt anubhava karaliyA patra (mahAvIra) sarvajJa aura sarvadarzI haiM--ve azeSa jJAna thA-jJAna unameM mUrtimAn ho camakA thA / isalie aura darzanoMke jJAtA haiM / hamAre calate, Thaharate, mote, unhoMne jo kahA vaha vastusthitikA phoTomAtra thaa| una- jAgate,--- mamasta avasthAtroMmeM madaiva unakA jJAna kA siddhAMta kAraNa-kArya sUtrapara avalambita thA / usase aura darzana upasthita rahatA hai / unhoMne kahAH-... jijJAsutroMko pUrNa santoSa milA thA aura ve unakI nirgranthoM ! tumane parva (janma) meM pApakarma kiye haiM, zaraNameM Aye the / bauddha zAstroMke kathanase yaha AbhAsa unakI isa ghora duzkara tapasyAse nirjaga kara ddaalo| hotA hai ki tIrthaMkara mahAvIrake prathama puNyamayI pravacanakA mana, vacana. aura kAyakI saMvRttime (naye) pApa nahIM pratirUpa kaisA thA ? unameM likhA hai ki jaba ma0 gautama baMdhate aura tapasyAse purAne pApoMkA vyaya ho jAtA buddhane nirgrantha ( jaina ) zramaNAMse ghora tapasyA karanekA hai| isa prakArake naye pApAMke ruka jAneme aura purAne kAraNa pUchA to unhoMne uttara diyAH __ pApAMke vyayase prAyati maka jAtI hai; aAyati __"evaM vutte, mahAnAma, te nigarAThA maM etadavocu, kaka jAnesa kammoM kA kSaya hotA hai, kamanayame nigaNTho, bhAvuso nAthaputto samvaju, sanvadassAvI bhapa- duHvanaya hotA hai, duHvakSayase vedanAkSaya aura vedanArisesaM jJANadassanaM parinAnAtiH carato ca me tito- nayame sarvaduHkhAMkI nirjarA ho jAtI hai / " ca suttassa ca nAgarassa ca satataM samitaM jJANadassanaM isa uddharaNase bha0 mahAvIrakA mahAna vyaktitva paccapaTTitaMtiH, so evaM zrAhaH asthi kho vo nigaNThA aura usake dvArA pratipAdita dharmakA vaijJAnika svarUpa pugve pApaM kammaM kataM, taimAya kaTukAya dukkarikArikAya spaSTa hai / nissandeha bha0 mahAvIrakA dharma kevala dharma
Page #31
--------------------------------------------------------------------------
________________ kArtika 6.6 nirvANa saM02466] bha0 mahAvIrake zAsana meM gotrakarbha vijJAna hai / uparyukta uddharaNa isa kathanakA sAkSI hai| sAtha sambandhako prApta hue U~ca-nIca-kulameM utpanna usameM dharmavijJAnakA jo rUpa aMkita hai, usase jaina-karma- karAnevAle pudgalaskandhako gotra' kahate haiM / siddhAMtakI bhI siddhi hotI hai / karma vaha sUkSma pudgala gotrakarmakA sUkSma pudgalarUpa honA |lAz2imI hai / hai jo kaSAyAnurakta jIvakI yogakriyAse AkRSTa ho AcArya usIko svIkAra karate hue batAte haiM ki usase ekameka baMdhako prApta hotA hai / aisI dazAmeM ve gotrakarmarUpa pudgalaskaMdha jIvako U~ca-nIca-kulameM tapasyA-dvArA nUtana karmoM kI zrAyati ( aAsrava ) ruka utpanna karAte haiM / parantu isakA artha yaha nahIM ho jAtI hai aura zeSa karmokI nirjarA ho jAnese jIvako sakatA ki U~ca-nIca-kulameM janma karA deneke baMdhana meM rakhaneke lie kAraNa zeSa nahIM rahatA-vaha pazcAt gotrakarma niSkriya ho jAtA ho; kyoMki karmakI mukta hokara jJAnAdi ananta catuSTayakA upabhoga karatA mUla prakRtitiyoMmeM koI bhI aisA nahIM hai jo jIvake sAtha hai| karmarUpa hone yogya yaha sUkSma padgala jo lokameM bharA paramparA rUpase hamezAse naho aura apanA prabhAva na rakhatA huaA hai, saMsArI jIvase sambaddha hokara ATha prakAroMmeM ho| Ayukarma prakRtikA bandha yadyapi jIvanameM eka pariNata ho jAtA hai| inhIMko bha0 mahAvIrane ATha bAra hI hotA hai, parantu usakA kArya barAbara jIvanakarmaprakRti kahA hai arthAt (1) jJAnAvaraNI, (2) paryanta hotA hai / isI taraha bha0 mahAvIrane gotrakarmakA darzanAvaraNI, (3) vedanIya, (4) mohanIya, (5) Ayu, prabhAva janma leneke bAda bhI jIvana-paryanta honA prati. (6) nAma (7) gotra aura (8) antarAya / cInadezake pAdita kiyA hai aura yahI mAnanA Avazyaka hai / yahI bauddha zAstroMmeM inameMse kevala chaha mUlya prakRtiyoMkA kAraNa hai ki zrI nemicandrAcArya siddhAMta-cakravartI gotra ullekha milatA hai--na mAlUma usameM jJAnAvaraNa aura karmake viSayameM likhate haiM:-- antarAyakA ullekha honese kaise chUTa gayA ? jo ho, 'saMtANakameNAgayajIvAyaraNassa godamidi srnnaa|' yaha spaSTa hai ki bha0 mahAvIrane apane dharmakA pratipA- arthAt-'santAnakramase-kulaparipATIse-cale Aye pAdana mUlataH karmasiddhAMtake AdhArase kiyA thA, ata- jIvake zrAcAraNakI 'gotra' saMjJA hai|' eva karmasiddhAMtakA vivecana sAmAnya na hokara vaijJAnika gotrakarmakA yaha lakSaNa usake kAryako batalAtA honA cAhie / jainAgama isI bAtakA dyotaka hai / hai / jIva eka dravya hai / ataeva saMsArI jIvakA kulapara___pAThakagaNa, aba aAiye prakRta-viSayakA vicAra mparAgata AcaraNa kAlpanika na hokara niyamita aura kareM / isa lekhake zIrSakase spaSTa hai ki hameM gotrakarmapara janma-sulabha honA cAhiye / jIvake kula bhI ekendriyAdi vicAra karanA abhISTa hai / gotrakarma ATha mUla prakRti- kI apekSA mAnane cAhiye-ve kAlpanika na hone yoM se eka hai aura usakA lakSaNa 'dhavalasiddhAMta' me cAhiye / isa viSayako spaSTa samajhaneke liye hameM yaM batalAyA gayA hai: saMsArI jIvoMke varNana para jarA vicAra karanA caahiye| "uccanIcakulesu uppAdazro poggalakhaMdho micchattA- yaha aura isa lekhameM anya siddhAMta-uddharaNa dipaccaehi jIvasaMbaMdho godamidi uccde|" 'anekA~ta'kI parva prakAzita kiraNoMmeMse liye gaye haiN| arthAt--mithyAtvAdi kAraNoMke dvArA jIvake jisake lie hama lekhakoMke AbhArI haiN|
Page #32
--------------------------------------------------------------------------
________________ 30 anekAnta pratyeka jainI jAnatA hai ki saMsArI jIva trasa aura sthAvarake rUpameM do taraha hai| trasameM doindriya, tInaindriya, caturendriya zraura paMcendriya sammilita haiN| paMcendriyoMmeM pazu aura manuSyoMke tirikta deva aura nArakI bhI sammilita haiM / ekendriyase paMceMdriya pazu taka tiryaca kahalAte haiM / tiryaJcoM ke atirikta nArakiyoM, devoM aura manuyoMkA bhI pRthaka astitva milatA hai / aba dekhanA yaha hai ki kina kAraNoMse jIva nAraka - pazu- deva aura manuSya bhavoMmeM ucca-nIca gotrI hotA hai / tatvArthadhigama sUtrameM likhA hai ki :-- 'parAtmaniMdAprazaMse sadasadguNocchAdanodbhAvane ca caitrasya / tadviparyayo nIcairvRtyanutsekau cottarasya / ' arthAt -- 'parakI niMdA, apanI prazaMsA, parake vidyamAna guNoMkA zrAcchAdana aura apane vidyamAna guNoMkA prakAzana, ye nIcagotrakarmake ke kAraNa haiM / inase viparIta arthAt apanI niMdA, parakI prazaMsA, apane guNa DhakanA aura dUsaroMke guNa prakAzita karanA, namravRtti aura nirabhimAna, ye uccagotrakarmake ke kAraNa haiM / ' aura isameM zaMkA hI nahIM kI jA sakatI ki jaisA kAraNa hotA hai usIke anurUpa kArya hotA hai - kAraNake viruddha kArya nahIM hotA / ataeva ucca-nIca gotra ke kAraNoMkA sambandha jisa prakAra dharmAcaraNa se nahIM hai usI taraha usakA kAryarUpa bhI dharmAcaraNa se saMbaMdhita nahIM kiyA jA sakatA arthAt saMtAna kramAgata AcaraNakA bhAva siddhAntagraMtha meM dharmAcaraNa athavA dharmAcaraNa nahIM hai; balki zrAcaraNakA bhAva sAmAnya pravRtti pravRtti narakatiryaJcAdi meM kula paramparAse eka-sI milanA cAhiye | cU~ki bhava-apekSA tiryaJcanAraka-deva-manuSya pRthaka-pRthaka haiM, isaliye unakI kula [ varSa 3, kiraNa 1 sulabha pravRtti athavA vyApAra bhI pRthak-pRthak honA zrAvazyaka hai| nArakiyoMmeM janma lete hI jIva tAr3anamArana-chedana- bhedana rUpa saMklezamaya kriyAko karane lagatA hai aura vaha usako Ayuparyanta kabhI na to 'bhUlatA hai aura na chor3atA hI hai / isaliye nArakiyoMkA yaha vyApAra unakA gotrajanya AcaraNa hai / unakI yaha pravRtti niyamita, janma- sulabha aura zAzvata hai- pratyeka nArakI meM pratyeka samaya meM vahI pravRtti milegii| isI taraha tiryaJcoM meM gotrajanya vyApAra dekhanA cAhiye / unakA gotrajanya vyApAra bhI janma sulabha, niyamita aura jIvanaparyanta rahane vAlA honA cAhiye / tiryaJcoM meM kSudhAnivRttike liye nAnA prakArase udyoga karanekA bhAva aura pravRtti sarvopari hotI hai / apanI khAdya vastuko khojane, usako saMbhAlakara rakhane aura kAma meM lAnekA cAturya pratyeka pazumeM janmagata dekhaneko milatA hai-- koI unako sikhAtA nahIM / zera, billI Adi kha~ khvAra jAnavaroMko zikAra kI ghAtameM rahanekI cAlAkI kisIne sikhAI nahIM hai --bayA cir3iyAko khAsa tarahakA ghauMsalA banAnA, zahadakI makkhiyoMko apanA chattA banAnA aura cIMTiyoMko apanI bileM banAne kI zikSA kisane dI hai ? tiryaJcoMkI yaha saba pravRtti janmagata hone se unakA kula paramparINa zrAcaraNa ( vyApAra ) hai / ataH yahI unakA gotrajanya vyApAra kArya hai / kintu prazna yaha hai ki unakA yaha vyApAra zubha aura prazaMsanIya hai athavA nahIM ? nArakiyoM kI pravRtti saMklezamayI raudratAko liye huye hai, jo jIvake svabhAvase pratikUla aura usake saMsArako bar3hane vAlI hai / isI taraha tiryaJcoMkI pravRtti mAyAvI aura mUrchAbhAvako liye hue hai / AtmA kA dharma zrArjava hai - mAyA aura mUrchA usase parekI cIjeM haiN| isaliye nAraka aura tiryaJcoMkI pravRttiyA~
Page #33
--------------------------------------------------------------------------
________________ kArtika, vIra nirvANa saM02466] bha0mahAvIrake zAsana meM gotrakarga upAdeya na honeke kAraNa hitakara aura prazaMsanIya nahIM mAnanA ucita hai kyoMki yaha janmasulabha, niyamita hai-ve haiM bhI azubha, kyoMki naraka aura tiryaJca-gatiyA~ aura manuSya jIvana meM kamI na badalane vAlI zAzvatI svayaM azubha hai / ataeva nAraka aura tiryaJcoMkA gotra pravRtti usI taraha hai jisa taraha devAdimeM unakI gotrabhI azubha arthAt nIca honA cAhiye / siddhAntamanthoMmeM janya pravRtti hai / sAtha hI, caMki yaha pravRtti jJAnase use nIca hI batAyA gayA hai| sAllaka rakhatI hai, isaliye zreSTa hai-zubha hai| kyoMki jJAna ____ aba rahe kevala manuSya aura deva / devoMke prAsmAkA guNa hai / ataeva manuSyajAtimeM baz2Ahira gotrajanya vyApArake viSaya meM matabheda nahIM hai- kAlpanika bheda-prabheda rUpa vargIkaraNa hote hue bhI, jaise unakA zrAnandI jIvana hai--krIr3A karanemeM hI deva ki devoMmeM bhI hai, unako uccagotrI mAnanA hI ThIka hai magna rahate haiM / aAnandI jIvanameM zrAkulatAke liye zrImAn vayovRddha sUrajabhAnujI sAhabane isa viSayakA bahuta-kama sthAna hai-zrAnanda prAtmAkA svAbhAvika ThIka hI pratipAdana kiyA hai / 'ThANAyaMtra' meM manuSyoM ke guNa hai / isaliye devoMkI pravRtti zubha hai / yahI kAraNa caudaha lAkha koTi kuloko mokSayogya ThaharAyA hai| yaha hai ki devoMmeM U~ce-nIce darjeke devoMkA vargIkaraNa hote siddhAnta mAnyatA tabhI ThIka ho sakatI hai jaba ki saba hue bhI saba hI deva ucca gotrI kahe gaye haiM / aba hI manuSyoMko uccagotrI mAnA jAyagA / raha jAte haiM kevala manuSya ! unake janma-sulabha vyApAra isake viparIta manuSyoMmeM ucca nIca-gotra-janya . athavA gotrajanya pravRtti ke viSaya meM vidvAnoM meM matabheda : byApAra yadi manuSyoMkI loka-sammAnita aura lokahai; parantu yahA~ para bhI yadi uparyukta deva-nArakAdike niMdya pravRttiko mAnA jAya to siddhAntameM kahI gaI gotra janya byApArakI vizeSatAoMkA dhyAna rakkhA jAya . bAtoMse virodha hogA; kyoMki siddhAMtameM mleccha-zUdra- . to matabhedakI saMbhAvanA zAyada hI rahe / gotrajanya cora-DAk-zrAdi lokaniya manuSyoMko bhI muni hote vyApAra janma sulabha, niyamita aura zAzvata honA batAyA gayA hai| isa prakaraNameM bauddha graMtha 'majjhimanicAhiye / ataeva dekhanA yaha cAhiye ki manuSyoMmeM kAya' kA nimnalikhita uddharaNa vizeSa dRSTavya haiM:kaunasI pravRtti janma-sulabha hai, jo jIvana-paryanta "ma* gautama buddha kahate haiM:-"nigaMTho, jo lokameM pratyeka deza aura pratyeka kAlake manuSyoMmeM milatI mithyAtva sauM lei ayogi paryaMta guNasthAnani hai ? gaurase dekhiye to jJAta hotA hai ki eka bAlaka vissai| manuSyake caudaha lAkha koDikula kahe haiM, yAteM saba hoza sa~bhAlane ke pahalese hI hara bAtako jAnane kI-vastu / manapyanike kulakI saMjJA mokSayogya jAnI gaI / yaha ke svarUpako grahaNa karanekI svataH hI kozisa karatA hai gaNoMke yaMtra virSa dekha lenaa|'-crcaasmaadhaan mAnava jAti ke kisI kulakA bAlaka kyoM na ho, usameM dhavala siddhAMtameM mlecchoMko munipada dhAraNekA yaha pravRtti svataH hI milatI hai aura vaha barAbara banI vidhAna zrI sUrajabhAnujIke lekhase spaSTa hai| 'tapaNA. rahatI hai; balki manuSya-santAnameM usa pravRttikA saMskAra sAra' se bhI yaha evaM satazUdroMkA muni honA spaSTa janmataH dIkhatA hai / isa pravRttiko zrutaparyavekSaNa-pravRtti hai| krUrakarmA ahimAraka cora AdikA muni honA bhI kahanA ucita hai, aura yahI manuSyakA gotra janya vyApAra bhagavatI ArAdhanA pR0 353 se spaSTa hai|
Page #34
--------------------------------------------------------------------------
________________ 3 anekAnta [varSa 3, kiraNa 1 rudra ( bhayaMkara ) khUna raMge hAtha vAle, krUrakarmA, manuSyoM meM apane jIvanameM sAdhu hone ke pahale bahuta hI krUrakarmI nIcajAti vAle (pacAjAtA ) haiM, ve nigaMThoMmeM sAdhu thA* / krUrakarmI corakI lokameM koI bhI prazaMsA nahIM banate haiN|" (caladukkha-khandha-suttanta) karegA-phira bhI vaha muni huzrA / isakA spaSTa artha yaha uddharaNa bha0 mahAvIrake samayameM jainasaMghakI yahI hai ki vaha nIcagotrI nahIM thA aura gotrake vyApArapravRttikA digdarzana karAtA hai| isameM bauddhoMke AkSepa- kA sambandha lokaniMdya aura lokavaMdya aAcaraNoMse nahIM vRttigata saMdigdhatAkI bhI zaMkA nahIM karanI cAhiye kyoMki baitthtaa| pharakarmI Adi rUpa honA cAritra mohanIya jainAgamase eka hada taka isakA samarthana hotA hai / si- karmaprakRtise tAlluka rakhatA hai-gotrakarmase usakA DAMta graMthoMse spaSTa hai ki rudra bhRSTa-muni AryikAkI saMtAna sambandha biThAnA ThIka nahIM / ataeva uparyukta vivecanahotA hai aura gyAraha aMga aura nau pUrvokA pAThI muni ke AdhArase yaha mAnanA ThIka U~catA hai ki bha0 mahAhotA hai / bha0 mahAvIrake samayameM sAtyakiputra nAmaka vIrane manuSyajAtiko uccagotrI hI batAyA thA / manuSyoMaMtima rudra jyeSThA AryikA aura sAtyaki munikA kA janmagata vyApAra-zrutaparyavekSaNabhAva unheM uccagotrI vyabhicArajAta putra thaa| vaidika dharmakIpradhAnatA usa kA- hI ThaharAtA hai gommaTasAra karmakANDa gAthA naM0 18 la meM bilkula naSTa nahIM huI thI aura kulamadakA vyavahAra se hamAre upukta vaktavyakA samarthana hotA hai; kyoMki logoMmeMse ekadama dUra nahIM ho gayA thA-vyabhicAra- usameM nIca-ucca-gotra bhavAzrita batAye haiM / manuSyabhava jAtako janatA lokaniMdya nIca hI mAnatI thI; kintu ucca hI mAnA gayA hai / manana karanekI kSamatA rakhane tIrthakara mahAvIrane antima rudrakI lokanindyatAkA vAlA jIva hI mAnava hai aura vaha avazya hI sarvazreSTa z2arA bhI khayAla nahIM kiyA aura use muni dIkSA dedii| prANI hai / bha0 mahAvIrane aisA hI kahA thA, yaha upaisI taraha ahimAraka corane muni hokara eka rAjAko ryakta vivecanase spaSTa hai / AzA hai, vidvajjana isa jAnama mAra DAlA, jisase yaha spaSTa hai ki ahimAraka viSayako aura bhI spaSTa kreNge| OM dekho zrArAdhanA kathAkozameM sAtyaki aura rudra kathA naM0 27 / dekho anantakIrti granthamAlAmeM prakAzita bhagavatI ArAdhanAkI 'ahimAraNNa'Adi gAthA naM.2071 vividha prazna pra.-kahiye dharmakA kyoM AvazyakatA ? cAhiye / yadi karmako pahale kaho to jIvake u0-anAdi kAlase AtmAke karma-jAla dara karane binA karmako kiyA kisane ? isa nyAyase ke liye| donoM anAdi haiN| pra0-jIva pahalA athavA kama ? pra. jIva rUpI hai athavA arUpI? 0-donoM anAdi haiN| yadi jIva pahale ho nA 20-dehake nimittase rUpI hai aura apane svarUpase ima vimala vastuko mala lagakA koI nimina aruupii| -rAjacandra
Page #35
--------------------------------------------------------------------------
________________ jainadRSTikA sthAna tathA usakA aAdhAra [ lekhaka-nyAyadivAkara nyAyAcArya paM0 mahendrakumAra zAstrI ] [ isa lekhake lekhaka paM0 mahendrakumArajI zAstrI kAzI-syAdvAda mahAvidyAlayake eka prasiddha vidvAna haiM, aura vahA~ nyAyAdhyApakake aAsana para AsIna haiN| hAla meM Apa SaTakhaNDa-nyAyAcAryake padase bhI vibhUSita hue haiM jainiyoMmeM sarvaprathama ApakohI kAzIkI isa SaTkhaNDa-nyAyAcAryakI padavIse vibhUSita honekA saubhAgya prApta huzrA hai| Apa bar3ehI vicArazIla evaM sajana haiM aura khUba tulanAtmaka adhyayana kiyA karate haiM, jisakA vizeSa paricAyaka Apake dvArA sampAdita huA nyAyakumudacanda' nAmakA grantha hai| tulanAtmaka dRSTise likhA huA ApakA yaha lekha bar3A hI mahatvapUrNa hai / isameM bhagavAn mahAvIrakI anekAnta dRSTikA aura use dUsare darzanoM para jo gaurava prApta hai usakA bar3e acche DhaMgase pratipAdana evaM spaSTIkaraNa kiyA gayA hai / sAtha hI, jo yaha batalAyA hai ki, anekAntadRSTiko apanAe binA vAstavika ahiMsA nahIM bana sakatI-rAga-dveSa aura virodhakI paramparA banda nahIM ho sakatI, anekAntadRSTi jainadharmakI jAna hai,use chor3akara athavA bhulAkara hama vIrazAsanake anuyAyI nahIM raha sakate,anuyAyI banane aura apanA bhaviSya ujjvala tathA jIvana saphala karaneke liye hameM pratyeka prazna para-cAhe vaha laukika ho yA pAralaukika-anekAnta dRSTi se vicAra karanA hogA, vaha saba khAsataurase dhyAna deneke yogya hai / aAzA hai pAThakajana lekhako g2aurase par3hakara yatheSTa lAbha utthaaeNge| -sampAdaka] bhAratIya darzanazAstroMke sAmAnyataH do vibhAga kiye nikalatA hai ve yadyapi svayaM prAcArapradhAna the tathApi jA sakate haiM-eka vaidika darzana aura dUsare uttarakAlIna prAcAryavargane apane apane darzanoMke avaidika darzana / vaidika darzanameM vedako pramANa mAnane vikAsameM tarkakI parAkASThA dikhAI hai aura usa usa vAle vaizeSika, nyAya, upaniSad, sAMkhya, yoga, parva- tarkajanya vikAsazIla sAhityase darzanazAstra ke koSAgAramImAMsA zrAdi darzana haiM / avaidika darzanoM meM vaidika yajJa- meM apanI aorase bhI paryApta paMjI jamA kI hai| hiMsA ke khilAfa vidroha karane vAle, vedakI pramANatA bauddhadRSTikI udabhati . . para avizvAsa rakhane vAle bauddha aura jainadarzana haiM / baddha jaba tapasyA karane jAte haiM taba unakI vicAravaidika darzanake aAdhAra evaM udbhava sthAnameM vicAroMkA dhArAko dekhie / usameM darzanazAstra-jaisI kalpanAoMko prAmukhya hai tathA avaidika darzanoMkI udbhUti prAcAra- koI sthAna hI nahIM hai / usa samaya to unakA karuNAzodhanakI pramukhatAse huI hai / prAyaH sabhI darzanoMkA maya hRdaya saMsArake viSaya kaSAyoMse virakta hokara mAraantima lakSya 'mokSa' hai / gauNa yA mukhyarUpase tattva- vijayako udyata hotA hai / ve to viSaya-kaSAya jvAlAse jJAnako sAdhana bhI sabhIne mAnA hai / vaidikadarzanakI burI taraha jhulase hue prANiyoMke uddhArake lie apanA paramparAke sthira rakhane ke liye tathA usake atula vikA- jIvana homa denekI bhAvanAko puSTa karate haiM / unakA sake liye prArambhase hI buddhijIvI brAhmaNavargane sudRDha cittapravAha saMsArako jalabubudakI taraha kSaNabhaMgura, prayatna kiyA hai / yahI kAraNa hai ki Aja vaidikadarzanoM- azuci, nirAtmaka-aAtmasvarUpase bhinna aAtmAke lie kI sUkSmatA evaM parimANakI tulanAmeM yadyapi avaidika nirupayogI, tathA duHkharUpa dekhatA hai / ve isa duHkhadarzana mAtrAmeM nahIMvat hai, para unakI gaharAI aura santati ke mUla kAraNoMkA uccheda karane ke lie, kisI sUkSmatA kisI bhI taraha kama nahIM hai / bauddha aura jaina- darzanazAstrako racanA nahIM karake usake mArgakI khojake .. darzanakA mUlasrota jina buddha aura mahAvIrake vAkyoMse lie tapasyA karate haiM / chaha varSa taka ugra tapasyA calatI
Page #36
--------------------------------------------------------------------------
________________ anekAnta [varSa 3, kiraNa 1 hai, para jaba siddhi nahIM hotI to tapasyAke utkaTa mArgase AtmAko kUTastha-avikArI nitya, koI vyApaka, koI unakA bhAvuka mAtRhRdaya citta Ubane lagatA hai| isa use aNurUpa to koI use bhUta-vikArarUpa hI mAnate samaya unakI cittasantati, jo ekaniSTha hokara duHkhaniva- the| buddhane ina vibhinna vAdoMke samanvaya karanekI koI ttikI ugra sAdhanA kara rahI thI, apanI asaphalatA dekha- koziza nahIM kI balki unhoMne ina dimAg2I gutthiyoMkA kara vicArakI ora jhukatI hai aura usake dvArA madhyama sulajhAnA nirupayogI samajhA aura ziSyoMko isa dimAg2o mArgako DhUMDha nikAlatI hai / ve sthira karate haiM ki- kasaratameM na par3anekI sUcanA dI / unakA lakSya mAtra eka aora yadi viSayAsakta ho zarIrapoSaNa karanA ati AcaraNakI ora hI thaa| hai to dUsarI ora ugratapasyA-dvArA zarIrazoSaNa bhI hA~, dayAlumAnasa buddhane ugratapasyAse Ubakara ati hai, ataH donoMke bIcakA mArga hI zreyaskara ho apane mRdumArgake samAdhAna ke lie madhyamadRSTikA aA. sakatA hai / ve isa madhyamamArgake anusAra apanI tapasyA- lambana liyA thA, usa AcaraNakI suvidhA ke lie kI ugratA DhIlI karate haiN| isase hama eka natIjA to avazya hI unhoMne madhyamapratipadAkA bAdameM bhI upayoga sahaja hI nikAla sakate haiM ki buddhakA jIvanapravAha kiyA / baddhakA hRdaya mAtAkI taraha sneha tathA komala ahiMsAtmaka zrAcArakI aora hI adhika thA, isa samaya bhAvanAoMse labAlaba bharA huA thaa| unake hRdayako buddhikA kAma huA hai to sAdhanakI khojameM / jaba bodhi- apane pyAre lAloMkI taraha ziSyoMkI thor3I bhI takalIpha lAbha karaneke bAda saMgha racanAkA prazna AyA, ziSya- yA asuvidhAse bar3I Thesa lagatI thI, ataH jaba bhI parivAra dIkSita hone lagA, upadeza-paramparA zurU huI ziSyoM ke prAcArakI suvidhA ke lie do saMghATaka (vastra) taba vicArakA mukhya kArya prArambha huzrA / isa vicAra- rakhanekI, jantAghara (snAnAgAra) banAnekI, bhikSAmeM kSetrameM bhI hama buddha ke upadezameM darzanazAstrIya prAtmA sAyaMkAlake lie bhI anna lAne AdikI mAMga peza kI Adi padArthoM ke vivecanameM adhika kucha nahIM pAte / ve to to mAtAkI taraha buddhakA hRdaya pighala gayA aura unhoMne mAtra duHkha, samudaya-duHkhake kAraNa, nirodha-daHkha patravata ziSyoMko una bAtoMkI suvidhA de dii| tAtparya nivRtti aura mArga-duHkha nivRtti kA upAya, ina cAra yaha ki-buddhakI madhyama pratipadA vyaktigata prAcArakI Arya satyoMkA svarUpa batAte the aura apane anubhuta kaThinAiyoMko hala karaneke sahAreke rUpameM udbhuta huI duHkha-mokSake mArga para calanekI antaHpreraNA karate the| thI aura vaha vahIM taka hI sImita rahI / usa punIta dRSTine unhoMne apane AcaraNakI ugratAko DhIlA karane ke lie apanA zreyaskara prakAzakA vistAra vicAra-kSetra meM nahIM jisa madhyamapratipadAkI ora dhyAna diyA thA usa kiyA. nahIM to koI aisA mAkala kAraNa nahIM hai ki madhyamapratipadA (anekAntadRSTi) ko usa samaya ke praca- jisase bauddhadArzanika graMthoM meM parapakSa-khaDanake sAtha bhI lita vibhinna vAdoMke samanvayameM nahIM lgaayaa| hama una itara matoMkA samIkaraNa na dekhA jAtA / jaba buddhane svayaM ke upadezoMmeM isa madhyamapratipadAse hone vAle samIka- hI ise madhyamapratipadAkA vicAra kSetrameM upayoga nahIM raNakA darzana prAyaH nahIM pAte / zrAtmA zrAdi ke viSaya meM kiyA taba unake uttarakAlIna prAcAryoMse to usake usa samaya anekoM virodhI mata pracalita the / koI upayogakI aAzA hI nahIM kI jA sktii| yahI kAraNa
Page #37
--------------------------------------------------------------------------
________________ kArtika, vIranirvANa saM0 2466] hai ki - uttarakAlIna prAcAryoMne buddha ke upadezoM meM Ae hue kSaNika, vibhrama, zUnya, vijJAna zrAdi eka eka zabda ke AdhAra para pracura grantharAzi raca DAlI aura kSaNabhaMgavAda, vibhranavAda, zUnyavAda, jJAnAdvaitavAda zrAdi vAdoMko janma dekara itaramatoMkA nirAsa bhI bar3e phaTATopase kiyA / inhoMne buddhakI usa madhyamadRSTikI ra samucita dhyAna na dekara vaidikadarzanoM para aikAntira prahAra kiyA / madhyamapratipadA ke prati inakI upekSA yahA~ taka bar3hI ki - madhyamapratipadA ( zranekAntadRSTi ) ke dvArA hI samanvaya karanevAle jainadArzanika bhI inake AkSepoMse nahIM baca sake / bauddhAcAryoMne 'nairAtmya' zabda ke AdhAra para zrAtmAkA aikAntika khaMDana kiyA; bhale hI buddhane nairAtmya zabdakA prayoga 'jagatako zrAtmasvarUpa se bhinnatva, jagatkA zrAtmAke lie nirupayogI honA, kUTastha zrAtmatattvakA prabhAva' Adi arthoM meM kiyA thA / 'kSaNika' zabdakA prayoga to isalie thA ki - hama strI jainadRSTikA sthAna tathA usakA AdhAra di padArthoM ko zAzvata aura ekarUpa mAnakara unameM zrAsakta hote haiM, ataH jaba hama unheM kSaNika-vinazvara, badalanevAle samajhane lageMge to usa zrorase cittako virakta karane meM paryApta sahAyatA milegii| strI zrAdiko hama eka avayavI-amuka AkAravAlI sthUla vastuke rUpameM dekhate haiM, usake mukha Adi sthUla avayavoMko dekhakara usameM rAga karate haiM, yadi hama use paramANuoM kA eka puMja hI samajheMge to jaise miTTI ke DherameM hameM rAga nahIM hotA usI taraha strI Adi ke avayavoMmeM bhI rAgakI udbhUti nahIM hogI / bauddhadarzana-granthoMmeM ina mumukSu bhAvanAoMkA lakSya yadyapi duHkha-nivRtti rahA para samarthanakA DhaMga badala gayA / usameM parapakSakA khaMDana apanI parAkASThA ko pahu~ca gayA tathA buddhi-kalpita vikalpajAloMse bahu vidha pantha aura graMtha gUMthe gae / 35 madhyamapratipadAkA zAbdika zrAdara to sabhI bauddhacAyane apane apane Dha~gase kiyA para usake antarnihitatattvako sacamuca bhulA diyA / zUnyavAdI madhyamapratipadAko zUnyarUpa kahate haiM to vijJAnavAdI use vijJAnarUpa / zUnyavAdiyoMne to sacamuca use zUnyatA kA paryAyavAcI hI likha diyA hai " madhyamA pratipatsaiva sarvadharmanirAtmatA / bhUtakoTizca saiveyaM tathatA sarvazUnyatA // " arthAt - madhyamA pratipat, sarvadharmanairAtmya aura sarvazUnyatA, ye paryAyavAcI zabda haiN| yahI vAstavika aura tathyarUpa hai / sArAMza yaha ki buddhakI madhyamA pratipat zrapane zaizavakAla meM hI murajhA gaI, usakI saurabha sarvatra na phaila sakI aura na uttarAdhikAriyoMne hI isa ora anukUla prayatna kiyA / jainadRSTA dhAra aura vistAra bhagavAn mahAvIra atyanta kaThina tapasyA karanevAle tapaH zUra the / inhoMne apanI ugratapasyAse kaivalya prApta kiyA / bhagavAn mahAvIrane buddhakI taraha apane zrAcArako DhIlA karane meM zranekAntadRSTikA sahArA nahIM liyA aura na anekAnta dRSTikA kSetra kevala zrAcAra hI rakkhA / mahAvIrane vicArakSetra meM anekAntadRSTikA pUrA pUrA upayoga kiyA; kyoMki unakI dRSTi meM vicAroMkA samanvaya kie binA zrAcArazuddhi asaMbhava thI / AtmAdi vastuoMke kathanameM buddhakI taraha mahAvIrane maunAvalambana nahIM kiyA; kintu unake yathArtha svarUpakA nirUpaNa kiyA / unhoMne kahA ki - zrAtmA hai bhI, nahIM bhI, nitya bhI hai aura nitya bhI / yaha zranekAntAtmaka vastukA kathana unakI mAnasI ahiMsAkA avazyambhAvI phala hai /
Page #38
--------------------------------------------------------------------------
________________ ...... anekAnta . .. . : varSa 3, kiraNa 1 kAyika ahiMsAke lie vyaktigata prAcAra-zuddhi kisI anekAntadRSTikA svarUpa taraha kAragara ho sakatI hai para mAnasI ahiMsA ke lie to anekAntadRSTike mUlameM yaha tattva hai ki-vastumeM jaba taka mAnasika-dvandvoMkA vastusthiti ke AdhArase samI- aneka dharma haiM, unako jAnanevAlI dRSTiyA~ bhI aneka karaNa nahIM kiyA jAyagA taba taka mAnasika ahiMsA ho hotI haiM, ataH dRSTiyoMme virodha ho sakatA hai,vastumeM nhiiN| hI nahIM sakatI aura isa mAnasika ahiMsAke binA dRSTiyoMmeM bhI virodha tabhI taka bhAsita hotA hai jaba taka bAhya ahiMsA niSprANa rhegii| vaha eka zobhAkI vastu hama aMza-grAhiNI dRSTi meM parNatAko samajhate rheN| usa ho sakatI hai hRdayakI nhiiN| yaha to atyanta kaThina hai samaya sahaja hI dvitIya aMzako grahaNa karanevAlI tathA ki-kisI vastuke viSayameM do manuSya do viruddha dhAra- prathama dRSTikI taraha apane meM pUrNatAkA dAvA rakhanevAlI NAe~ rakhate hoM aura unakA apane apane DhaMgase samarthana dRSTi usase ttkraaegii| yadi una dRSTiyoMkI yathArthatA bhI karate hoM, unako lekara vAda-vivAda bhI karate hoM; kA bhAva ho jAya kiye dRSTiyA~ vastuke eka eka phira bhI ve ApasameM samatabhAva-eka dUsareke prati aMzako grahaNa karanevAlI haiM, vastu to inase pare anantamAnasa ahiMsA rakha skeN| citta zuddhi ke binA anya dharmarUpa hai, inameM pUrNatAkA abhimAna mithyA hai taba ahiMsAke prakAra to yAcitakamaMDana-svarUpa hI haiM / svarasataH virodhI rUpase. bhAsamAna dvitIya dRSTiko bhagavAna mahAvIrane isI mAnasa-ahiMsA ke pAlana ke lie ucita sthAna mila jAyagA / yahI tattva uttarakAlIna arnivacanIya-akhaMDa anantadharmavAlI vastuke viSayameM prAcAryoMne bar3e sundara zabdoMmeM samajhAyA hai kipracalita viruddha aneka dRSTiyoMkA samanvaya karanevAlI, ekAntapanA vastumeM nahIM hai, vaha to buddhigatadharma hai / jaka vicAroMkA samajhautA karAnevAlI puNyarUpA anekAntadRSTi' buddhi dvitIya dRSTikA pratikSepa na karake tatsApekSa ho ko sAmane rakhA / isase haraeka vAdI vastuke yathArthasva- jAtI hai taba usameM ekAnta nahIM rahatA, vaha anekAntarUpakA parijJAna kara apane prativAdiyoMkI dRSTikA ucita mayI hojAtI hai| isI samanvayAtmakadRSTi se honevAlA rUpase zrAdara kare, usake vicAroMke prati sahiSNutAkA vacanavyavahAra 'syAdvAda' kahalAtA hai / yahI anekAntaparicaya de, rAgadveSa vihIna ho, zAnta cittase vastu ke grAhiNI dRSTi 'pramANa' hai / jo dRSTi vastu ke eka dharmako anirvAcya svarUpa taka pahu~canekI koziza kre| mukhyarUpase grahaNa kara itaradRSTiyoMkA pratikSepa ___samAjaracanA aura saMghanirmANa ke lie to isa na karake ucita sthAna de vaha 'naya' kahalAtI hai / tAttvikI dRSTikI bar3I AvazyakatA thI; kyoMki saMghameM isa mAnasa ahiMsAkI. kAraNa-kAryabhata anekAntavibhinna sampradAya evaM vibhinna vicAroMke vyakti dIkSita dRSTi ke nirvAhArya syAdvAda, nayavAda, saptabhaMgI Adike hote the, isa yathArtha dRSTi ke binA unakA samIkaraNa honA Upara uttarakAlIna zrAcAryoMne khUba likhaa| unhoMne asaMbhava thA aura binA samanvaya hue unakI ahiMsAkI udAratApUrvaka yahA~ taka likhA ki 'samasta mithyaikAntoMtathA saMghameM pArasparika sadbhAvakI kalpanA hI nahIM kI ke samUharUpa anekAntakI jaya ho|' yadyapi pAtaJjala jAsakatI thii| UparI ekIkaraNase to kabhI bhI visphoTa yogadarzana, sAMkhyadarzana, bhAskara vedAntI Adi itaraho sakatA thA, aura huA bhii| ... darzanakAroMne bhI yatra-tatra isa samanvaya dRSTikA yathAsaMbhava
Page #39
--------------------------------------------------------------------------
________________ kArtika, vIranirvANa saM0 2466] upayoga kiyA hai para syAdvAda ke hI Upara saMkhyAbaddha zAstra jainAcAryoMne hI race haiM / uttarakAlIna AcAryoMne yadyapi mahAvIrakI usa punIta dRSTi ke anusAra zAstra racanA kI para usa madhyastha bhAva ko aMzataH parapakSakhaMDana meM badala diyA / yadyapi yaha zrAvazyaka thA ki pratyeka ekAntameM doSa dikhAkara anekAntakI siddhi kI jAya, para uttarakAlameM mahAvIra kI vaha mAnasI hiMsA usa rUpameM to nahIM rahI / jainadRSTikA sthAna tathA usakA AdhAra kAntadRSTi vikAsakI caramarekhA hai| isa taraha darzanazAstra ke vikAsa ke lihAz2a se vicAra karane para hama anekAntadRSTi se samanvaya karane vAle jainadarzanako vikAsakI caramarekhA kaha sakate haiM / caramarekhAse merA tAtparya yaha hai ki do viruddhavAdoM meM taba taka dimAgI zuSka kalpanAoM kA vistAra hotA jAyegA jaba taka usakA koI vastusparzI hala - samAdhAna na mila jaay| jaba anekAntadRSTise unameM sAmaJjasya sthApita ho jAyagA taba jhagar3A kisa bAtakA aura zuSkatarka jAla kisa lie ? pratyeka vAda ke vistAra meM kalpanAe~ tabhI taka barAbara caleMgI jaba taka anekAntadRSTi samanvaya karake unakI caramarekhA pUrNa - virAma - na lagA degI / svataH siddha nyAyAdhIza 3 dRSTiko hama eka nyAyAdhIzake pada para anAyAsa hI baiThA sakate haiM / anekAntadRSTi ke lie nyAyAdhIzapada - prApti ke liye voTa mAMganekI yA arz2I denekI z2arUrata nahIM hai, vaha to janmasiddha nyAyAdhIza hai / yaha maujUdA yAvat virodhidRSTi-rUpa muddaI - muddAyaloMkA ucita phaisalA karane vAlI hai| udAharaNArtha - devadatta aura yajJadatta mAmA- phAke bhAI bhAI haiM / devadatta rAmacandrakA lar3akA hai aura yajJadatta bhAnaje / devadatta 37 apane pitA rAmacandrako yajJadatta ke dvArA mAmA kahe jAne para usase jhagar3atA hai, isI taraha yajJadatta rAmacandra ko devadatta dvArA pitA kahe jAne para lar3a baiThatA hai / donoM lar3ake the bar3e buddhimAna / ve eka dina zAstrArtha karane baiTha jAte haiM- yajJadatta kahatA hai ki rAmacandra mAmA hI hai; kyoMki usakI bahina hamArI mA~ hai hamAre pitA use sAlA kahate haiM, usakI strIko hama mAMI (mAmI) kahate haiM, jaba vaha zrAtA hai to merI mAM paira par3atA hai, hameM bhAnajA kahatA hai ityAdi / itanA hI nahIM yajJadatta rAmacandra ke pitA honekA khaMDana bhI karatA hai ki yadi vaha pitA hotA to hamArI mA~kA bhAI kaise ho sakatA thA ? phira hamAre pitA use sAlA kyoM kahate ?. vaha hamArI mAMke paira bhI kaise par3atA ? hama use mAmAkyoM kahate ? Adi / devadatta bhI kaba cupa baiThane vAlA thA, usane bhI rAmacandra ke pitA honekA bar3e phaTATopase samarthana karate hue kahA ki - nahIM, rAmacandra pitA hI hai kyoMki hama use pitA kahate haiM, usakA bhAI hamArA cAcA hai, hamArI mAM use bhAI na kahakara svAmI kahatI hai / vaha usake mAmA honekA khaMDana bhI karatA hai ki yadi vaha mAmA hotA to hamArI mA~ kyoM use nAtha kahatI ? hama bhI kyoM na use mAmA hI kahate Adi / donoM kevala zAstrArtha hI karake nahIM raha jAte kintu ApasameM mArapITa bhI kara baiThate haiM / anekAntadRSTi vAlA rAmacandra pAsameM baiThe baiThe yaha saba zAstrArtha tathA mallayuddha dekha rahA thA / vaha donoM baccoMkI bAteM sunakara unakI kalpanAzakti tathA yuktivAda para khuza hokara bhI usa bauddhikavAda ke phalasvarUpa hone vAlI mAra pITa - hiMsA se bahuta dukhI huA / usane donoM lar3akoM ko bulAkara dhIrese vastusvarUpa dikhA kara samajhAyA kibeTA yajJadatta ! tuma to bahuta ThIka kahate ho, maiM tumhArA
Page #40
--------------------------------------------------------------------------
________________ anekAnta [varSa 3, kiraNa 1 to mAmA hU~, para kevala mAmA hI to nahIM hU~ devadattakA ko sthAna hI nahIM hai / isa madhyasthatAkA nirvAha uttarapitA bhI hU~ / isI taraha devadattase kahA--beTA kAlIna zrAcAryoMne aMzataH parapakSa khaNDanameM par3akara bhale devadatta ! tumane bhI to ThIka kahA, maiM tumhArA daraasala hI pUrNarUpase na kiyA ho aura kisI amuka aAcArya ke pitA hU~, para kevala pitA hI to nahIM hU~, yajJadattakA phaisalemeM apIlakI bhI guMjAiza ho, para vaha punIta mAmA bhI hU~ / tAtparya yaha ki usa samanvayadRSTise donoM dRSTi hamezA unako prakAza detI rahI aura isI prakAzake baccoMke manakA maila nikala gayA aura phira ve kabhI bhI kAraNa unhoMne parapakSako bhI nayadRSTi se ucita sthAna pitA aura mAmAke nAraNa nahIM jhgdd'e| diyA hai / jisa prakAra nyAyAdhIzake phaisaleke upakramameM isa udAharaNase samajhameM A sakatA hai ki hara ubhayapakSIya dalIloMke balAbalakI jA~cameM eka dUsarekI eka ekAntake samarthanase vastuke eka eka aMzakA zrA- dalIloMkA yathAsaMbhava upayoga hotA hai, ThIka usI taraha zaya lekara gar3hI gaI dalIleM taba taka barAbara cAla raheMgI jainadarzanameM bhI itaradarzanoMke balAbalakI jA~cameM aura eka dUsarekA khaMDana hI nahIM kintu isake phalasvarUpa eka dUsarekI yuktiyoMkA upayoga kiyA gayA hai / antameM rAgadveSa-hiMsAkI paramparA barAbara calegI jaba taka ki anekAntadRSTi se unakA samanvaya kara vyavahArya phaisalA bhI anekAntadRSTi se unakA vAstavika vastu sparzI samAdhAna diyA hai / isa phaisalekI misaleM hI jainadarzanazAstra haiM / na ho jAya / anekAntadRSTi hI una ekAnta pakSIya anekAnta dRSTikI vyavahArAdhAratA kalpanAaoMkI caramarekhA banakara unakA samanvaya karAtI bAta yaha hai ki-mahAvIra pUrNa dRDha ahiMsaka vyakti hai / isake bAda to bauddhika dalIloMkI kalpanAkA srota the| unako bAtakI apekSA kArya adhika pasanda thA / apane Apa sUkha jAyagA / usa samaya eka hI mArga jaba taka havAI bAtoMse kAryopayogI vyavahArya vastu na raha jAyagA ki-nirNIna vastutattvakA jIvana-zodhanameM nikAlI jAya taba taka vAda to ho sakatA hai, kArya nhiiN| upayoga kiyA jaay| mAnasa ahiMsAkA nirvAha to anekAntadRSTike binA nyAyAdhIzakA phaisalA eka eka pakSake vakIloM- kharaviSANa kI taraha asaMbhava thaa| ataH unhoMne mAnasa dvArA saMkalita svapakSa samarthanakI dalIloMkI phAiloMkI ahiMsAkA mUla dhruvamantra anekAntadRSTikA AvirbhAva taraha AkArameM bhale hI bar3A na ho, para usameM vastusparza, kiyA / ve mAtra buddhijIvI yA kalpanAloka meM vicaraNa vyAvahArikatA evaM sUkSmatA avazya rahatI hai| aura yadi karanevAle nahIM the, unheM to sarvAGgINa ahiMsA pracArakA usameM madhyasthadRSTi-anekAntadRSTi-kA vicArapUrvaka sulabha rAstA nikAlakara jagatako zaktikA sandeza denA upayoga kiyA gayA ho to apIlakI koI guMjAiza hI thaa| unheM zuSka mastiSka ke kalpanAtmaka bahuvyAyAmakI nahIM rahatI / isI taraha ekAntake samarthanameM prayukta apekSA sathRdayase nikalI huI choTIsI AvAz2akI dalIloMke bhaMDArabhUta itaradarzanoMko taraha jainadarzanameM kImata thI tathA vahI kAragara bhI hotI hai / yaha ThIka bhI kalpanAoMkA koTikrama bhale hI adhika na ho aura hai ki-buddhijIvI varga, jisakA prAcArase koI usakA parimANa bhI utanA na ho, para usakI vastu samparka hI na ho, baiThe baiThe ananta kalpanAjAlakI racanA sarzitA, vyAvahArikatA evaM ahiMsAdhAratAmeM to sandeha- kara sakatA hai aura yahI kAraNa hai ki buddhijIvI
Page #41
--------------------------------------------------------------------------
________________ kArtika, vIranirvANa saM0 2466 ] . vargake dvArA vaidikadarzanoMkA khUba vistAra huA / para kAryakSetra meM to kalpanAoMkA sthAna nahIM hai, vahA~ to vyavahAryamArga nikAle binA cArA hI nahIM hai / zrane kAntadRSTi jise hama jainadarzanakI jAna kahate haiM, eka vaha vyAvahArika mArga hai jisase mAnasika vAcanika tathA kAyika hiMsA pUrNarUpa se pAlI jA sakatI hai / udAharaNa ke lie rAjanaitika kSetra meM mahAtmA gAndhIko hI le lIjie-- grAja kA~gresa meM racanAtmaka kArya karane vAle gA~dhI-bhaktoMke sivAya samAjavAdI, sAmyavAdI, vargavAdI, virodhavAdI eva~ anirNayavAdI logoM kA jamAva rahA hai / saba vAdI apane apane pakSa ke samarthana meM pUre pUre utsAha tathA buddhibalase lokatantrakI duhAI dekara tarkoM kA upayoga karate haiM / dezake isa bauddhika vikAsa evaM utsAhase mahAtmAjI kucha santoSakI sAMsa bhale hI lete hoM, para mAtra itanese to dezakI gAr3I zrAge nahIM jAtI / sabhI vAdiyoMse jaba gAndhIjI kahate haiN| ki--bhAI, carakhA Adi hama eka tarapha rakha dete haiM, tuma apane vAdoM kucha kAryakrama to nikAlo, jisapara amala karanese deza Age bar3he / basa, yahIM saba vAdiyoMke tarka la~gar3A jAte haiM aura ve virodha karane para bhI mahAmAjIka kAryArthitAkI dAda dete haiM / anekAntadRSTi mahAtmAko saba vAdiyoMmeM kAryAdhArase sAmaJjasyakA rAstA nikAlanA hI par3atA hai / unake zabda parimita para vastusparzI evaM vyavahArya hote haiM, unameM virodhiyoMke tarkoMkA ucita zrAdara tathA upayoga kiyA jAtA hai / isIlie gAndhIjI kahate haiM ki - 'maiM vAdI nahIM hU~ kArI hU~, mujhe vAdIgara na kahakara kArIgara kahie, gAndhIvAda koI cIz2a nahIM hai / ' tAtparya yaha ki kAryakSetrameM ane jainadRSTikA sthAna tathA usakA AdhAra 36 kAntaSTaSTi hI vyAvahArika mArga nikAla sakatI hai / isa taraha mahAvIrakI hiMsAtmaka anekAntadRSTi hI jainadarzanakA madhyastambha hai / yahI jainadarzanakI jAna hai / bhAratIya darzanazAstra sacamuca isa dhruvasatyako pAe binA pUrNa rahatA / pUrvakAlIna yugapratIka svAmI samantabhadra tathA siddhasena Adi dArzanikoMne isI puNyarUpA anekAntadRSTi ke samarthanadvArA sat asat, nityAnitya, bhedAbheda, puNya-pApa, advaita- dvaita, bhAgya- puruSArtha, Adi vividha vAdoM meM sAmaJjasya sthApita kiyA / madhyakAlIna kalaMka, haribhadrAdi zrAcAryoMne aMzataH parapakSakhaMDana karake bhI ukta dRSTikA vistAra eva~ saMrakSaNa kiyA / isI dRSTike upayogake lie saptabhaMgI, naya, nikSepa zrAdikA nirUpaNa huA hai / bhagavAn vIrane jisa uddezya se isa zreyaH svarUpa anekAntadRSTikA pratipAdana kiyA thA, kheda haiM ki Aja hama use bhulA baiThe haiM ! vaha to zAstrasabhAmeM sunane kI hI vastu raha gaI hai ! usakA jIvanase koI sambandha hI nahIM rahA !! yahI kAraNa hai ki Aja samAja meM vividha saMsthAe~ eka dUsare para anucita prahAra karatI haiM / vicAroMke samanvayakI pravRtti hI kuNThita ho rahI hai ! hama yadi sacamuca vIrake anugAmI honA cAhate haiM to hameM maujUdA haraeka prazna para anekAntadRSTise vicAra karanA hogA | anyathA, hamArA jIvana dina-ba-dina nisteja hotA jAyagA aura hama vividha panthoM meM baMTakara vinAzakI ora cale jAyeMge # / * yaha lekha gata vIra zAsana - jayantI ke avasara para vIrasevAmandira, sarasAvAmeM par3hA gayA thA / -sampAdaka
Page #42
--------------------------------------------------------------------------
________________ mInasaMvAda ( jAla meM mIna ) [ ? ] kyoM mIna ! kyA soca rahA par3A tU ! dekhe nahIM mRtyu samIpa AI ! bolA tabhI duHkha prakAzatA vo"socU~ yahI, kyA aparAdha merA !! [ 2 ] na mAnavako kucha kaSTa detA, nahIM curAtA dhanya-dhAnya koI / satya bolA nahiM maiM kabhI bhI, kabhI tIna vanitA parAI // [ 3 ] saMtuSTa thA svalpa vibhUti meM hI, IrSA-ghRNA thI nahiM pAsa mere | nahIM dikhAtA bhaya thA kisIko, nahIM jAtA adhikAra koI || [ 4 ] virodhakArI nahIM thA kisIkA, niHzastra thA, dIna- anAtha thA maiM ! svacchanda thA keli karUM nadImeM, rokA mujhe jAla lagA vRthA hI !! [ 5 ] khIMcA, ghasITA, paTakA yahA~ yoM 'mAno na maiM cetana prANi koI ! hotA nahIM duHkha mujhe z2arA bhI ! hU~ kASTha-pASANa- samAna aisA !!" [ 6 ]. sunA karU~ thA nara dharma aisA'hInAparAdhI nahiM daMDa pAte / na yuddha hotA virodhiyoMse. na yogya haiM ve vadhake kahAte // [7] rakSA kareM vIra sudurbaloMkI, niHzastra zastra nahIM uThAte' / bAteM sabhI jhUTha lageM mujhe vo, viruddha de dRzya yahA~ dikhAI // [=] yA to viDAla-vrata jyoM kathA hai, yA yoM kaho dharma nahIM rahA hai / pRthvI huI vIra-vihIna sArI, svArthAndhatA phaila rahI yahA~ vA // [ha] begArako nindya prathA kaheM jo, ve bhI kareM kArya jaghanya aise ! Azcarya hotA yaha dekha bhArI, 'anyAya zokI anizrayakArI !!" [10]_ kaise bhalA ve sva-adhIna hoMge ? svarAjya leMge jagameM kabhI bhI ? kareM parAdhIna, satA rahe jo, hiMsAvratI hokara dUsaroMko !! [??] bhalA na hogA jaga meM unhoMkAburA vicArA jinane kisI kA ! duSkRtoMse kucha bhI haiM jo, sadA kareM nirdaya karma aise !! [12] kyA kahU~ aura kahA na jAtA ! aaron prANa, na bola AtA !! churI calegI kucha dera meM hI ! svArthI janoM ko kaba tarsaM AtA !!" [P3] yoM divya-bhASA suna mInakI maiM, dhikkArane khUba lagA svasattAM / huA zokAkula aura cAhA, maiM deUM chur3A bandha kisI prakAra / / [14] paimInane antima zvAsa khIMcA ! maiM dekhatA hAya ! rahA khar3A hI !! gaMjI dhvanI ambara- loka meM yoM 'hA ! vIrakA dharmaM nahIM rahA hai !!" - 'yugavIra'
Page #43
--------------------------------------------------------------------------
________________ 'vIra-zAsanakI vizeSatA [ le0-zrI agaracandajI nAhaTA ] ___ ~uageEHResm agavAn mahAvIrakA pavitra zAsana anya sabhI darzanoM- vIrazAsana dvArA vizva-kalyANakA kitanA ghaniSTa - se mahatI vizeSatA rakhatA hai| mahAvIra prabhune sambandha hai ? tatkAlIna paristhitimeM isa zAsanane kyA apanI akhaMDa evaM anupama sAdhanA dvArA kevalajJAna kAma kara dikhAyA ? yaha bhalI bhA~ti tabhI vidita hogA lAbhakara vizvake sAmane jo navIna Adarza rakkhe unakI jaba hama usa samayake vAtAvaraNase, samyak prakArase upayogitA vizvazAntike liye trikAlAbAdhita hai| paricita ho jAya~ / ataH sarva prathama tatkAlIna pariunhoMne vizva kalyANake liye jo mArga nirdhArita kiye sthitikA kucha digdarzana karanA Avazyaka hai| ve itane nirdhAnta evaM aTala satya haiM ki unake binA prAcIna jaina evaM bauddha granthoMke anuzIlanase jJAta sampUrNa AtmavikAsa asaMbhava hai| hotA hai ki usa samaya dharmake ekamAtra ThekedAra brAhmaNa ___ vIra prabhune tatkAlIna paristhitikA jisa nirbhIkatA- loga the, gurupada para ve hI 'sarvesarvA' the| unakI AjJA se sAmanA kara kAyApalaTa kara diyA vaha unake jIvana- rAjAjJAse bhI adhika mUlyavAna samajhI jAtI thI, kI asAdhAraNa vizeSatA hai / sarvajanamAnya evaM sarvatra rAjaguru bhI to ve hI the| ataH unakA prabhAva bahuta pracalita bhrAmaka siddhAntoM evaM kriyAkANDoMkA virodha vyApaka thA / sabhI sAmAjika rIti-rasmeM evaM dhArmika karanA sAdhAraNa manuSya kA kArya nahIM; isake liye bahuta kriyAkANDa unhIMke tattvAvadhAnameM hote the, aura isaliye bar3e sAhasa evaM AtmabalakI AvazyakatA hai / vaha aAtma- unakA jAtIya ahaMkAra bahuta bar3ha gayA thA, ve apaneko bala bhI mahAkaThina sAdhanAdvArA hI prApta hotA hai| sabase ucca mAnate the / zUdrAdi jAtiyoMke dhArmika evaM bhagavAn mahAvIrakA sAdhaka jIvana * usI kA viziSTa sAmAjika adhikAra prAyaH sabhI chIna liye gaye the, pratIka hai / jisa prakAra unakA jIvana eka viziSTa itanA hI nahIM ve unapara manamAnA atyAcAra bhI karane sAdhaka jIvana thA usI prakAra unakA zAsana bhI lage the| yahI dazA mUka pazuoMkI thI,unheM yajJayAgAdimahatI vizeSatA rakhatA hai / isI viSaya para isa meM aise mArA jAtA thA mAno unameM prANa hI nahIM hai, laghu lekhameM saMkSiptarUpase vicAra kiyA jAtA hai| aura ise mahAn dharma samajhA jAtA thA / veda-vihita - hiMsA hiMsA nahIM mAnI jAtI thii| ____ * unake sAdhaka jIvanakA sundara evaM mananIya varNana 'yAcArAMga' nAmaka prathama aMgasUtra meM bahuta hI idhara strIjAtike adhikAra bhI chIna liye gaye vizvasanIya evaM vizadarUpase milatA hai / pAThakoMse the / puruSa loga unapara jo manamAne atyAcAra karate the ukta sUtra ke aMtima bhAgako paDhanekA vizeSa anurodha hai| ve unheM nirjIvakI bhAnti sahana kara lene par3ate the|
Page #44
--------------------------------------------------------------------------
________________ 42 anekAnta unakI koI sunAI nahIM thI / dhArmika kAryoM meM bhI unako ucita sthAna na thA arthAt strI jAti bahuta kucha padadalita sI thI / yaha to huI ucca nIca jAtIyavAdakI bAta, isI prakAra varNAzramavAda bhI pradhAna mAnA jAtA thaa| sAdhanAkA mArga varNAzramake anusAra hI honA Avazyaka samajhA jAtA thaa| isake kAraNa sacce vairAgyavAna vyaktiyoMkA bhI tRtIyAzrama ke pUrva sanyAsa grahaNa ucita nahIM samajhA jAtA thA / [varSa 2, kiraNa 1 jAtA thA / kalyANapathameM vizeSa manoyoga na dekara loga IzvarakI lambI lambI prArthanAe~ karane meM hI nimagna the / aura prAyaH isI meM apane kartavyakI' itizrI' samajhate the / isI prakAra zuSka kriyA kANDauMkA usa samaya bahuta prAbalya thA / yajJayAgAdi svargake mukhya sAdhana mAne jAte the, bAhya zuddhikI ora adhika dhyAna diyA jAtA thA antarazuddhikI orase logoMkA lakSya dinoMdina haTatA jA rahA thA / sthAna sthAna para tApasa loga tApasika bAhya kaTamaya kriyAkANDa kiyA karate the aura jana sAdhAraNako unapara kAphI vizvAsa thaa| veda Izvara kathita zAstra haiM, isa vizvAsake kAraNa vedAjJA sabase pradhAna mAnI jAtI thI, anya maharSiyoM ke mata gauNa the| aura vaidika kriyAkANDoM para logoMkA adhika vizvAsa thA / zAstra saMskRta bhASA meM honese bahuta sAdhAraNa janatA unase vizeSa lAbha nahIM uThA sakatI thI / vedAdi par3haneke emamAtra adhikArI brAhmaNa hI mAne jAte the / Izvara eka viziSTa zakti hai, saMsArake sAre kArya usIke dvArA paricAlita hai, sukha-dukha va karma phalakA dAtA Izvara hI hai, vizvakI racanA bhI Izvarane hI kI hai, ityAdi bAteM vizeSarUpase sarvajanamAnya thiiN| inake kAraNa loga svAvalambI na hokara kevala Izvara ke bharose baiThe rahakara Atmonnati ke sacce mArga meM prayatnazIla nahIM the / mukti lAbha IzvarakI kRpA para hI nirbhara mAnA isa vikaTa paristhitike kAraNa loga bahuta azAntibhoga kara rahe the| zUdrAdi to atyAcAroMse Uba gaye the| unakI AtmA zAnti prAsike liye vyAkula ho uThI thii| ve zAntikI zodha meM cAturase hogaye the| bhagavAna mahAvIrane azAntike kAraNoM para bahuta mananakara, zAntike vAstavika pathakA gaMbhIra anuzIlana kiyA / unhoMne pUrva paristhitikA kAyApalaTa kiye binA zAnti-lAbhako asambhava samajha, apane anubhUta siddhAntoM dvArA kraantimcaadii| unhoMne jagatake vAtAvaraNakI koI parvAha na kara sAhasake sAtha apane siddhAntoMkA pracAra kiyaa| unake dvArA vizvako eka nayA prakAza milaa| mahAvIrake prati janatAkA AkarSaNa kramazaH bar3hatA calA gyaa| phalataH lAkhoM vyakti vIrazAsanakI pavitra chatra-chAyA meM zAnti lAbha karane lage / / vIra zAsanakI sabase bar3I vizeSatA 'vizvaprema' hai / isa bhAvanA dvArA ahiMsAko dharmameM pradhAna sthAna milaa| saba prANiyoMko dhArmika adhikAra eka samAna diye gaye pApI se pApI aura zUdra evaM strIjAtiko muktitakakA adhikArI ghoSita kiyA gayA aura kahA gayA ki mocakAdarvAjJA sabake liye khulA hai, dharma pavitra vastu hai, usakA jo pAlana karegA vaha jAti athavA karmase cAhe kitanA hI nIcA kyoM na ho, avazya pavitra ho jAyagA / sAtha hI jAtivAdakA z2oroM se khaMDana kiyA gayA, ucca aura nIcakA sathA rahasya prakaTa kiyA gayA aura uccatA-nIcatA ke sambandha meM jAtike badale guNoM ko pradhAna sthAna diyA gayA / saccA brAhmaNa kauna hai, isapara vizada vyAkhyA kI gaI, jisakI kucha rUparekhA jainoM
Page #45
--------------------------------------------------------------------------
________________ kArtika, vIranirvANa saM02466] vIrazAsanakI vizeSatA / ke 'uttarAdhyayana sUtra' evaM bauddhoMke 'dhammapada' meM pAI ahiMsAkI vyAkhyA vIra zAsanameM jisa vizada rUpajAtI hai / logoMko yaha siddhAnta bahuta saMgata aura se pAI jAtI hai, kisI bhI darzanameM vaisI upalabdha nahIM satya pratIta huA, phalataH lokasamUha-jhuNDake jhuNDa hai| vizvazAntike liye isakI kitanI aAvazyakatA hai mahAvIrake upadezoMko zravaNa karaneke liye umaDa pdd'e| yaha bhagavAn mahAvIrane bhalI bhAnti siddha kara dikhaayaa| unhoMne apanA vAstavika vyaktitva-lAbha kiyaa| vIra- kaThorase kaThora hRdaya bhI komala hogaye aura vizvapremakI zAsanake divya pAlokase cirakAlIna ajJAnamaya bhrAnta akhaNDadhArA cAroM ora pravAhita ho clii| dhAraNA vilIna ho gaI / vizvane eka naI zikSA prApta vIrazAsanameM varNAzramavAdako anupayukta ghoSita kI, jisake kAraNa haz2AroM zUdroM evaM lAkhoM striyoMne kiyA gayA / manuSyake jIvanakA koI bharosA nahIM / AtmoddhAra kiyA / eka sadAcArI zUdra nirguNa brAhmaNase haz2AroM prANI bAlyakAla evaM yauvanAvasthAmeM maraNako lAkhaguNA ucca hai arthAt ucca nIcakA mApa jAtise na prApta ho jAte haiM, ataH AzramAnusAra dharma pAlana ucita hokara guNa-sApekSa hai / kahA bhI hai nahIM kahA jA sktaa| saba vyaktiyoMkA vikAsa bhI 'guNAH pUjAsthAnaM guNiSu na ca ligaM na ca vayaH' eka samAna nahIM hotaa| kisI AtmAko apane pUrva dhArmika adhikAroM meM jisa prakAra saba prANI saMskAroM evaM sAdhanAke dvArA bAlyakAlameM hI sahajasamAna hakadAra haiM / usI prakAra prANImAtra sukhAkAMkSI haiM, vairAgya ho jAtA hai-dharmakI aura usakA vizeSa jhukAva saba jAneke icchuka haiM; maraNase sabako bhaya evaM kaSTa hai, hotA hai; taba kisI jIvako vRddha honepara bhI vairAgya ataeva prANimAtra para dayA rakhanA vIra zAsanakA mukhya nahIM hotaa| isa paristhitimeM vairAgyavAn bAlakako siddhAnta hai / isake dvArA, yajJayAgAdimeM asaMkhyamUka gRhasthAzrama pAlanake liye majabUra karanA ahitakara hai pazuoMkA jo Aye dina saMhAra huA karatA thA, vaha aura vairAgyahIna bRddhakA saMnyAsagrahaNa bhI prasAra hai| sarvathA ruka gayA / logoMne isa siddhAntakI sacAIkA ataH AzramavyavasthAke badale dharmapAlana yogyatA para anubhava kiyA ki jisa prakAra hameM koI mAraneko kahatA nirbhara karanA cAhiye / hA~, yogyatAkI parIkSA meM prasAhai to hameM usa kathana mAtrase kaSTa hotA hai usI prakAra vadhAnI karanA ucita nahIM hai| hama kisIko satAe~ge to use avazya kaSTa hogA evaM isI prakAra IzvaravAdake badale vIrazAsanameM karmaparapIDanameM kabhI dharma ho hI nahIM sakatA / mUkapazu cAhe vAda para jora diyA gayA hai / jIva svayaM karmakA kartA mukhase apanA dukha vyakta na kara sakeM para unakI ceSTAoM- hai aura vastusvabhAvAnusAra svayaM hI usakA phala bhogatA dvArA yaha bhalI bhAMti jJAna hotA hai ki mArane para unheM hai| Izvara zuddha buddha hai, use sAMsArika jhaMjhaToMse koI bhI hamArI bhAnti kaSTa avazya hotA hai / isa nirmala matalaba nahIM / vaha kisIko tAranemeM bhI samartha nahIM / upadezakA janasAdhAraNapara bahuta gaharA prabhAva par3A aura yadi lambI lambI prArthanAse hI mukti mila jAtI to brAhmaNoMke lAkha virodha karanepara bhI yajJayAgAdikI hiMsA saMsAra meM Aja ananta jIva zAyada hI milate / jIva banda ho hI gaI / isa siddhAntase ananta jIvoMkA rakSaNa apane bhale bure karma karanemeM svayaM svatantra hai| pauruSake huzrA aura asaMkhya vyaktiyoMkA pApase bacAva huaa| binA mukti lAbha sambhava nhiiN| ataH pratyeka prANIko
Page #46
--------------------------------------------------------------------------
________________ 4 anekAnta [varSa 3, kiraNa 1 apanA nijasvarUpa pahicAna kara apane pairoMpara khar3e hone- samayameM bhI vartamAnakI bhAnti anekoM mata-matAntatara kA arthAta svAvalambI banakara AtmoddhAra karanekA satata pracalita the / isa kAraNa janatA bar3e bhramameM par3I thI prayatna karanA cAhiye / Izvara na to sRSTi racayitA hai ki kisakA kahanA satya evaM mAnane yogya hai aura kisaaura na krmphl-daataa| ___ kA asatya ? mata pravartakoMmeM sarvadA muThabher3a huA karatI ___ zuSka kriyAkANDoM aura bAhya zuddhike sthAna para thii| eka dUsareke pratidvandI rahakara zAstrArtha calA karate vIra zAsanameM antarazuddhipara vizeSa lakSya diyA gayA the / ApasI mAtsaryase apane apane siddhAntoM para prAyaH hai| antarazuddhi sAdhya hai bAhyazuddhi sAdhanamAtra / saba ar3e hue the| satyakI jijJAsA manda par3a gaI thI / taba ataH sAdhyake laSaya-vihIna kriyA phalavatI nahIM hotii| bhagavAna mahAvIrane una sabakA samanvaya kara vAstavika kevala jaTA bar3hA lene, rAkha lagA lene, nitya snAna "satyaprAptike liye 'anekAnta' ko apane zAsanameM vikara lene va paMcAgni tapane zrAdise siddhi nahIM mila ziSTa sthAna diyA, jisake prArA saba matoMke vicAroMko sakatI / ataH kriyAke sAtha bhAvoMkA honA nitAnta samabhAvase tolA jA sake, pacAyA jA sake evaM satyako Avazyaka hai| prApta kiyA jA sake / isa siddhAnta dvArA logoMkA bar3A . ___vIra prabhune apanA upadeza janasAdhAraNakI bhASAmeM kalyANa huA / vicAra udAra evaM vizAla ho gaye, hI diyA; kyoMki dharma kevala paNDitoMkI saMpatti nahIM, satyakI jijJAsA punaH pratiSThita huI, saba vitaNDAvAda usapara prANimAtrakA samAna adhikAra hai| yaha bhI vIra- evaM kalaha upazAnta ho gaye / aura isa taraha vIrazAzAsanakI eka vizeSatA hai / unakA lakSya ekamAtra sanakA sarvatra jaya-jayakAra hone lgaa| vizvakalyANakA thaa| . yaha lekha vIrasevAmandira, sarasAvAmeM vIrazAsanasUtrakRtAMga sUtrase spaSTa hai ki bhagavAna mahAvIrake jayantIke avasara para par3hA gayA thaa| saphala janma mata jhijhako, mata dahalAo, yadi bananA mahAmanA hai ! jo nahIM kiyA vaha 'para' hai, kara liyA vahI 'apanA' hai !! do-dina kA jIvana-melA, phira khaMDahara-sI nIravatAyaza-apayaza basa, do hI haiM, bAkI sArA sapanA hai !! do puNya-pApa rekhAe~, donoM hI jagakI dAsI ! hai eka mRtyu-sI ghAtaka, dUsarI suhRd mAtA-sI !! jo grahaNa puNya ko karatA, maNimAlA usake par3atIapanAtA jo pApoMko, usakI gardanameM phA~sI !! isa zabda koSameM kevala, hai 'Aja' na milatA 'kala' hai ! 'kala' para jo rahatA hai vaha, nirupAya aura nirbala hai !! vaha parAkramI-mAnava hai, jo 'kala' ko 'zrAja' banAkara'bhagavat' jaina . kSaNabhaMgura vizva-sadanameM, karatA nija janma saphala hai !!
Page #47
--------------------------------------------------------------------------
________________ vIra-zAsanameM striyoMkA sthAna [le0-zrImatI sau0 indukumArI jaina 'hindIratna' ] mAjase karIba DhAI hajAra varSa pahale jaba ki isa dUra kiyA / phalataH zrApake dharmasaMghameM puruSoMkI apekSA dezakA vAtAvaraNa dUSita ho gayA thA, kore striyoMkI saMkhyA bahuta adhika rhii| kriyAkANDoMmeM hI dharma mAnA jAtA thA, vaidika mizanake eka bAta yahAM para aura bhI noTa kara lenekI hai, popoMne striyoM aura zUdroMke dhArmika adhikAra har3apa liye aura vaha yaha ki bhAratameM tAtkAlika viSama paristhithe, vedamantra par3hane yA sunane para unheM kaThora prANadaNDa tiyoMko sudhAraneke liye usa samaya eka dUsarA sampradAya taka diyA jAtA thA-vedamantrakA uccAraNa bhI striyA~ bhI uTha khar3A huA thA, jisake pravartaka mahAtmA buddha the nahIM kara sakatI thIM; taba strIsamAjakI mAnasika durba- aura jo apane svataMtra vicAroMke dvArA una pracalita latAko dekhakara dharmake ThekedAroMne jo jo julma kiye una vyarthake adharmarUpa kriyAkANDoMkA virodha karate the, varNasabako lekhanIse likhanA kaThina hI nahIM kintu asaMbhava vyavasthA evaM jAtibheda tathA yAjJika hiMsAke viruddha hai / unheM kevala bacce jananekI mazIna athavA bhogakI ahiMsAkA upadeza dete the / itanA saba kucha hote hue eka cIz2a hI samajha liyA gayA thA, jisase spaSTa mAlUma bhI unheM striyoMko apane saMghameM lene meM saMkoca evaM bhaya hotA hai ki usa samaya strIsamAjakA bhArI adhaHpatana avazya thA, ve tadviSayaka virodhase ghabarAte the, isIliye hocukA thA / strIsamAja usa samaya apane jIvanakI dezakI ukta paristhitikA mukAbalA karaneke liye ve sisakiyA~ le rahA thA, usameM na bala thA na sAhasa aura tayyAra nahIM hue| kintu kucha samaya bAda vIrazAsanameM na adhyavasAya, mAno strIsamAja patanakI parAkASTAko striyoMkA prAbalya dekhakara usake pariNAmasvarUpa tathA pahu~ca gayA thaa| apane pradhAna ziSya Ananda kautsyAyanake vizeSa Agraha aisI paristhitimeM bhagavAna mahAvIrane janma lekara karane para mahAtmA buddhane apane saMghameM striyoMko lenA saMsArameM dharmake nAma para honevAle adharmako, jAti tathA svIkAra kiyA thaa| varNabhedakI aMdhaparamparAko aura mithyA rUr3hiyoM ke sAmrA- inhIMsava vizeSatAoM ke kAraNa bhagavAna vIrakA zAjyako chinna bhinna kiyA, unake pravartakoMko samajhAyA sana camaka uThA thA, usameM jAtibheda aura varNabhedakIgandha aura janasamUhake aMdhavizvAsako haTAkara unameM bala taka bhI nahIM thI aura na U~ca-nIca prAdikI viSamatA / tathA sAhasakA saMcAra kiyaa| sAtha hI, zUdroM, striyoM unakI samavasaraNa sabhAmeM sabhIko samAna dRSTi se dekhA aura pazuoM para honevAle vivekahIna atyAcAroM- jAtA thA aura isIse sabhI strI-puruSa tathA pazu pakSI julmoMko dUra kiyA aura striyoMko apane caturvidha saMghameM taka apanI apanI yogyatAke anusAra vIrake. zAsanameM khAsa sthAna dekara unake dharmasevanakI saba rukAvaToMko rahakara apanA apanA prAtma-vikAsa kara sakate the|
Page #48
--------------------------------------------------------------------------
________________ anekAnta bhagavAna mahAvIrane apanI isa udAratA, nirbhIkatA evaM anyAya pratIta hotA hai| jainadharmameM to pahalese hI hRdayakI vizAlatAke kAraNa hI usa samayakI vikaTa striyoMne pAryikA zrAdikI dIkSA lekara prAcArAMgakI paristhitiyoM para vijaya prApta kI thii| paddhatike anusAra yathAzakti napazcaraNAdi kara devendrAdi isake sivAya, bhagavAn mahAvIrane ahiMsA aura pada prApta kiye haiN| anekAntako apane jIvana meM utArA thA, unakI AtmA saca pUchiye to dharma kisI eka jAti yA sampradAyazuddhi tathA zaktiko parAkASThAko--carama sImAko-- kI mIrAsa nahIM hai, vaha to vastukA svabhAva hai use pahuMca cukI thI aura unakA zAsana dayA dama, tyAga tathA dhAraNa karane aura usake dvArA aAtmAkA vikAsa karanekA samAdhikI tatparatAko liye hue thaa| isI liye virodhI sabhI jIvoMko adhikAra hai bhale hI koI jIva apanI zrAtmAoM tathA tatkAlIna janasamUha para unakA itanA alpayogyatAke kAraNa parA aAtmavikAsa na kara ske| adhika evaM gaharA prabhAva par3A thA ki ve loga adhika parantu isase usake adhikAroMko nahIM chInA jA sktaa| saMkhyA meM apane una adharmamaya zuSka kriyAkANDoMko jo dharma patitoMkA uddhAra nahIM kara sakatA--unheM U~cA chor3akara tathA kadAgraha aura vicArasaMkIrNatAkI jaMjIroM- nahIM uThA sakatA-vaha dharma kahalAneke yogya hI nhiiN| ko tor3akara binA kisI hicakicAkaTake vIra bhagavAnakI jainadharma meM dharmakI jo paribhASA zrAcArya samantabhadrane zaraNameM Aye, aura unake dvArA prarUpita jaina dharmake battalAI hai vaha bar3I hI sundara hai| usake anusAra jo tatvoMkA abhyAsa manana evaM nadanukUla vartana karake apanI saMpArake prANiyoMko du:khoMle chur3Akara uttama sukhameM zrAtmAke vikAsa karane meM tatpara hue| dhAraNa kare use 'dharma' kahate haiM, athavA jIvakI samyagdavIrazAsanameM strI aura puruSoMko dhArmika adhikAra rzana, samyakjJAna aura samyakacAritrarUpa pariNativizeSa samAnarUpa se prApta haiM / jisa taraha puruSa apanI yogyatA- ko 'dharma' kahate haiM / isa pariNatike dvArA hI jIvAtma nusAra zrAvaka aura munidharmako dhAraNa kara zrAtmakalyANa Atma uddhAra karane meM saphala ho sakatA hai| kara sakate haiM usI tarahase striyA~ bhI apanI yogyatAnusAra parantu kheda hai ki Aja hama bhagavAn mahAvIrake zrAvikA aura AryikAke vratoMkA pAlanakara Atma- pavitra zAsanako bhUla gaye ! isI kAraNa unake mahatvakalyANa kara sakatI haiN| bhagavAna mahAvIrake saMghameM eka pUrNa sandezase zrAja adhikAMza janatA aparicita hI lAkha zrAvaka aura tIna lAkha zrAvikAe~ tathA caudaha dikhAI detI hai| hamAre hRdaya andhazraddhA aura svArthamaya haz2Ara muni aura chattIsa hajAra AryikAe~ thIM / Aryi- pravRttiyoMse bhare hue haiM, IrSA dveSa-ahaMkAra Adi durguNoM kAnoM meM mukhya padakI adhiSThAtrI candanA satI thii| se dupita haiM / striyoM ke sAtha zrAja bhI prAyaH vaisA hI vIrazAsanameM gRhasthocita kartavyoMkA yatheSTa rUpase pAlana vyavahAra kiyA jAtA hai jaisA ki abase DhAI haz2Ara varSa karate hue striyoMko dharmasevanameM koI rukAvaTa nahIM hai, pahale kiyA jAtA thaa| hA~, usameM kucha sudhAra z2arUra jabaki saMsArake adhikAMza dharmoM meM striyoMko svataMtrarUpase - huaA hai; parantu abhI bhAratIya strI samAjako yatheSTa svatadharmasevana karanekA thor3AsA bhI adhikAra prApta nahIM hai, ntratA prApta nahIM huI hai / phira bhI dharma-sevanakI jo kucha aura jisase unake prati una dharmasaMsthApakoMkA mahAna svatantratA milI hai usameM yadi strIsamAja cAhe to vaha
Page #49
--------------------------------------------------------------------------
________________ kArtika, vIranirvANa saM0 2466] nara-kaMkAla apanI bahuta-kucha pragati karanemeM saphala ho sakatA hai. banAnekA bharasaka prayatna karo, apane strIsamAjameM phailI kintu vartamAnakI adhikAMza striyA~ apane kartavyase huI kurItiyoMko dUra karanemeM agrasara bano aura apanI aparicita hI haiM-use bhUlI huI haiM bhArata aura sabhI bahanoMko zikSitA, sabhyA tathA apane dharma dezakI videzoM meM hone vAlI vividha paristhitiyoMse anabhijJa rakSArtha prANoMkI bali dene vAlI vIra nAriyA~ banAnekA haiM, unheM to gharake kAryoMse hI phurasata nahIM milatI, pUrA pUrA udyoga karo / aisA karake hI hama vIra bhagavAn phira apane utthAna aura patanako kauna soce? ve aura unake zAsanakI saccI upAsikA, kahalA sakeMgI samAjameM phailI huI mithyArUr3hiyoM, andhazraddhA, dambha, aura vIrazAsanake pracAra-dvArA apanA tathA jagatkA dveSa aura kalaha zrAdi doSoMko dUra karanA apanA kartavya uddhAra karanemeM samartha ho skeNgii| kaise samajha sakanI hai ? aura patanake gartase apaneko anta meM eka padyako par3hakara maiM apanA vaktavya samApta kaise bacA sakatI haiM? karatI haiN| zrAzA hai apane hitameM sAvadhAna kRtajJa ataH sujJa bahinoM ! uTho, aura apane kartavyakI bahane vIrazAsanake apanAne aura pracAra deneko apanA ora dRSTipAta karo / bhagavAn mahAvIrake upakAroMkA mukhya kartavya smjhegii| smaraNakara unake pavitra sandezako duniyAke kone kone meM . hama jAga uThIM, saba samajha gaI, aba karake kucha dikhalA degI / pahu~nAnekA prayatna karo aura jagatako dikhAlA do ki hA~, vizvagaganameM eka bAra phira, hamameM jIvana hai, utsAha hai, kartavyapAlanakI bhAvanA hai jina-zAsana camakA deMgI // aura apanI komake patanakA darda hai / hama abalA nahIM - OM yaha lekha lekhikAne svayaM vIrasevAmandirameM tA0 haiM. sabalA haiM aura saba kucha kara sakatI haiN| sAtha hI, 2 jalAI ko honevAle vIrazAsana-jayantIke jalse para apanI santAnako zikSita, suzola aura kartavyaparAyaNa par3hakara sunAyA thA / -sampAdaka ( 1) nara-kakAla mA~ke phaTe hue aMcalase ma~ha Dhaka kara jo sAyA ha! A~sU-hIna, darida-nayanoMse, jo jIvana bhara royA hai !! sAdhana-zUnya, dulAra-dRSTiko,abhibhAvaka apanA mAnA ! sUkhI-chAtI cUsa-casa sukha mA~kA jisane pahicAnA !! ghane-abhAvoM aura vyathAoM meM palakara jo bar3A huA ! prakRti jananikI kRpA-korase apane pairoM khar3A huA !! sita-bhaviSyake madhu-sapanoMmeM bhUlA jo dukhakI gurutA ! rucira kalpanAoMkI manameM jor3A karatA jo kavitA !! (3) * indra-dhanuSa jisakI abhilASA, vartamAna jisakA raurava ! yuga-sI ghar3iyA~ bitA-bitA jokhojarahA apanA vaibhava !! tiraskAra bhojana, prahAra upahAra, bhUmi jisakI zaiyyA! dhanAdhiyoMke dayA-salilameM khetA jo jIvana naiyyA !! nahIM vizva meM jisakA apanA, pada tala bhU Upara AkAza! dukhakI ghaTanAoMse parita,hai jisakA jIvana-itihAsa!! kauna?-kauna?-'majadUra'kahAne vAlA vaha bhAratakA lAla! 'bhagavat jaina chAyA-citra kaho usako,yA puruSa, kaho yA nara-kaMkAla !!
Page #50
--------------------------------------------------------------------------
________________ vIra-zAsanakI puNya velA puNya-velA mau [ le0 - 0 sumeracanda jaina, divAkara, bI. e., elaela. bI., nyAyatIrtha zAstrI ] jUdA z2amAnA bhagavAn mahAvIra kA tIrtha kahalAtA hai, kyoMki abhI vIraprabhukA hI zAsana vartamAna hai / una bhagavAn mahAvIra ke prati anurakti ke kAraNa bhavya tathA bhaktajana unake janma-divasa, vairAgya-kAla Adi avasara para harSa prakAzana evaM bhakti-pradarzana kiyA karate haiM / tAtvika rUpase dekhA jAya to jaba kaivalya prApti ke pUrva ve vAstava meM mahAvIra padako prApta nahIM ho sake the taba unake garbha, janma, vairAgya-kalyANakoM kI pUjA karanA kahA~ taka adhika yuktisaMgata hai, yaha svayaM socA jAsakatA hai / yaha saca hai ki bhagavAn mahAvIra ke bAlyakAla Adi meM itarajanoMkI apekSA lokottaratA thI, phira bhI vaha unake vizvavaMdanIya bananekA samartha kAraNa nahIM kahI jA sktii| una camatkArajanaka atizayoM kI ora svAmI samantabhadra-jaise tArkika cUr3AmaNikA citta AkarSita nahIM huaa| isI kAraNa ve apane devAgamastotra meM apane hArdika udgAroM ko isa prakAra prakaTa kara cuke haiM ki : f devAgamana bhoyAna -cAmarAdi-vibhUtayaH / mAyAviSvapi dRzyante nAtastvamasino mahAn // * hamArA bhAva yaha nahIM hai ki anya kalyANakoMkI pUjA na kI jAya / yahA~ hamAre vivecanakA lakSya itanA hI hai ki vAstavika pUjyatAkA jaisA kAraNa kaivalya ke samaya utpanna hotA hai, vaisA tathA utanA mahatvapUrNa aura yukti saMgata nimitta anya samayoM meM nahIM hotA / naigamanayakI dRSTise anya kalyANakoM meM pUjyatA zrAtI hai| bhagavan ! devoMkA AnA, zrAkAzameM gamana honA, camara chatrAdikI vibhUtiyoMkA pAyA jAnA to indrajAliyoM meM bhI pAyA jAtA hai, isalie ina kAraNoM se Apa hamAre lie mahAn nahIM haiM / jo bhI vicArazIla vyakti apane aMtaHkaraNa meM vicAra karegA, usake cittameM svAmI samantabhadrakA yuktivAda sthAna banA legA, aura vaha bhI kaha uThegA, bhagavan ! 'nAtastvamasi no mahAn' - isa kAraNa hI Apa hamAre lie mahAn (Great ) nahIM haiM / aura bhI aneka bAteM haiM, jo bhagavAn mahAvIra ke atirikta vyaktiyoM meM hInAdhika mAtrAmeM pAI jAtI haiM / kintu eka vizeSatA hai jo bhagavAn mahAvIrameM hI pAI jAtI hai, aura jisake kAraNa unake anya guNa puJja adhika dIptimAna ho uThate haiN| unake vivekacakSu bhakta zrIsamaMtabhadra kahate haiM + sa tvamevAsi nirdoSo yuktizAstrAvirodhivAk / avirodho yadiSTaM te prasiddhena na bAdhyate // bilkula ThIka bAta hai / bhagavAn mahAvIra ke tattva-pratipAdana meM tarkazAstra se asaMgati nahIM pAI jAtI, kyoMki unake dvArA prarUpita tattva pratyakSAdi pramANoMse akhaMDita hai / hameM dekhanA hai ki prabhumeM 'yuktizAstrAvirodhavAkUpanA' kaba prakaTa huA, jisase ve lokottara evaM bhuvanatraya-prapUjita ho gae / unhoMne mohanIya, jJAnAvaraNa, darzanAvaraNa aura aMtarAya Adi karmoM kA nAza kara baizAkha zuklA * yahAM bhagavAn mahAvIrakA nAmollekha prakaraNavaza kiyA gayA hai| yahI bAta anya jaina tIrthaMkaroM meM bhI pAI jAtI hai / + he bhagavan ! vaha nirdoSa to Apa hI haiM, kyoMki ApakI vANI yukti tathA zAstra ke viruddha hai / isa viruddhatAkA kAraNa yaha hai ki jo bAta Apako bhita hai vaha pratyakSAdise bAdhita nahIM hotI /
Page #51
--------------------------------------------------------------------------
________________ kArtika, vIranirvANa saM02466] manuSyoMmeM uccatA-nIcatA kyoM ? 46 dazamIko kaivalyakI pratiSThA prApta kI thI, jisase gautamake jIvanameM yugAntarakArI parivartana utpanna jJeyamAtra unake vimala jJAnameM vizadarUpase avabhA- kara diyA / ve saMpUrNa pariprahoMkA parityAga karake samAna hone lage the / kyA usa samaya bhagavAna prAkRtika paridhAnake dhAraka jaina zramaNa bana gae mahAvIrameM svAmIsamaMtabhadrakA hetu 'yukti aura zAstra aura unhoMne mahAvIra prabhukI hI mudrA dhAraNa kii| ke aviruddha vANI saMpanna honese' prakaTarUpase prakAza apanI Atmazaktike sahasA vikasita ho jAnese meM AyA thA ? isa viSayameM mauna hI uttara hogA, zrIgautamane aneka prakArake mahAn jJAnoMko prApta kiyA kyoMki zakti hote hue bhI usa samaya taka bhagavAn tathA ve 'gaNadhara' jaise mahAn pada para pratiSThita ho kI ukta vizeSatA nikhila vizvake anubhavagocara gae / idhara itanA huA hI thA ki, udhara bhagavAn nahIM ho pAI thI; kAraNa sarvajJa hote hue bhI samu- mahAvIrako sarvabhASAtmikA divyavANI satra cita sAdhanake abhAvavaza unakI divyadhvani prANiyoMke karNagocara hone lagI / anekAntake prakaTa nahIM huI, jisase loga lAbha uThAte aura sUryakA prakAza phailanese ekAntakA niviDa andhakAra kRtajJatAsUcaka guNakIrtana karate / svayaM mokSamArgake dUra hogayA, jagatako apane sacce sudhArakA mArga netA, karmAcalake bhettA tathA vizvatattvake jJAtAke dIkhane lagA aura yaha mAlUma hone lagA ki vAstavameM mukhAravindase muktikA mArga sunaneke bhavyA- karmabaMdhanase chUTanekA upAya AtmazaktikA nizcaya, tmAe~ tathA yogIjana utkaMThita ho rahe the, kintu usakA parijJAna tathA AtmAmeM akhaMDa lInatA hai| bhagavAnakI divyavANIko sunanekA saubhAgya hI usa dharmadezanA arthAt zAsana-tIrthake prakaTa honekA nahIM mila rahA thA / aisI ciMtApUrNa tathA cakita prathama puNya divasa zrAvaNakRSNA pratipadAkA suprabhAta karane vAlI sAmagrIke hone para devoMke adhinAyaka thA, jaba saMsArako bhagavAna mahAvIrakI vAstavika surendrane apane divyajJAnase jAnA ki, bhagavAna evaM lokottara mahattAkA parijJAna huA / mithyAtvasadRza mahAna dharmopadeSTAke liye mahAn zrotA evaM ke aMdhakArake kAraNa ananta yoniyoM meM duHkha unake kathanakA anuvAda karanevAle gaNadharadevakA bhogane vAle prANiyoMko sacce kalyANamArgameM abhAva hai / sAtha hI yaha bhI jAnA ki isa viSayakI lagAnekI balavatI bhAvanA bhagavAna mahAvIrane eka pAtratA iMdrabhUti gautama nAmaka ajaina vidvAnameM hai| bAra zuddha aMtaHkaraNase kI thI, usa bhAvanAke kAraNa ataeva apanI kAryakuzalatAse devendrane iMdrabhUtiko unhoMne 'tIrthaMkara prakRti' nAmaka puNya karmakA saMcaya bhagavAna mahAvIrakI dharmasabhA-samavasaraNa-kI kiyA thA; ukta tithiko usa puNya prakRtike vipAkaora lAkara upasthita kiyaa| itanemeM mAnastaMbhakA kA sabako anubhava huA / logoMko jJAta huA ki darzana hote hI iMdrabhUtike vicAroMmeM mArdavabhAva vAstavameM sarvajJa mahAvIrakI vANI akhaNDanIya evaM utpanna ho gae, sArI akar3a jAtI rahI aura vaha atulanIya hai, jo bhI vAdI unake samIpa AtA thA kSaNabharameM mahAvIra prabhukI mahattAse prabhAvita bana , vaha 'samaMtabhadra' bana jAtA thA; dekhie svAmI smNtgyaa| prabhuke vairAgya, Atmateja aura yogabalane bhadra kitanI sundara bAta kahate haiM
Page #52
--------------------------------------------------------------------------
________________ anekAnta varSa 3, kiraNa 1 * tvayi dhruvaM khaMDitamAnabhaMgo bhavatyabhadopi samaMtabhadraH / dayA-dama-tyAga-samAdhi-niSThaM vAstavameM iMdrabhUti gautamakA parivatena isa naya pramANa-prakRtAMjasAtha / bAtakA sajIva udAharaNa hai| adhRSyamanyerakhilaiH prvaadaa| ___ yaha tithi mahAvIra prabhuke tIthavAsiyoMke lie jina tvadIyaM matamadvitIyaM // eka apUrva samaya hai, jo isa bAtakA smaraNa karAtI hai ki lagabhaga DhAI hajAra varSa pUrva bhagavAna mahA he jinendra ! dayA, iMdriya-damana, tyAga tathA vIrane hamako muktikA mArga batAyA thaa| isase samAdhi-samanvita, naya tathA pramANase padArthoMkA anya tithiyoMkI apekSA vaha hamAre lie vizeSa samIcIna rUpase prakAzana karane vAlA aura saMpUrNa Adara tathA pUjAke yogya hai| gaNotkarSakI dRSTise pravAdiyoMke dvArA akhaMDanIya ApakA mata apratima anya kAla bhI apanI apanI apekSAse mahatvaparNa -lAsAno (unparalleled ) haiN| haiM, kintu hamAre lie prabhake prati AMtarika katajJatA bhagavAnakI vANImeM 'satyaM zivaM sundara' kA prakAzake lie adhika upayukta upayukta velA hai| lokottara samanvaya pAyA jAtA hai| jisa prakAra saMpUrNa karmokA dhvaMsa karaneke yaha dina hameM apane svarUpake ciMtana karanekA kAraNa siddha paramAtmAmeM adhika pUjyatA hai, kintu avasara pradAna karatA hai aura yaha smaraNa karAtA arahaMta devake kAraNa hamArI hita-sAdhanA vizeSatA hai ki yadi hamane bAhya mahAvIrake guNoMkA vicAra pUrvaka huI hai, isase NamokAra maMtrameM Namo siddhANa kara apane bhItara nihita mahAvIrakA ciMtana kiyA ke pUrvameM 'Namo arahaMtANaM' kA pATha paDhA jAtA hai aura use prakAzameM lAnekA saccA prayatna kiyA, to isI prakAra hamAre kalyANako lakSyameM rakhakara prabhake nikaTa bhaviSyameM hama bhI mahAvIrakI mahattAke prAta kRtajJatA prakAzanakA sabase bar3hiyA avasara adhIzvara bana sakate haiN| mahAvIrake gaNoMkI macA ukta velA hai| kyoMki usI dina tIrthakara prakRti- ArAdhanA ArAdhakako mahAvIra banAe binA na rUpa manojJa vRkSake sumadhura phala cakhaneko prApta rhgaa| rhegii| isake lie ratnatraya kI prAptikA prazasta hue the tathA tIrthakaratvakA pUrNarUpase vikAsa huA prayatna karanA hogA, kyoMki binA samyagdarzana thaa| jJAna aura cAritrake yaha AtmA apane AtmatvakI isa prasaMgameM yaha zaMkA honA sAhajika hai ki prApti nahIM kara sakatA hai| vaha aisI kRti yA vizeSatA kauna thI, jisake prabhakI dharmadezanAke divasameM yaha bhI ucita kAraNa usa dinako mahatva pradAnakiyA jAya ? isa hai ki hama isa prakArakA udyoga tathA udAratAkA viSayameM yaktyAnuzAsanakA yaha padya bar3A mArmika pradarzana kareM, jisase mahAvIrakA mahatvapUrNa zikSaNa evaM manohara hai, jisameM vIrazAsanakI vizeSatA in| " saMsArake kone konemeM pahuMce, aura sArA jagata vItarAgakI jIvana bharI zikSAoMse Alokita ho zabdoMmeM batAI gaI hai uThe-mahAvIra-vAdasebhUmaMDala gUMja utthe| * prabho ! aApake mamIpa Anevale vyaktike mAnake vIrabhakto ! uTho, mahAvIra prabhuke pradarzita sIMga khaMDita ho jAte haiM aura abhadra-duSTa-vyakti bhI patha para calo aura saMsArameM unako mahattAkA samaMtabhada-sAga samIcIna-bana jAtA hai| prakAza phailaao|
Page #53
--------------------------------------------------------------------------
________________ manuSyoM meM uccatA-nIcatA kyoM ? [ le0 - paM0 vaMzIdharajI vyAkaraNAcArya | ( gata 12 vIM kiraNa se Age ) kisa gatimeM kauna gotrakA udaya rahatA hai| Upara ke kathanameM yaha bAta nizcita kara dI gaI hai ki pahile guNasthAnase lekara pA~caveM guNasthAna taka nIca aura ucca donoM gotroMkA aura chaTTe se lekara caudahaveM guNasthAna taka kevala uccagotrakA udaya rahatA hai tathA siddha jIva gotrakarma ke sambandha se rahita haiM / aba yahA~ para yaha batalAne kI koziza kI jAyagI ki kisa gatimeM kaunase gotrakarmakA udaya rahatA 1 zAstroM meM nArakI jIvoMke jIvanakA citraNa bahuta hI dIna aura krUratApUrNa kiyA gayA hai| ve apanI bhUkha miTAneke liye idhara udhara bar3I AzAbharI dRSTise daur3ate haiM, yahAM taka ki eka dUsareko khAneke liye bhI taiyAra jAte haiM / yadyapi tIvra sAtA karmake udayase unake liye 'bhUkha- dhyAsa miTAne ke sAdhana nahIM milate haiM phira bhI unakA yaha prayAsa barAbara cAlU rahatA hai| zAstroM meM likhA ki nArakI jIvoMke sAmane tIna lokakI khAdya aura peya sAmagrI rakha dI jAve to bhI usase unakI bhUkha aura pyAsa nahIM miTa sakatI hai, inane para bhI unheM eka kaNa bhI khAdya sAmagrI kA aura eka bUMda bhI pAnIkI nahIM milatI hai / aisI zradhamavRtti sAtoM. narakoMke nArakiyoMkI batalAyI gayI hai, isaliye isa vRttikA kAraNabhUta nIca gotrakarmakA udaya unake mAnA gayA hai / tiryaMcoM kI vRtti bhI dInatA aura krUratApUrNa dekhI jAtI hai| jaMgalI jAnavaroMkI vRtti vizeSatayA krUra hotI hai aura grAmya pazuoMkI vRtti vizeSatayA dIna hotI hai, isaliye ina donoM prakArakI vRttimeM kAraNabhUta nIca gotrakarmakA udaya tiryacoMke bhI mAnA gayA | bhoga bhUmike tiryaca yadyapi krUravRtti vAle nahIM hote haiM, kAraNa ki ve kisI bhI jIvako apanA peTa bharaneke liye satAte nahIM haiM, sabako binA prayAsa hI bharapeTa khAneko milatA hai, isaliye ve apanA jIvana svataMtra aura nandapUrvaka vyatIta karate haiM, parantu unake liye bhI khAneko karmabhUmi-jaisI ghAsa Adi dInatA - sUcaka patita sAmagrI hI milA karatI hai| jisa prakAra kalpavRttoM se bhogabhUmike manuSyoMko icchAnusAra uttama uttama bhojana milA karatA hai usa prakAra vahAMke pazuoM ko nahIM milatA, pazu buddhikI maMdatA va vilakSaNa zarIraracanAke kAraNa isa prakAra ke prayAsa karane taka meM asamartha rahate haiM, isaliye unakI vRtti dIna vRtti hI kahI jA sakatI hai aura yahI kAraNa hai ki bhogabhUmi ke tiryaMcoM ke bhI nIcagotrakarmakA udaya batalAyA gayA hai| 1 devargAtameM devoMke uccagotrakarmakA udaya batalAyA hai aura yaha ThIka bhI hai, kAraNa ki eka to devoMko kaI varSoM ke zrantarase bhUkha lagA karatI hai aura itane para bhI mAnasika vikalpamAtra se hI unakI bhUkha zAnta ho jAyA karatI hai, isaliye devoMkI vRtti lokameM sarvouttama mAnI jAtI hai, aura yahIkAraNa hai ki sampUrNa devoM ko uccagotrI batalAyA gayA hai / yadyapi bhavanavAsI devoM meM asurakumAra va vyantaroMmeM bhUta, pizAca, rAkSasa Adi jaise krUrakarmavAle deva bhI pAye jAte haiM, kalpanA
Page #54
--------------------------------------------------------------------------
________________ 52 anekAnta varSa 3, kiraNa 1 devoM takameM kilviSa jAtike deva aise pAye jAte haiM jinakA kAraNa kAyama huI / dhIre dhIre inhIMke aura bhI avAvarNana manuSyajAtike aspRzya zUdroM ke samAna kiyA gayA ntara bheda vRttibhedake kAraNa hote gaye; jaise sunAra, hai; phira bhI ina sabako uccagotrI isaliye mAnA gayA luhAra, bar3haI, dhobI, camAra, bhaMgI Adi / vRttibhedake hai ki ina sabhI devoMke ina kAryoMkA unakI vRttise koI kAraNa mleccha nAmakI jAti bhI isI AryakhaMDake manuSyoM sambandha nahIM hai-vRttikI uccattA saba devoM meM samAnarUpase kI bana gayI hai| yaha bAta nahIM hai ki mlecchakhaMDoMse pAyI jAtI hai, isaliye sabhI deva uccagotrI mAne Aye huye mleccha hI yahAM para mleccha nAma se pukAre gaye haiN| jAte haiM, yahAMke ( AryakhaDake ) bAzinde Arya hI, manuSyajAtimeM sammUrcchana manuSya to patita haiM hI, jo ki bhogabhUmike samayameM bahuta hI sarala vRttike the, isaliye unake nIcagotrakA avivAda rUpa hai| antardI. kAlAMtarameM krUra vRttike dhAraka bana gye| ve hI 'mlecha' paja manuSyoMmeM bhogabhUmi-samapraNadhi manuSyoMkI vRtti dIna kahalAne lage haiM / yaha parivartana aAja bhI dekhane meM hai, kAraNa ki unake khAneke liye miTTI Adi adhama AtA hai| padArtha hI milA karate haiM / karmabhUmi samapraNadhi manuSya jainiyoM meM bhI jina logoMkA yaha qhayAla hai ki mlechakhaMDoMkI taraha vizeSatayA krUra vRtti vAle hI mAne "jAtiyAM anAdi haiM" (jAtayo'nAdayaH ) isa jA sakate haiM, isaliye ye donoM prakArake antardIpaja vAkyake anusAra brAhmaNa, kSatriya, vaizya, zudra tathA manuSya nIcagotrI mAne gaye haiM / mlecchakhaMDoM ke manuSyoM inake avAntara bheda sunAra, luhAra Adi sabhI jAtiyAM kI vRtti vizeSatayA krUra vRtti hai, kAraNa ki unakI anAdi haiM, unheM yaha bAta nahIM bhUlanA cAhiye ki ajIvikAke sAdhana krUra haiM, isaliye ye bhI nIcagotrI bhogabhUmike jamAnemeM isa bharatakSetrake AryakhaMDameM sabhI hI kahe jAte haiN| manuSya samAna the, unameM kisI bhI prakArakA jAtibheda ___ bhogabhUmike manuSyoM kI vRtti svAbhimAnapUrNa hai| na thA aura yaha bAta to spaSTa hai, ki brAhmaNa, kSatriya, unheM binA kisI parizramake unakI icchAnukUla acche2 vaizya aura zUdra ina cAra jAtiyoM ( varNo ) meM manuSya bhojana kalpavRkSoMse milA karate haiM, unako apane peTa kA vibhAjana RSabhadeva va unake putra bharata cakravartIne bharaneke liye donatA athavA krUratApUrNa kArya nahIM karane kiyA thA / isake bAda dhIre dhIre aura bhI bheda par3ate haiM, isaliye ve uccagotrI mAne gaye haiN| prArya- inameM vRtti bhedake kAraNa kAyama hote gaye aura zrAja khaMDake sAdhu bhI ullikhita svAbhimAnapUrNa vRttike kAraNa taka kAyama hote jA rahe haiN| ucca gotrI mAne gaye haiN| yadyapi dharma, sampradAya, deza, prAnta vyaktivizeSa ___ AryakhaMDake bAkI manu yoMkI vRtti bhinna 2 prakAra prAdike adhAra para bhI manuSyoM meM bahuta sI jAtiyoMkI kI dekhI jAtI hai| vRttibhedake kAraNa hI AryakhaMDake kalpanA kI gayI hai aura kI jA rahI hai parantu gotrakarmake manuSyoMkI nAnA jAtiyAM kAyama ho gaI haiM / isa bhArata- prakaraNameM ina jAtiyoMkI vivakSA nahIM hai, isaliye kSetrake AryakhaMDameM karmabhUmikI racanAke bAda hI manuSyoMmeM aisI jAtiyoMkA samAveza yahAM para nahIM kiyA gayA hai| brAhmaNa, kSatriya, vaizya aura zUdra ye jAtiyAM vRtti-bhedake isa kathanakA tAtparya yaha hai ki manuSyoMmeM jitane
Page #55
--------------------------------------------------------------------------
________________ kArtika, vIranirvANa saM0 2466] manuSyoMmeM uccatA-nIcatA kyoM ? bheda vRtti arthAt ajIvikAke nimitta pAye jAte haiM vaha zarIra vRttikA prayojaka kAraNa par3atA hai; kyoMki utanI hI jAtiyAM manuSyoMkI Aja kalpita kI jA jIva ko kisI-na-kisI zarIrakA saMyogarUpa jIvana sakatI hai| itanA avazya hai ki ye saba vRttibheda loka- prApta hone para hI khAne pIne Adi zrAvazyakatAoM kI mAnya aura kanindya isa tarahase do bhAgoM meM bAMTe jA pUrti ke liye vRttikI AvazyakatA mahasUsa hotI hai, sakate haiM, isaliye yaha bhI nizcita hai ki jina jAti- zarIra vRttikA sahAyaka nimitta bhI hai arthAt zarIrake yoMkI yA jina manuSyoMkI vRtti lokamAnya hai ve ucca- dvArA hI jIva kisI na kisI prakArakI vRtti ko apagotrI ora jinakI vRtti lokaniMdya hai ve nIcagotrI nAne meM samartha hotA hai hI kahe jAya~ge yA unako aisA samajhanA caahiye| yahI kAraNa hai ki zarIrako gotrakarmakA nokarma tAtparya yaha hai ki jaba AryakhaMDake manuSyoMkI vRttiyAM batalAyA gayA hai / jisa kula meM jIva paidA hotA hai vaha ucca aura nIca do prakArako pAyI jAtI haiM to ve manuSya kula jIvako vRtti apanAne meM avalambanarUpa nimitta bhI ucca aura nIca gotra vAle siddha hote haiN| par3atA hai; kyoMki usa kulameM lokamAnya yA lokaniMdya . gotraparivartana aura usakA nimitta jisa vRttike yogya bAhya sAdhanasAmagrI mila jAtI ___Upara gotrakarmake svarUpa, kArya va bhedoMke viSayameM hai usI vRttiko jIva apane jIvanakI AvazyakatAoMkI acchI tarahase prakAza DAlA gayA hai aura yaha bAta pUrti ke liye apanAletA hai| yahI kAraNa hai ki rAjaacchI tarahase pramANita karadI gayI hai ki manuSyoMmeM vArtika Adi granthoM meM uccakula aura nIcakulameM jIvakA ucca aura nIca donoM gotroMkA udaya pAyA jAtA hai paidA ho jAnA mAtra hI kramase uccagotra aura nIcagotratathA vaha loka vyavahArake sAtha sAtha yukti anubhava va karmakA kArya batalA diyA gayA hai| zrAgamake bhI anukUla hai| aba savAla yaha raha jAtA hai yahAM para kulase tAtparya usa sthAnavizeSase hai ki gotraparivartana ho sakatA hai yA nahIM ? arthAt ucca- jahAM para paidA hokara jIva apanI vRtti nizcita karaneke gotra vAlA jIva kabhI uccagotrI va nIcagotra vAlA liye bAhya sAdhanasAmagrI prApta karatA hai| nokarmakabhI uccagotrI ho sakatA hai yA nahIM ? vargaNAke bhedarUpa kula to kevala zarIra-racanAmeM bheda pahile kaha Aye haiM ki jIvakI lokamAnya vRtti karane vAle haiM, jIvakI vRtti para ina kuloMkA kucha bhI uccagotrakarmake udayase hotI haiM aura lokaniMdyavRtti asara nahIM hotA hai / manuSya-zarIrake nirmANa-yogya nIcagotrakarmake udayase hotI hai arthAt ina donoM jisa nokarmavargaNAse eka brAhmaNakA zarIra bana sakatA gotrakarmoMkA udaya apane apane karmasvarUpa vRttikA hai usI nokarma vargaNAse eka bhaMgIkA bhI zarIra bana aMtaraMga kAraNa hai| jJAnI honeke kAraNa vRttikA kartA sakatA hai, aura isakA prayojana sirpha itanA hai ki usa va phalAnubhavana karane vAlA jIva hai, yahI kAraNa hai ki brAhmaNa aura usa bhaMgIkI prAkRtimeM samAnatA rhegii| gotrakarmako jIvavipAkI prakRtiyoM meM ginAra' gayA hai| jina logoMkA yaha qhayAla hai ki brAhmaNakA zarIra zuddha jIvakA jisa zarIrase jaba saMyoga ho jAtA hai aura jaba nokarmavargaNAoMkA piMDa hai aura bhaMgIkA zarIra taka vaha saMyoga vidyamAna rahatA hai taba aura taba taka azuddha nokarma vargaNAoMkA piMDa hai aura ye zarIra
Page #56
--------------------------------------------------------------------------
________________ 54 anekAnta .. varSa 3, kiraNa 1 jIvanabhara kramase zuddha aura azuddha hI bane raheMge, amvAvarISa jAtike asurakumAroMkA zarIra bhI nIca unakA yaha khayAla jaina siddhAntoM ke viparIta hai, nokarmavargaNAoM se banA huA mAnanA par3egA, jisase kyoMki jaina siddhAntake anumAra brAhmaNa aura devoM meM bhI ucca va nIca donoM gotroMkA sadbhAva mAnanA bhaMgI ye saMjJAyeM unake yogya vRttiyoM ke AdhAra para anivArya hogA / isI prakAra niryacoM meM bhI koI koI kalpita kI gayI haiM / isaliye jo vyakti jisa vatti tithaMca dekhane meM itane priya mAlUma par3ate haiM ki manuSya kA dhAraNa karane vAlA hogA aura jaba taka uma unako apane pAsa rakhanemeM apanA saubhAgya samajhatA hai| vRttiko dhAraNa kare rahegA taba taka vaha vyakti aisI hAlatameM unakA zarIra bhI ucca nokarmavargaNAoM se usI saMjJAse vyavahAra yogya banA rahegA / banA huA mAnanA par3egA, jisase tiyaMcoMmeM bhI donoM isakA artha yaha hai ki brAhmaNa bhI apane jIvanameM gotroMkA sadbhAva mAnanA anivArya hogA, jo ki bhaMgo bana sakatA hai aura bhaMgI bhI apane jIvanameM pAgama viruddha hai| isaliye yaha bAta nizcita hai ki brAhmaNa bana sakatA hai| isaliye yaha bAta nizcita gotrakarmako vyavasthA meM nokarmavargaNAke bhedarUpa kuloMkA hai ki nokarmavargaNAke bhedarUpa kuloMmeM pavitratA bilkula sambandha nahIM hai| yahI kAraNa hai ki jIvakI (uccatA) apavitratA (nIcatA) rUpase viSamatA nahIM hai ucca-nIca vRttike anukUla bAhya sAdhana sAmagrIko aura yahI kAraNa hai ki nokarmavargaNAke bhedarUpa kuloMse juTA dene vAle sthAnavizeSa hI yahAM para 'kula' zabdase jIvake zrAcaraNa (vRtti) meM bhI uccanA aura nIcatA grahaNa kiye gaye haiN| rUpase viSamatA nahIM AsakatI hai| jisa prakAra atyadhika ye kula moTe rUpase cAra bhAgoMmeM bAMTe jA sakate haiM prAkRtibhedase deva, manu ya, tithaMca aura nArakiyoMke narakagati (narakakula) tiryaggati tiryakkula) manu yagati nokarmavargaNA ke bhedarUpa kuloM kA pRthaka pRthak vibhA- (manu yakula ) devagati (devakula) / kAraNa ki ye cAroM - jana kara diyA hai usIprakAra eka eka gatike kuloMke jo gatiyAM jIvoMko vRttimeM avalambanarUpa nimittapar3atI haiN| lAkhoM karor3a bheda kara diye haiM unakA abhiprAya bhI deva narakagati aura tiryaMcagatimeM jIvanaparyaMta nIcaAdi paryAgoMkI samAnatAmeM bhA prAkRtibhedakA pAyA vRttike anukUla Upara likhe anusAra bAhya sAdhanasAmagrI jAnA hI hai| yadi mana yoMke nokarmavargaNAke bhedarUpa milA karatI hai| isI prakAra sammurchana, antIpaja va kuloMmeM kinhIM ko ucca aura kinhIM ko nIca mlecchakhaMDoMmeM rahane vAle manu yoMko bhI apane sthAnoMmeM mAnA jAyagA tathA unake AdhAra para yaha vyavasthA jIvanaparyaMta nIca vRttike anukUla hI bAhya sAdhanabanAyI jAyagI ki uccagotra vAloMkA zarIra ucca sAmagrI milA karatI hai, isaliye ina sabameM jIvana nokarmavargaNAse aura nIcagotra vAloMkA zarIra paryaMta eka nIca gotra karma kA ho udaya rahatA hai| devanIca nokarmavargaNAoMse banA huA hai, to devoM meM gatimeM devoMko va bhoga bhUmimeM manuSyoMko jIvanaparyanta bhI kalpavAsiyoMmeM kilviSa jAtike devoMkA zarIra uccavRtti ke anukUla hI bAhya sAdhanasAmagrI milA va vyantaroMmeM krUrakarma vAle rAkSasa, pizAca karatI hai, isaliye inameM jIvanaparyanta ucca gotra karmakA va bhatajAtike devoMkA zarIra tathA bhavanavAsiyoM meM bhI hI udaya mAnA gayA hai| aba kevala AryakhaMDoMke
Page #57
--------------------------------------------------------------------------
________________ kArtika, vIranirvANa saM02466] manuSyoMmeM uccatA-nIcatA kyoM ? 55 manuSya hI aise raha jAte haiM jinameM bAhya sAdhana sAmagrI isIliye jo manuSya sAdhu ho jAtA hai usake usa avake parivartanase vRtti-parivartanakI sambhAvanA pAyI jAtI sthAmeM kulasaMjJA nahIM rahatI hai| isaliye yaha nizcita hai| jaise isa bharatakSetrake AryakhaMDameM jaba taka bhoga- hai ki eka bhaMgA bhI apanI vRttise udAsIna hokara bhUmikA kAla rahA taba taka bAhya sAdhanasAmagrI bhoga- yadi dUsarI ucca vRttiko apanA letA hai to bhUmikI taraha ucca vRttike hI anukUla rahI, karmabhUmike usake apanAyI huI ucca vRttike anasAra gotra prArambha ho jAne para unhIMkI saMtAnake vRttibhedakA kA parivartana mAnanA hI par3egA / isI parivartanake prArambha huA aura pahile kahe anusAra vRttibhedase sabase kAraNa hI dArzanika granthoM meM brAhmaNatva, kSatriyatva AdimeM pahile inakA vibhAga brAhmaNa, kSatriya, vaizya aura zUdra jAtitvakI kalpanAkA bar3I khUbIke sAtha khaMDana kiyA ina cAra jAtiyoM ( varNoM ) meM huA, bAdameM inake bhI gayA hai / avAntarabheda vRttibheda ke kAraNa hote cale gaye tathA eka hI isa prakAra isa lekhase yaha acchI taraha spaSTa ho prakArakI vRttike dhAraNa karane vAle nAnA mananya hone ke jAtA hai ki pAryakhaMDake manaSya ucca aura nIca donoM kAraNa ye saba bheda jAti athavA kula zabdase vyavahRta prakArake hote haiN| zUdra hInavRttike kAraNa va mleccha kiye jAne lage aura vRtti ke AdhAra para kAyama hue ye krUra vattike kAraNa nIcagotrI, bAkI vaizya, kSatriya hI kula athavA jAtiyAM bhaviSyameM paidA hone vAle manu- brAhmaNa aura sAdhu svAbhimAna pUrNa vRttike kAraNa ucca pyoMkI vRtti ke niyAmaka bana gye| phira bhI bAhyasAdhana- gotrI mAne jAte haiM aura pahalI vRttiko chor3akara yadi sAmagrIke badalane kI sambhAvanA honese inameM vRttibheda koI manuSya yA jAti dUsarI vRttiko svIkAra kara ho sakatA hai aura vRtti-bhedake kAraNa gotra-parivartana letA hai to usake gotrakA parivartana bhI ho jAtA hai, bhI avazyaMbhAvI hai / aise kaI dRSTAnta maujUda haiM jaise bhogabhUmikI svAbhimAnapUrNa vRttiko chor3akara yadi jo kisI samaya kSatriya the ve Aja vaizya mAne jAne lage AryakhaMDake manuSyoMne donavRtti aura krUravRttiko apanAyA haiN| padmAvatIpuravAloM meM jo aAjakala paMDe haiM ve kisI to ve kramazaH zUdra va mleccha banakara nIcagotrI kahalAne jamAnemeM brAhmaNa hoMge parantu Aja ve bhI vaizyoMmeM hI lge| isI prakAra yadi ye loga apanI dIna vRtti athavA zumAra kiye jAte haiM / brAhmaNa, kSatriya,vaizya aura zUdroM meM krUra vRttiko chor3akara svAbhimAnapUrNa vRttiko svIkAra paraspara yathAyogya vivAha karanekI jo AjJA zAstroM meM kara leM to phira ye uccagotrI ho sakate haiM / yaha paribatalAyI hai vahAM para vivAhI huI kanyAkA gotra parivartana nartana kucha kucha aAja ho bhI rahA hai tathA zrAgamameM bhI mAnanA hI par3atA hai aura isakA kAraNa vRttikA pari- batalAyA hai ki chaThe kAla meM sabhA manuSyoM ke nIcagotrI vartana hI hosakatA hai aura yahI kAraNa hai ki mlecchuka- ho jAne para bhI utsarpiNIke tRtIya kAlakI zrAdimeM nyAoMkA cakravartI Adike sAtha vivAha ho jAnepara vRtta unhIMkI saMtAna uccagotrI tIrthakara Adi mahApuruSa parivartana ho jAneke kAraNa hI dIkSAkA adhikAra unako utpanna hoNge| zrAgamameM diyA gayA hai| isI parivartanakI vajahase hI , atyadhika lambAI ho jAneke kAraNa isa lekhako dhavala ke kartAne kulako avAstavika batalAyA hai aura yahIM para samApta karatA hU~ aura pahile lekha meM kahI huI * isa vAkya tathA agalI kucha paMktiyoM parase lekhaka- jina bAtoM ke Upara isa lekhameM prakAza nahIM DAla sakA mahodayakA aisA aAzaya dhvanita hotA hai ki prAyaH vRttiko hU~ unake Upara agale lekha dvArA prakAza DAlanekA aAzrita gotra kA udaya hai gotrakarma ke udayAzrita vatti prayatna kruuNgaa| sAtha hI, jina zrAvazyaka bAtoMkI zrIra nahIM hai| kyA yaha ThIka hai ? isakA spaSTIkaraNa honA TippaNI dvArA saMpAdaka anekAntane merA dhyAna khIMcA hai caahiye| -sampAdaka unapara bhI agale lekha dvArA prakAza ddaalNgaa|
Page #58
--------------------------------------------------------------------------
________________ sAhitya-sammelanakI parIkSAoMmeM jainadarzana _ [le0-50 ratanalAla saMghavI, nyAyatIrtha-vizArada ] hindI-sAhitya sammelana prayAgakA hindI saMsArameM pradAna karadI hai| prAyaH vahI sthAna aura mahattva hai, jo ki bhAra- jaina-chAtra prativarSa saikar3oMkI saMkhyAmeM ina parItIya-rAjanaitika jagatmeM kAMgresakA / gata tIsa varSoM kSAoM meM sammilita hote haiM aura acchI zreNImeM se yaha saMsthA hindI-sAhitya aura hindI-bhASAkI sammelanase meDala taka prApta karake sammAnapUrvaka ina acchI sevA karatI ArahI hai| hindIkA vyApaka parIkSAoMmeM uttIrNa hote rahate haiN| kintu aneka aura sthAyI pracAra karanekI dRSTise isane "hindI- chAtroM aura jaina saMsthAoMko viSaya-cunAvameM kaThivizva-vidyAlaya" nAmaka eka alaga parIkSA-vibhAga nAI AtI hai, ataH maiMne socA ki yadi prathamA kAyama kara rakkhA hai, jo ki niyamAnasAra evaM madhyamAmeM jainadarzanako bhI vaikalpika viSayoM meM vyavasthita DhaMgase prativarSa aneka parIkSAe~ letA hai| sthAna de diyA jAya to jainachAtroM aura jaina saMbhAratake lagabhaga sabhI prAntoMke aura prAyaH sabhI sthAoMko bahuta suvidhA ho jaaygii| jaina-saMsthAoMjAtiyoM evaM dharmoM ke hajAroM chAtra ina parikSAoM meM ke pAThyakramameM bhI sAdRzyatA AjAvegI aura prati sammilita hote rahate haiN| parIkSAoMkA krama, viSayoM- varSa jaina parIkSArthiyoMkI saMkhyA bhI bar3ha jaavegii| kA vargIkaraNa, pAThyakramakI zailI, aicchika viSayoM- merA prastAva to yahA~ taka hai ki prathamA, vizAkA cunAva, upAdhi pradAna-paddhati, Adi vyavasthA rada aura sAhityaratnameM prAkRta-apabhraMza bhASA aura sarakArI vizvavidyAlayoM ke samAna hI isakI bhI jainadarzana donoMko vaikalpika viSayoM meM sthAna diyA haiN| isakI prathamA parIkSAkI paddhati aura viSayoMkA jAya / kAraNa yaha hai ki bhAratIya darzana-dhArAkA vargIkaraNa maiTrikake samAna hai, vizAradakI zailI adhyayana tabataka apUrNa, ekAMgI aura avyavasthita bI0e0 ke sadRza hai aura sAhityaratnake viSayoMkA rahatA hai, jaba taka ki jaina darzanakA bhI tulanAtmaka vargIkaraNa ema0 e0 ke samAna hai / parIkSArthiyoMkI aura vizleSaNAtmaka paddhatise bauddhadarzana aura yogyatA bhI ina parIkSAoMse acchI ho jAtI hai| vaidikadarzanake sAtha adhyayana nahIM karaliyA jAya / ina parIkSAoMkA sTenDarDa U~cA honese inakA mAna bhAratIya-vicArapaddhati, bhAratIya saMskRti, bhAratIyabhI dezameM ThIka ThIka kiyA jAtA hai| bihAra sara- kalA aura bhAratIya-sAhityake nirmANa meM jainadarzanakArane (aura zAyada yU0 pI0 sarakArane bhI) inako ne hara prakArase sarvatomukhI aura mahattvapUrNa bhAga sarakArI taura para mAna de diyA hai / yU0 pI0 borDa- liyA hai |bhaartiiy vikAsakI sabhI dizAoM meM ne to vizArada uttIrNako maiTrika aura epha0 e0 ke jainadarzanane amiTa prabhAva DAlA hai aura pUga pUrA eka hI viSayameM "aMgrejI" meM bhI baiThane kI AjJA sahayoga diyA hai / dUsarA kAraNa yaha hai ki jaina
Page #59
--------------------------------------------------------------------------
________________ kArtika vIra nirvANa saM02466] sAhitya sammelanakI parIkSAoMmeM jainadarzana sAhityameM "bhASA, sAhitya, lipi, saMskRti, dharma, . dI jAvegI; aMtameM parIkSA-samitikA nirNaya mAMgA rAjanIti" Adi vibhinna viSayoMke itihAsakI sA- to yahI uttara milA ki parIkSA-samitine vaikalpika mapro vipula mAtrAmeM sannihita hai| ataH prAkRta-apa- viSayoMmeM jainadarzanako sthAna denese inkAra karadiyA bhraMza bhASA aura jainadarzanako ina parIkSAoM meM sthAna hai| mujhe yaha par3hakara atyanta Azcarya aura kheda denA Avazyaka hI nahIM kintu anivArya hai, aisA huA ! parIkSA-mantrIjI zrI dayAzaMkarajI dube isa merA vizvAsa hai / yahI kAraNa hai ki bhAratake a- prastAvake pakSameM the, jaisA ki unhoMne apane patrameM neka sarakArI vizva-vidyAlayoMne bhI prAkRta-apabhraMza- svIkAra kiyA hai / mAlUma nahIM isa prastAvake vibhASA aura jainasAhityako epha0 e0, bI0 e0, kI rodhI sadasyoMkI kyA manobhAvanA thI ? kyA unhoMparIkSAoM taka meM sthAna de diyA hai| saMskRta ke ne jaina-darzanase vidveSakI bhAvanAse aisA kiyA sarakArI parIkSAlayoMmeM bhI prathamA, madhyamA, tIrtha, athavA ise nirupayogI hI samajhA, yaha kaha sakanA zAstrI aura AcArya Adi parIkSAoMmeM jaina- kaThina hai / kintu itanA to avazya kahA jA sakatA sAhityako sthAna mila cukA hai| kintu kheda hai ki hai ki yaha unakI anudAratA aura avicArakatA sammelanakI parIkSA-samitine isa ora abhI koI avazya hai / kyA ve aba bhI kRpA karake isa prastAva dhyAna nahIM diyA / isa saMbaMdhameM maiM parIkSA-mantrIjI para punaH samucita vicAra kara use svIkAra kareMge ? sammelana prayAgase gata do varSase patra-vyavahAra kara maiM AzA karatA hU~ ki ve aisI kRpA avazya kreNge| rahA hU~ / unhoMne saM0 64 patra naM0 6563 meM likhA . jaina-saMsthA-saMcAlakoM, jaina-patra-saMpAdakoM aura ki ApakA prastAva parIkSA-samiti ke sAmane vicA- jainavidvAnoMse nivedana hai ki ve aisA prayatna kareM rArtha rakkheMge aura nirNayakI sUcanA yathAsamaya ki jisase prAkRta-apabhraMza-bhASA aura jainasAApako dI jAvegI / phira mere dUsare patrake uttarameM hityako sammelanakI parIkSAoMke vaikalpika viSayoM saM064 patra naM0 6784 meM likhA ki maiM svayaM meM sthAna mila sake / isase aneka jaina saMsthAoMjainadarzanako prathamA, madhyamA parIkSAoMke vaikalpika ko pAThyakrama-saMbaMdhI asthiratA aura anya kaThiviSayoMmeM rakhane ke pakSameM huuN| para parIkSA-samitikI nAiyoMse mukti mila skegii| rAya lekara hI isa saMbaMdhameM nizcita rUpase Apako AdaraNIya paM0 nAthUrAmajI premI, bAbU jainendralikha skNgaa| tIsare patra naM0 8286 saM0 64 meM * kumArajI, paM0 sukhalAlajI, paM0 jugalakizorajI rajisTrAra hindI vizvavidyAlayane mujhase pAThyakrama, mukhtAra aura bAbU kAmatAprasAdajI Adi vidvAna aura pUrI yojanA mAMgI; tadanusAra maiMne pAThyakrama, mahAnubhAva aura zAstrArtha saMgha ambAlA Adi jaisI aura yojanA bhejdii| tatpazcAt patra naM0 6665 saMsthAe~ yadi sammelanase patravyavahAra karane mAtrakA aura 11410 saM064 meM isI bAtakI punarAvRtti kI thor3A-sA kaSTa kareM to isameM atizIghra saphalatA ki abhI parIkSA-samitikA adhivezana nahIM huA mila sakatI hai| kyA ye aisA karanekI kRpA kareMge ? hai, nirNayakI sUcanA Apako yathAsamaya turanta hI maiM isa AzAke sAtha yaha nivedana samApta
Page #60
--------------------------------------------------------------------------
________________ anekAnta ........... [varSa 3, kiraNa 1 karatA hU~ ki jainapatra-saMpAdaka aura vidvAn maDAna- pratikramaNako lakSapUrvaka nahIM kara sakate, to bhI ve bhAva isa ora avazya prayatna karane kI kRpA kreNge| kevala khAlI baiThanekI apekSA, imameM kucha na kucha antara sampAdakIya noTa avazya par3atA hai / jinheM sAmAyika bhI parA nahIM pAtA . prastuta viSayameM lekhakamahodaya kA prastAva aura ve bicAre sAmAyikameM bahuta ghabar3Ate haiM / bahUtase bhArIunhoMne do varSa taka patra-vyavahArAdikA jo parizrama karmI loga isa avasara para vyavahAra ke prapaMca bhI ghar3a kiyA hai vaha saba niHsane batahI samayopagI DAlate haiM / isase mAmAyika bahuta duSita hotA hai| stutya aura prazaMsanIya hai| parIkSAsamitikA usapara sAmAyikakA vidhipUrvaka na honA ise bahuta khedaupekSAbhAva dhAraNa karanA avazya hI khedajanaka hai! kAraka aura karmako bAhulyatA samajhanA caahie| sATha mAlama nahIM usakI isa asvIkRtike mala meM kyA rahasya ghar3Ike dina rAta vyartha cale jAne haiN| asaMkhyAta dinoM saMnihita hai| parantu jahA~ taka maiM samajhatA haiM jainasA- se paripUrNa anaMtoM kAlaca vyatIta karane para bhI jo hitya aura usake mahatva se anabhijJatA hI isakA pradhAna siddha nahIM hotA, vaha do ghar3I ke vizuddha sAmAyikase siddha kAraNa jAna par3atA hai| jaina vidvAnoMko svayaM tathA ho jAtA hai / lakSaparvaka sAmAyika karane ke liye sAmAuna ajaina vidvAnoM ke dvArA jinhoMne jainasAhityake yikameM praveza karane ke pazcAt cAra logassase adhika mahatvakA anubhava kiyA hai, parIkSAsamitike sadasyoM logasmakA kAyotsarga karake citta kI kucha svasthatA para jainadarzana evaM jainasAhityako upayogitA aura prApta karanI cAhiye aura bAdameM sUtrapATha athavA kisI mahattAko prakaTa karanA cAhiye..-unake dhyAna meM yaha jamA uttama graMthakA manana karanA cAhiye / vairAgya ke uttama denA cAhiye ki isa pora upekSA dhAraNa karake ve apane zlokoMko par3hanA cAhie, pahileke adhyayana kiye haeko kartavyakA ThIka pAlana nahIM kara rahe haiN| pratyata. apanI smaraNa kara jAnA cAhiye aura natana abhyAsa hosa ke to bhalase bahutoMko yathocita lAbhale vaMcita rakha rahe haiM. karanA cAhiye, tathA kimIko zAstrake aAdhArase upadeza jo unakI aiso sArvajanika saMsthAkI udAratA aura dara- denA cAhiye / isa prakAra sAmAyikakA kAla vyatIta dRSTitAke viruddha hai / isa prakArake prayatna aura yatheSTa karanA cAhiye / yadi munirAjakA samAgama ho, tI aAgama Andolanake dvArA zrAzA hai samitikA dhyAna isa ora kI vANI sunanA aura usakA manana karanA caahiye| z2arUra pAkRSTa hogA aura vaha zIghra hI apanI bhalako yadi aisA na ho, aura zAstroMkA paricaya bhI na ho to sudhArane meM samartha ho skegaa| binA aAndolana aura vicakSaNa abhyAsiyoM ke pAsa varAgya-bodhaka upadeza prayatnake koI bhI acche-se acchA kArya saphala nahIM zravaNa karanA cAhiye athavA kucha abhyAsa karanA cAhiye ho sktaa| -sampAdaka yadi ye saba ana kulatAye na hoM, to kucha bhAga dhyAnasAmAyika-vicAra parvaka kAyotsarga lagAnA cAhiye, aura kucha bhAga . ekAgratA aura sAvadhAnI ke binA ina battIsa dopoM mahApuruSoM kI caritra-kathA sunane meM upayogapUrvaka lagAnA meMse koI na koI doSa laga jAte haiN| vijJAnavettAnoMne cAhiye, parantu jaisa bane taise viveka aura utmAhase sAmAyikakA jaghanya pramANa do ghar3I bAMdhA hai| yaha vrata sAmAyikake kAlako vyatIta karanA caahie| yadi kucha sAvadhAnIparvaka karanese parama zAnti detA hai| bahatama sAhitya na ho, to paMcaparameSTI maMtrakA jApa ho utmAhalogoMkA jaba yaha do ghar3IkA kAla nahIM bItatA, taba ve parvaka karanA cAhiye / parantu kAla ko vyartha nahIM ga~vAnA bahuta vyAkula hote haiM / sAmAyikameM khAlI baiThanese caahiye| dhIra jase, zAntise aura yatanAse sAmAyika kAla bIta bhI kaise sakatA hai ? aAdhanika kAlameM sAva- karanA cAhiye / jaisa bane taise sAmAyika ma zAstrakA dhAnIse sAmAyika karane vAle bahuta hI thor3e loga haiN| paricaya bar3hAnA caahiye| jaba sAmAyika ke sAtha pratikramaNa karanA hotA hai, taba mATha ghar3Ike ahorAtra meMse do ghar3I abazya bacAkara no samaya bItanA sugama hotA hai / yadyapi aise pAmara loga mAmAyika to sadabhAvase karo! -zrImadrAjacandra
Page #61
--------------------------------------------------------------------------
________________ yApanIya sAhityakI khoja . [le0-zrI paM0 nAthUrAmajI premI, bambaI ] yApanIya saMgha aAsapAsa bahuta prabhAvazAlI rahA hai / kadamba', rASTrakUTa jana dharmake mukhya do sampradAya haiM, digambara aura aura dUsara vaMzaki rAjAaoMne isa saMghako aura isake "zvetAmbara | ina donoMke anayAyI lAkhoM haiM prAcAryoko bhUmidAna kiye the| prasiddha zvetAmbarAcArya aura sAhitya bhI vipula hai, isalie inake matoM aura haribhadrasUrine apanI lalitavistarAmeM yApanIyataMtrakA mata bhedoMse sAdhAraNataH sabhI paricita haiM,parantu isa bAta sammAna-pUrvaka ullekha kiyA hai / kA bahuta hI kama logoMko patA hai ki ina doke ati ___ zrutakevalidezIyAcArya zAkaTAyana ( pAlyakIrti ) rikta eka tIsarA sampradAya bhI thA jise 'yApanIyama jaise suprasiddha vaiyAkaraNa isa sampradAyameM utpanna hue haiN| 'gopya' saMgha kahate the aura jisakA isa samaya eka bhI cAlukya-cakravartI pulakezIkI prazastike lekhaka kAlianuyAyI nahIM hai| dAsa aura bhAravikI samatAkaranevAle mahAkavi raviyaha sampradAya bhI bahuta prAcIna hai| 'darzanasArake kIrti bhI isI sampradAyake mAlUma hote haiM / kartA devasenasarike kathanAnusAra kamase kama vi0 saM0 ra isa saMghakA lopa kaba huA aura kina kina kAraNoMse 205 se to isakA patA calatA hI hai aura yaha samaya / huaA, isakA vicAra to Age kabhI kiyA jAyagA; parantu . digambara zvetAmbara2 utpatnise mirpha 60-70 varSa bAda abhI takakI khojase yaha nizcaHpUrvaka kahA jA sakatA par3atA hai| isalie yadi moTe taura para yaha kahA jAya hai ki vikramakI pandrahavIM zatAbdi taka yaha sampradAya ki ye tInoM hI sampradAya lagabhaga eka hI samaya ke haiM jIvita thA / kAgabADe ke zilAlekhameM. jo jainamandirato kucha bar3A doSa na hogA, vizeSa kara isalie ki 3 kadambavaMzI rAjAoMke dAnapatra, dekho jainasampradAyoMkI utpattikI jo tithiyA~ batAI jAtI haiM ve hitaiSI, bhAga 14 aMka 7-8 bahuta sahI nahIM huyA krtiiN| 4 dekho, I0 e0 12pR013-16 meM rASTrakUTa prabhUta kisI samaya yaha sampradAya karnATaka aura usake varSakA dAnapatra / 5 dekho iM0 e0 2pR0156-56 meM pRthvIkoMgaNi 1 kallANe varaNayare duNNisae paMcauttare jaade| mahArAjakA dAnapatra jAvaNiyasaMghabhAvo sirikalasAdo hu sevaDado // 26 // 6 zrIharibhadrasUrikA samaya AThavIM zatAbdi hai| 2 chattIse varisasae vikkamarAyassa maraNapattassa / 7 dekho prAcIna lekhamAlA bhAga 1 pR0 68-72 / soraTe valahIe uppaNNo sevaDo saMgho // 1 // dekho bAmbe yU0 jarnalake maI 1933 ke aMkameM zvetAmbara sampradAyake anusAra digambaroMkI pro0 e0 ena0 upAdhyAya ema0 e0 kA 'yApanIya saMgha' utpatti vIranirvANake 606 varSa bAda (vi0 saM0 136 nAmaka lekha aura jainadarzana varSa 4 aMka meM usakA anuvaad|
Page #62
--------------------------------------------------------------------------
________________ anekAnta varSa 3, kiraNa 1 ke bhauhiremeM hai, yApanIya saMghake dharmakIrti aura nAga- aura grantha prakAzameM AyA hai jisakA nAma 'stro-mukticandra ke samAdhi-lekhoMkA ullekha hai / inake guru nemiH kevali-bhukti prakaraNa" hai / isa graMthameM isake nAma candrako tuluvarAjyasthApanAcAryakI upAdhi dI huI hai anusAra strIko usI bhavameM mokSa ho sakatA hai aura kevalI jo isa bAtakI dyotaka hai ki ve eka bar3e rAjyamAnya bhojana karate haiM, ina do bAtoM ko siddha kiyA gayA vyakti the aura isalie saMbhava hai ki Age bhI sau hai| caMki ye donoM siddhAMta digambara saMpradAyase viruddha pacAsa varSa taka isa sampradAyakA astitva rahA ho| hai. isalie isakA saMgraha digambara bhaNDAroM meMnahIM kiyA yApanIya sAhityakA kyA huA ? gayA parantu zvetAmbara sampradAya ina bAtoMko mAnatA hai belagAMvake 'doDDavasti' nAmaka jainamandirakI isalie usake bhaNDAroMmeM yaha saMgrahIta rahA / zrIneminAthakI mUrti ke nIce eka khaMDita lekha' hai, jaisA ki pAThakoMko Age calakara mAlama hogA jisase mAlUma hotA hai ki ukta mandira yApanIya saMghake yApanIya saMgha sUtra yA Agama granthoMko bhI mAnatA kisI pArisayyA nAmaka vyaktine zaka 635 ( vi0 thA aura unake bhAgamoMkI vAcanA upalabdha vallabhI saM0 1070 ) meM banavAyA thA aura aAjakala ukta vAcanAse, jo zvetAmbara sampradAyameM mAnI jAtI hai, mandirakI yApanIyapratiSThita pratimA digambariyoMdArA pajI zAyaTa kaLabhinna thii| usapara unako svatatra TAkAya bhA jAtI hai| hoMgI jaisI ki aparAjita sUrikI dazavakAlika satrapara ___ jisa taraha yApanIya saMghako ukta pratimA isa samaya TIkA thii| isa saba sAhityameMse kucha na kucha sAhitya digambara saMpradAyadvArA mAnI-pUjI jAtI hai, kyA z2arUra milanA caahie| Azcarya hai jo unake sAhityakA bhI samAveza usake jisa sampradAyake astitvakA pandrahavIM zatAbdi sAhityameM ho gayA ho ! yApanIya saMghakI pratimAyeM taka patA lagatA hai aura jisameM zAkaTAyana, ravikIrti nirvastra hotI haiM, isalie sarasarI taurase nahIM pahicAnI jaise pratibhAzAlI vidvAn hue haiM, usakA sAhitya sarvathA jA sakatIM ki ve digambara saMpradAyakI haiM yA yaapniiykii| hI naSTa ho gayA hogA, isa bAtapara sahasA vizvAsa yApanAya saMghakA bahuta-sA sAhitya bhI nahIM kiyA jA sakatA / vaha avazya hogA aura digambarato aisA ho sakatA hai jo sthala dRSTise digambara zvetAmbara bhaMDAroMmeM jJAta-ajJAta rUpameM par3A hogaa| sampradAya jaisA hI mAlUma ho / udAharaNa ke lie vikramakI bArahavIM-terahavIM zatAbdi taka kanar3I hamAre sAmane zAkaTAyana vyAkaraNa hai hii| vaha digambara sAhityameM jaina vidvAnoMne saikaDo ekase eka baDhakara saMpradAyameM saikar3oM varSoMse kevala mAnya hI nahIM hai usa grantha likhe haiN| koI kAraNa nahIM hai ki jaba usa samaya para bahuta-se digambara vidvAnoMne TIkAyeM taka likhI taka yApanIya saMghake vidvAnoMkI paramparA calI zrA rahI thI taba unhoMne bhI kanaDI sAhityako dasa-bIsa grantha zAkaTAyanAcAryakA vyAkaraNake atirikta eka jaina sAhitya saMzodhaka bhAga 2 aMka 3, 4 meM yaha 1 dekho jainadarzana varSa 4 aMka 7 prakaraNa prakAzita ho cukA hai|
Page #63
--------------------------------------------------------------------------
________________ kArtika vIra nirvANa saM0 2466] yApanIya sAhityakIkhoja 61 bheMTa na kiye hoNge| sagranthAvasthAmeM tathA parazAsanase bhI mukta honA sambhava yApanIya saMghake sAhityakI eka bar3I bhArI upa- hai| isake sivAya zAkaTAyanakI amoghavRttike kucha yogitA yaha hai ki jainadharmakA tulanAtmaka adhyayana udAharaNoMse mAlUma hotA hai ki yApanIya saMghameM zrAvakaranevAloMko usase bar3I sahAyatA milegI / digambara- zyaka, cheda-satra, niyukti aura dazavaikAlika Adi zvetAmbara mata bhedoM ke malakA patA lagAne ke lie yaha granthoMkA paThana-pAThana bhI hotA thA arthAt ina bAtoMmeM donoMke bIcakA aura donoMko paraspara jor3anevAlA ve zvetAmbariyoMke samAna the / sAhitya hai aura isake prakAzameM Aye binA jainadharmakA aparAjitamUri yApanIya the | prArambhika itihAsa eka tarahase apUrNa hI rhegaa| yApanIya saMghakI mAnatAoMkA thor3A-sA paricaya - yApanIya sampradAyakA svarUpa dekara aba hama yaha batalAnA cAhate haiM ki kyA sacamuca hI maiMne apane 'darzanasAra-vivecanA aura usake pari- kucha yApanIya sAhitya aisA hai jise isa samaya digambara ziSTa2 meM yApanIyoMkA vistRta paricaya diyA hai aura sampradAya apanA mAna rahA hai, jisa taraha ki kucha sapramANa diyA hai / yahA~ maiM usakI punarAvatti na karake sthAnoMmeM unake dvArA pratiSThita pratimAoMko ? isake sAra-mAtra likha detA hU~, jisase isa lekhakA agrima pramANameM hama sabase pahile malArAdhanAkI TIkA zrIbhAga samajhane meM koI asuvidhA na ho| vijayodayAko upasthita karate haiM, jo aparAjitasari yA - lalitavistarA ke kartA haribhadrasUri, SaTadarzanasamuccaya- zrIvijayAcAryakI banAI huI hai| ke TIkAkAra guNaratnasUri aura SaTaprAbhUta ke vyAkhyAtA yaha TIkA bhagavatI aArAdhanAke vacanikAkAra zrutasAgarasUrike anusAra yApanIya saMghake muni nagna rahate paM0 sadAsukhajIke sammukha thii| sabase pahale unhoMne the, morakI picchi rakhate the, pANitala bhojI the, nagna hI isa para sandeha kiyA thA aura likhA thA ki isa mUrtiyA~ panate the aura vandanA karanevAle zrAvakoMko granthako TIkAkA kartA zvetAmbara hai / vastra,pAtra, dharmalAbha dete the| ye saba bAteM to digambariyoM jaisI kambalAdikA poSaNa karatA hai, isalie apramANa hai / thIM, parantu sAtha hI ve mAnate the ki striyoMko usI sadAsukhajI caMki yApanIya saMghase paricita nahIM the, . bhavameM mokSa ho sakatA hai, kevalI bhojana karate haiM aura isalie ve aparAjitasUriko zvetAmbarake sivAya aura 1-2 dekho jainahitaiSI bhAga 13 aMka kucha likha bhI nahIM sakate the| isI taraha sva0 DAkTara aura 1-10 , ke0 bI0 pAThakako bhI amoghavRtti meM Avazyaka cheda___3 "yA paMcajainAbhAsairaMcalikArahitApi nagnamUrtirapi 4 etakamAvazyakamadhyApaya / iyamAvazyakamadhyApaya / pratiSThitA bhavati sA na vandanIyA na cArcanIyA ca / " amoghavRtti 1-2-203-4 SaTnAbhRtaTIkA pRSTha 76 / zrutasAgarake isa vacanase bhavatA khalu chedasUtraM voDhavyaM / niyuktiradhIzva / mAlUma hotA hai ki yApanIyoM dvArA pratiSThita pratimAyeM niyukti dhIte / 4-4-133-40 nagna hotI thIM kyoMki yApanIya unake pA~ca jainAbhAsoMke kAlikasUtrasyAnadhyAyadezakAlAH paThitAH / 3-2-47 anrtagata haiN| atho kSamAzramaNaiste jJAnaM dIyate 1-2-201
Page #64
--------------------------------------------------------------------------
________________ anekAnta varSa 3, kiraNa 1 - sUtra, niyukti prAdike udAharaNa dekhakara zAkaTAyanako Acelakkudde siyasejjAhararAyapiMDakariyamme / zvetAmbara mAna lenA par3A thA, jo ki nizcita rUpase vada jaTTha paDivakkamaNe mAsaM pajjo svnnkppo|| yApanIya the| ____ isa gAthAmeM daza prakArake zramaNakalpa arthAt .. aparAjitasarike yApanIya honekA sabase spaSTa zramaNoM yA jaina sAdhuaoMke prAcAra ginAye haiN| unameM pramANa yaha hai ki unhoMne dazavaikAlika sUtrapara eka sabase pahalA zramaNakalpa Acelakya yA acelakatA yA TIkA likhI thI aura usakA bhI nAma isa TIkAke nirvastratA hai / sAdhuoMko kyoM nagna rahanA cAhie, samAna 'zrIvijayodayA' rakhA thaa| isakA jikra unhoMne aura nirvastratAmeM kyA kyA guNa haiM, vaha kitanI aAvasvayaM 1167 nambarakI gAthAkI TIkAmeM kiyA hai- zyaka hai, isa bAtako TIkAkArane khUba vistArake sAtha "dazavakAlikaTIkAyAM zrIvijayodayAyAM prapaM- lagabhaga do pejameM spaSTa kiyA hai aura isakA bar3e joroMse citA udgamAdidoSA iti neha pratanyate / " arthAt samarthana kiyA hai| usake bAda zaMkA kI hai ki yadi maiMne udgamAdi doSoMkA varNanadazavaikAlika TIkA meM kiyA aisA mAnate ho, acelakatAko hI ThIka samajhate ho, to hai, isaliye aba use yahA~ nahIM karatA / digambara phira pUrvAgamoMmeM jo vastra-pAtrAdikA grahaNa upadiSTa hai, sampradAyakA koI prAcArya kisI anya sampradAyake zrA. so kaise ?* cAra-granthakI TIkA likhegA, yaha eka tarahase adbhuta-sI pUrvAgamoMmeM vastrapAtrAdi kahA~ upadiSTa haiM, isake bAta hai jaba ki digambara sampradAyakI dRSTimeM dazavaikA- uttarameM Age una pUrvAgamoMse nAma aura sthAnasahita likAdi sUtra naSTa ho cuke haiM / ve isa nAmake kisI uddharaNa diye haiN| jina AgamoMke ve uddharaNa haiM, granthake astitva meM mAnate hI nahIM haiN| unake nAmoMse aura una uddharaNoMkA jo abhiprAya yahA~ yaha batalA denA Avazyaka hai ki zvetAMbara hai, usase sApha samajhameM A jAtA hai ki ve koI diga- . saMpradAya-mAnya jo Agama grantha haiM yApanIyasaMgha zAyada mbara sampradAyake Agama yA zAstra nahIM haiM balki vahI una sabhIko mAnatA thA; parantu aisA jAna par3atA hai haiM jo zvetAmbara sampradAyameM upalabdha haiM aura kucha pAThaki donoMke AgamoMmeM kucha pATha-bheda thA aura isakA bhedake sAtha yApanIya saMghameM mAne jAte the| kAraNa zAyada yaha ho ki vartamAna vallabhIvAcanA aksara granthakAra kisI matakA khaMDana karane ke lie se pahalekI koI vAcanA ( saMbhavataH mAthurI vAcanA) umI matake granthoMkA bhI havAlA diyA karate haiM aura yApanIya saMghake pAsa rahI ho| kyoMki vijayodayA apane siddhAMtako puSTa karate haiM / parantu isa TIkA meM TIkAmeM AgamoMke jo uddharaNa diye gaye haiM ve zvetAMbara aisA nahIM hai| yahA~ to apane hI AgAmoMkA havAlA zrAgamoMmeM vilkula jyoMke tyoM nahIM milate hai| dekara acelakatA siddha kI gaI hai aura batalAyA hai ki apavAdarUpase avasthA-vizeSameM hI vastrakA upayoga jisa 427 naM0 kI gAthAkI TIkAparase paM0 sadA. kiyA jA sakatA hai| sakhajIne TIkAkArako zvetAMbarI karAra diyA hai, vaha athavamanyase parvAgameSa vastrapAtrAdigrahaNamupadiSTaM tathA ( tatkathaM ?)
Page #65
--------------------------------------------------------------------------
________________ kArtika vIra nirvANa saM02466] yApanIya sAhityakIkhoja pahalA uddharaNa 'zrAcAra-praNidhi' kA hai aura yaha aura pAlpAkAravAlA pAtra milegA, to use grahaNa AcAra-praNidhi dazavaikAlika sUtrake AThaveM adhyayanakA karUMgA / / nAma hai / usameM likhA hai ki pAtra aura kambalakI ina uddharaNoMko dekara pUchA hai ki yadi vastrapratilekhanA karanA cAhie, arthAt dekha lenA pAtrAdi grAhya na ho to phira ye sUtra kaise liye jAve cAhie ki ve nirjantuka haiM yA nhiiN| aura phira kahA hai haiM ! ki pratilekhanA to tabhIkI jAyagI jaba pAtra kambalAdi isake Age bhAvanA (AcArAMgasUtrakA 24 vA~ hoMge, unake binA vaha kaise hogI 1 dUsarA uddharaNa adhyayana ) kA uddharaNa diyA hai ki bhagavAn mahAvIrane AcArAMgasUtra kA hai usake lokavicaya nAmake dUsare eka varSa taka vastra dhAraNa kiyA aura usake bAda ve adhyayanake pA~cave uddezya meM bhI kahA hai ki bhikSu acelaka ( nirvastra ) ho gaye / ' picchikA, rajoharaNa, uggaha aura kaTAsana inameMse koI sUtrakRtAMgake puNDarIka adhyayanameM kahA hai ki sAdhuupAdhi rakkhe / ko kiso vastrapAtrAdikI prApti ke matalabase dharmakathA nahIM kahanI cAhie aura nizIthasUtrake dUsare uddezyameM isake Age vatthesaNA (vastraiSaNA) aura pAeSaNA bhI kahA hai ki jo bhida vastra-pAtroMko eka sAtha grahaNa ( pAtraSaNA ) ke tIna uddharaNa diye haiM jinakA sArAMza karatA hai use laghumAsika prAyazcitta lenA par3atA hai|' yaha hai ki jo sAdhu hrImAna yA lajjAlu ho, vaha eka zaMkAkAra kahatA hai ki isa taraha sUtroMmeM jaba vastravastra dhAraNa kare aura dUsarA pratilekhanAke lie rakhe, grahaNakA nirdeza hai, taba acelatA kaise bana sakatI jisakA liMga beDaula jugupsAkara ho vaha do vastra dhAraNa hai ? isake samAdhAnameM TIkAkAra kahate haiM ki agamameM kare aura tIsarA pratilekhanAke lie rakhe aura jise arthAt aAcArAMgAdimeM AryikAoMko vastrakI anujJA zItAdi pariSaha sahana na ho vaha tIna vastra dhAraNa kare hai parantu bhikSuoMko vaha anujJA kAraNakI apekSA hai / aura cauthA pratilekhanAke lie, rakhe5 / yadi mujhe tUMbI jisa bhikSuke zarIrAvayava lajjAkara haiM aura jo parISaha lakar3I yA miTTIkA alpaprANa, alpabIja, alpaprasAra, + punazcauktaM tatraiva-pAnAbupataM vA dArugapattaM-prAcArapaNidhau bhaNitaM / 2-3-pratilikhe. vA maTigapattaM vA appapANa appabIjaM appa saridaM tathA spAtrakambalaM dhruvamiti / asatsu pAtrAdiSa kathaM prati- appakAraM pAtralAbhe sati paDiggahissamIti / lekhanA dhruvaM kriyate / 4-AcArasyApi dvitIyAdhyayano vastrapAtre yadi na mAjhe kathametAni sUtrANi lokavicayo nAma, tasya paJcame uddeze evamuktaM / paDilehaNaM pAdapuMchaNaM uggahaM kaDAsaNaM aNNadaraM upadhiM pAveja -varisaM cIvaradhAri tena paramacelake tu jiNe / iti / 1-tathA vatyesaNAe vattaM tattha esehirimaNe segaM. vatthaM vA dhAreja paDilehaNaM vidiyaM, tattha ese juggide 2-Na kahejjo dhammakahaM basthapattAdihedumiti / duve batthANi-dhArejapaDilehaNaMtidiyaM / tattha ese parissa 3-kasiNAI vatthakaMbajJAiM jo bhikkhu paDiggahidihaM aNadhihAsassa tagovatthANi-dhAreja paDilehaNaca- pajjadi mAsigaM lahugaM iti / "-evaM sUtranirdiSTe cele acelatA kathaM iti / utthN|
Page #66
--------------------------------------------------------------------------
________________ anekAnta (varSa 3, kiraNa 1 sahana karane meM asamartha hai vahI vastra grahaNa karatA hai| pAtragrahaNa siddha hai to yaha ThIka nahIM hai / kyoMki ace aura phira isa bAtakI puSTimeM prAcArAMga tathA kalpa2 latAkA artha hai parigrahakA tyAga aura pAMtra parigraha (bRhatkalpa ) ke do uddharaNa dekara AcArAMgakA eka hai, isalie usakA tyAtra siddha hai / arthAt vastraaisA uddharaNa diyA hai jisameM kAraNakI apekSA vastra pAtra grahaNa kAraNasApekSa hai / jo upakaraNa kAraNagrahaNa karanekA vidhAna hai aura usakI TIkA karate hue kI apekSA grahaNa kiye jAte haiM unakI jisa taraha grahaNalikhA hai ki yaha jo kahA hai ki hemanta Rtuke samApta ho vidhi hai usI taraha unakA pariharaNa bhI avazya karanA jAne para parijIrNa upAdhiko rakha de, so isakA artha yaha cAhie / isalie bahutase sUtroMmeM adhikArakI apekSA hai ki yadi zItakA kaSTa sahana na ho to vastra grahaNa jo vastra-pAtra kahe haiM so unheM aisA mAnanA cAhie ki kara le aura phira grISmakAla A jAne para use utAra kAraNasApekSa hI kahe gaye haiN| aura jo bhAvanA ( zrAde / isameM kAraNakI apekSA grahaNa kahA hai| parantu cArAMgakA 24 vA~ adhyayana ) meM kahA hai ki bhagavAna jIrNako chor3a de, isakA matalaba yaha nahIM hai ki dRDha mahAvIrane eka varSa taka cIvara dhAraNa kiyA aura usake (majabUta ) ko na chor3e / anyathA acelatAvacanase bAda ve acelaka ho gaye, so isameM bahuta sI vipattivirodha yA jAyagA / vastrakI pari jIrNatA kahI gaI hai, pattiyA~ haiM, bahutase virodha aura matabheda haiM / kyoMki kucha prekSAlanAdi saMskArake abhAvase, dRDhakA tyAga karaneke loga kahate haiM ki vIra jinake usabastrako usIdina usa lie nahIM haiM aura yadi ainA mAnoge ki saMyamake lie laTakA denevAlene hI le liyA thA dUsare kahate haiM ki vaha kA~ToM aura DAliyoM grAdise chaha mahIne meM chinna 1-AryikANAmAgame anujJAtaM vastraM kAraNApekSayA bhikSUNAm / hImAnayogyazarIrAvayavo duzcarmAbhilamba- bhinna ho gayA thaa| kucha loga kahate haiM ki eka varSase mAnabIjo vA parISahasahane vA amaH sa ghaati| kucha adhika bIta jAne para khaMDalaka nAmaka brAhmaNane - 2-hirihetukaM va hoi dehadugaMchaMtidehe juggidage dhAreja use le liyA thA aura dUsare kahate haiM ki jaba vaha havAse siyaM vatthaM parissahANaM ca Na vihAsIti / ur3a gayA aura bhagavAnne usakI upekSA kI, to laTa 3-dvitIyamapi sUtraM kAraNamapekSya vastragrahaNamityasya prasAdhakaM prAcArAMge vidyate-aha puNa evaM jANe kAne vAlene phira unake kandhepara rakha diyA / isa taraha jja / pAtikate hemaMtehiM supaDi vaNNe se atha paDija aneka vipattipattiyA~ hone ke kAraNa isa bAta meM koI eNamuvadhi padiTAvejja / tattva nahIM dikhalAI detA / yadi sacelaliMga prakaTa karane 4-himasamaye zItabAdhAsahaH paribrahma celaM tasmi- ke lie bhagavAnane vastra grahaNa kiyA thA to phira usakA nniSkrAnte grISmesamAyAte pratiSThApayediti kAraNamapekSya vinAza kyoM iSTa hayA? use madA. hI dhAraNa kiye grahaNamAkhyAtaM / / parijIrNavizeSopAdAnADAnAma ---- parityAga iti cet acelatAvacanena virodhH| prakSAla- syApi tyAgaH siddha eveti / tasmAtkAraNApekSaM vastramAtranAdi saMskAra virahAtparijIrNatA vastratya kathitA na grahaNaM / yadupakaraNaM gAte kAraNamapekSya tasya grahaNatu dRr3hasyatyAgakathanArtha pAtrapratiSThApanAsUtreNokteti / vidhiH grahItasya ca pariharaNamavazyaM vaktavyameva / tasmAsaMyamArthaM pAtragrahaNaM siddhayati iti manyase, naiv| dvastraM pAtraM cArthAdhikAramapekSya sUtreSu bahuSu yadukta acelatA nAma parigrahatyAgaH pAtraM ca parigraha iti ta- tatkAraNamapekSya nirdiSTamiti grAhyam /
Page #67
--------------------------------------------------------------------------
________________ kArtika vIra nirvANa saM02466] / sa02466] yApanIya sAhityakIkhoja rahanA thA aura yadi unheM patA thA ki vaha naSTa ho isake bAda kahA hai ki parISahasUtroMmeM (uttarAdhyayanajAyagA to phira usakA grahaNa karanA nirarthaka huA. meM) jo zIta-daMza-masaka tRNasparza-parISahoMke sahanake vacana aura yadi patA nahIM thA to ve ajJAnI siddha hote haiN| haiM ve saba acelatAke sAdhaka haiN| kyoMki jo sacela yA aura phira yadi unheM celaprajJApanA vAMchanIya thI to phira savastra haiM unheM zItAdikI bAdhA hotI hI nahIM hai / 2 yaha vacana mithyA ho jAyagA ki pahale aura antima phira uttarAdhyayanakI aisI nau gAthAyeM uddhRta kI haiM tIrthaMkarakA dharma Acelakya (nirvastratA ) thaa'| jo acelatAko prakaTa karatI haiN| isa taraha isa ____ aura jo navasthAna (?) meM kahA hai ki jisa Acelakya zramaNakalpakI samApta kI gaI hai| taraha maiM acelaka hU~ usI taraha pichale jina (tIrthakara) isase acchI taraha spaSTa hojAtA hai ki vyAkhyAkAra bhI acelaka hoMge, so isase bhI virodha aAyagA / isake yApanIya saMghake haiM, ve una saba AgamoM Adiko sivAya vIra bhagavAna ke samAna yadi anya tIrthaMkaroMke bhI mAnate haiM jinake uddharaNa unhoMne acelakatAke prakaraNameM vastra the to unakA vastra-tyAga-kAla kyoM nahIM batalAyA diye haiM / unakA abhiprAya yaha hai ki sAdhuoMko jAtA hai ? isalie yahI kahanA ucita mAlama hotA hai nagna rahanA cAhie; nagna rahanekI hI AgamoMkI AjJA ki saba kucha tyAgakara jaba jina (vIra bhagavAn ) sthita hai aura kahI kahIM jo vastrAdikA ullekha milatA hai so the taba kisIne unake Upara vastra DAla diyA thA aura usakA artha itanA hI hai ki yadi kabhI anivArya z2arUrata vaha eka tarahakA upasarga thaa| zrA par3e, zItAdikI takalIphaba - beDaula ghinaunA ho to kapar3A grahaNa kiyA jA sakatA hai 1-yaccabhAvAnAyAmukta-varisaM cIvaradhAri teNa paramacelago jinoti taduktaM vipratipatibahulatvAt / kathaM ? teSAmapi bhavet / evaM tu yuktaM vaktuM sarvatyAgaM kRtvA kecidvadanti tasminaiva dine tadvastravIrajinasya vilambana* sthite jine kenacidvastraM vastuM nicitaM upasarga iti / . kAriNA gRhItamiti / anyeSaNa mAsAcchinnaM tatkaNTaka zAkhAdibhiriti / sAdhikena varSeNa tadvastraM khaNDalaka- 2-idaM cAcelatAprasAdhanaparaM zItadaMzamasakataNabrAhmaNena gRhItamiti kecitkathayanti / kecidvAtena sparzaparISahasahanavacanaM parISahasUtreSu / nahi sacela zItApatitamuyekSita jinenetyapare vadanti vilambanakAriNa dayo vAdhante / jinasya skandhe tadAropitamiti / evaM vipratipatti bAhulyA- 3-sthAnAbhAvase yahA~ uttarAdhyayanakI cAra hI na dRzyate tattvaM / sacelaliMgaprakaTanArtha yadi celagrahaNaM jinasya kathaM tadvinAza iSTaH ? sadAtaddhArayitavyam / kiM ___ gAthAyeM dI jAtI haiM na caM, yadi nazyatIti jJAnaM nirarthakaM tasya grahaNaM, yadi na paricattesu vattheSu Na puNo celamAdie, acelapavarojJAtamajJAnasya prApnoti / api ca celaprajJApanA bAMchi- bhikkhU jiNarUbadhare sadA / acelaMgassa lahassa saMjayassa tA cet 'pAcelakko dhammo purimacarimANaM' iti vaco tavassiyo, taNesu sayamANassa NaM te hodi virAhiNA mithyA bhavet / Na me NivAraNaM asthi chavittANaM Na vijjaI. ahaMta 2-yaduktaM 'yathAhamacelI tathA hou pacchimo iti aggi sevAmi idi bhikkha Na ciMtae // Acelakko ya hokkhaditi ' tenApi virodhH| kiM ca jinAnAmitareSAM jo dhammo jo vAyaM puNaruttaro,desido vaDDhamANeNa pAseNa vastratyAgakAlaH vIrajinasyeva kiM na nirdizyate yadi vastraM ya mahappaNA /
Page #68
--------------------------------------------------------------------------
________________ - anekAnta varSa 3, kiraNa 1 parantu vaha grahaNa karanA kAraNasApekSa hai aura eka taraha prApta huA thA aura zrInandigaNi ke kahanese unhoMne yaha se apavAdarUpa hai / bhagavAn mahAvIskI ke una saba TIkA likhI thii| ve aArAtIya sUriyoMmeM zreSTa the| zrIbhinna bhinna kathAnoMkA ullekha karate haiM jo unake kucha vijaya unakA dUsarA nAma thA aura zAyada isIse isa kAla taka vastradhArI rahane ke sambandhameM zvetAmbara-sampra- TIkAkA tathA dazavakAlika TIkAkA nAma zrIvijayodayA dAyameM pracalita haiM aura digambara sampradAyameM jinakA rakhA gayA hai / kahIM jikra taka nahIM hai| digambara-sampradAya ke kisI bhI saMghakI gurvAvalI yA vijayodayA TIkAkA yaha eka hI prasaMga use yApa- paTTAvalImeM yaha guruparamparA nahIM milatI aura yaha ArAnIya siddha karane ke lie kAphI hai aura isI lie yaha tIya pada bhI vinayadatta,zrIdatta,zivadatta aura arhaddatta,ina khAsa taurase pAThakoM ke sAmane peza kiyA gayA hai / aura cAra zrAcAryoMke sivAya aura kisI bhI prAcArya ke lie bhI kaI prasaMga aura uddharaNa diye jA sakate haiM parantu vyavahRta nahIM kiyA gayA hai / sarvArthasiddhi TIkA ke anu unameM jo digambara-yApanIya bheda haiM ve itane sUkSma haiM ki sArabhagavAnke sAkSAta ziSya gaNadhara aura zrutakevaliyoM ke unheM jaldI nahIM samajhAyA jA sktaa| aura una para bAda jo prAcArya hue haiM aura jinhoMna dazavaikAlikAdi vivAda bhI kiyA jA sakatA haiN| satra upanibaddha kiye haiM ve zrArAtIya kahalAte haiM / aparAjitasarikI / guruparamparA zrIvijayodayA TIkAke anusAra aparAjitasari / -"candranandimahAprakRtyAcAryaH praziSyeNa baladevasarike ziSya aura candranandi mahAprakRtyAcAryake pArAtIyasaricUlAmaNinA nAganandigaNipAdapadmopa sevAjAtamatilavena baladevasariziSyeNa jinazAsanoddhapraziSya the / nAganandigaNikI caraNa-sevAse unheM jJAna raNadhIreNa labdhayazaH prasareNAparAjitasUriNA zrInandi_ isa viSayameM yApanIya saMghakI talanA zurUke gaNinAvacoditena racitA-" bhaTTArakoMse kI jAsakatI hai| ve the to digambara sampradA- 2-AzAdharane aparAjitako apane granthoMmeM yake hI anuyAyI, zrIkundakundakI AmnAyake mAnanevAle zrIvijayAcAryake nAmase bhI likhA hai-" etacca zrI aura nagnatAke poSaka, parantu anivArya AvazyakatA hone vijayAcAryaviracitasaMskRta mUlArAdhanaTIkAyAM susthita para vastrakA bhI upayoga kara lete the, yoM ve apane maThoMmeM sUtre vistarataH samarpitaM dRSTavyaM / " vastra chor3akara nagna hI rahate the aura bhojana ke samaya bhI - -anagAradharmAmRta TIkA pR0 673 nagna honAte the| zrIzrutasAgarasUrine SaTpAhur3a TIkAmeM 3-vinayadharaHzrIdattaH shivdtto'nyo'rhddttnaamaite| ise apavAdaveSa kahA hai yathA pArAtIyAH yatayastato 'bhavannaGga pUrvadharAH // 24 ___ "kalau kina mlecchAdayo nagnaM dRSTvA upadravaM yatInA --zrutAvatAra kurvanti, tena maNDapadurgeHzrI vasantakIrtinA svAminA 4-trayo vaktAraH sarvajJatIrthakaraH itaro vA zrutacaryAdivelAyAM taTTIsAdarAdikena zarIramAcchAdya pana- kevalIpArAtIya zceti / / stanmuJcati ityupadezaHkRtaH saMyaminA, ityapavAdaveSaH / " ___-anAgAra dharmAmRtaTIkA pR0673 tattvArthaTIkAmeM unhoMne ise vyaliMga kahA hai yathA- bhArAtIyai punarAcAryaiH kAladoSAtsaMkSiptAyurmati "dravyaliGginaH asamarthA maharSayaHzItakAlAdau kambalA- balaziSyAnugrahArthadazavaikAlikAdyupanibaddhaM. tatpramANamarthadikaMgRhItvA na prakSAlayante na sIvyanti na prayatnAdikaM tastadevedamiti kSIrArNavajalaM ghaTagRhItamiva / kurvanti aparakAle prihrNtaati|" -01 sUtra 20
Page #69
--------------------------------------------------------------------------
________________ kArtika vIra nirvANa saM02466] yApanIya sAhityakI khoja 67 caMki aparAjitasarine dazavaikAlikakI TIkA likhI thI, arkakIrti muniko mAnyapura ( maisUra rAjyake nela maMgala zAyada isIlie ve 'zrArAtIya-cUDAmaNi' kahalAte hoM / tAllukekA maune nAmaka grAma ) ke zilAgrAma jinendradigambara sampradAya ke anusAra dazavaikAlikAdi aMgabAhya bhavanako eka gA~va bheMTa kiyA gayA hai| usameM spaSTatAse zruta to haiM; parantu usakI dRSTi meM ve chinna hogaye haiM aura "zrIyApanIya-nandisaMgha-'nAgavRttamUlagaNa" likhA huA jo upalabdha haiM ve apramANa haiM / ataeva digambara hai| isa nandisaMghake antargata usakI zAkhArUpa pUnAgasampradAyakA koI bhI zrAcArya isa padavIkA dhAraka * vRkSamUla nAmakA gaNa thA / jisa taraha mUlasaMghake nahIM hai| antargata, dezIya kANUra zrAdi gaNaM haiM, usI taraha yApayApanIyoM kA nandisaMgha nIyanandisaMghameM yaha bhI thaa| rAyabAga ke zilAlekhameM gaMgavaMzI pRthvIkoGgaNi mahArAjakA zaka 168 (vi0 jo I0sa0 1020 kA likhA huA hai, yApanIyasaMgha. saM0833) kA eka dAnapatra' milA hai jo zrIpura punnAgavakSamUlagaNake kumArakIrtidevako kucha dAna (zirUra) ke lokatilaka nAmaka jainamandirako diyA gayA hai / isI taraha kolhApurake 'maMgalavArabasti' 'ponnalli' nAmaka grAmake rUpameM diyA gayA thA / usameM nAmaka jainamandirakI eka pratimAke nIce eka zilAlekha jo guruparamparA dI hai vaha isa prakAra hai-zrIcandranandi hai jisase mAlUma hotA hai ki punnAgavRkSamUlagaNa guru, unake ziSya kumAranandi, unake kIrtinandi aura yApanIyasaMghake vijayakIrti paNDitake ziSya aura unake vimalacandrAcArya / inheM zrImUla 2mUlagaNAbhi- raviyaeNake bhAI vomiyaNNane usakI pratiSThA karAI thii| nandita naMdisaMgha, ere gittUra nAmaka gaNa aura mUlikala ina do lekhoMmeM yApanIyasaMgha : punnAgavRkSamUlagaNakA gacchakA batalAyA hai / hamArA khayAla hai ki jisa taraha ullekha to hai parantu nandisaMghakA nahIM hai, phira bhI yaha mUlasaMghake antargata eka nandisaMgha hai, usI taraha nizcayapUrvaka kahA jA sakatA hai ki nandisaMgha yApanIyoM yApanIya saMghake antargata bhI eka nandi saMgha thaa| isake meM bhI thA aura usake antargatapunnAgavRkSa mUlagaNa thA / pramANameM hama rASTrakUTanareza dvi0 prabhUtavarSa ke eka dAnapatrako peza kara sakate haiM, jisameM zaka 735 (vi0 saM0 dravir3a saMghameM bhI nandisaMgha 870) ko yApanIya nandisaMghake vijayakIrtike ziSya yApanIya saMgha hI nahIM dravir3a yA pramila saMghameM bhI nandisaMgha nAmakA saMgha thA jisakA ullekha, kaI - iNDiyana eNTikverI 2-156-56 zrImUlamUlazaraNAbhinandita-nandisaMghAnvayaeregittara nAmni 1-jarnala Apha bAmbe hisTArikala susAiTI jilda gaNemUlikalgacche svacchataraguNakiraNapratatiprahlAditasakalalokazcandra ivAparazcandranandinAma gururAsIt / / pR0 112-200... .. . ____2-'zrImUlamUlazaraNAbhinandita' pATha zAyada ThIka 2-pro0 ke. jI. kuMDanagarane kanar3I mAsika patra nahIM hai| sambhava hai par3hanevAlene 'gaNa' ko 'zaraNa' 'jinavijaya' (san 1932) meM yaha aura yApanIyoMke par3ha liyA hai| anya lekha prakAzita kiye the / inakA ullekha pro upA__3-iM0e0 jilda 12 pR013-16...zrIyApanIya- dhyAyane apane 'yApanIya saMgha' zIrSaka lekha meM kiyA hai| nandisaMghapuMnAgavRkSamUlagaNe zrIkIrtyAcAryAnvaye / dekho jainadarzana varSa 4 aMka 7 / . ..
Page #70
--------------------------------------------------------------------------
________________ 68 anekAnta / (varSa 3, kiraNa 1 zilAlekhoMmeM milatA hai aura yaha eka mArkekI bAta hai diyA hai / yadyapi vRkSoMse nAmoMkI koI ThIka upaki devasenasUrine yApanIyake samAna dravir3a saMghako bhI patti nahIM baiThatI hai phira bhI yaha mAnanemeM koI harja nahIM jainAbhAsoMmeM ginA hai| ...... ki zurU zurUmeM kucha saMghoM yA gaNoMke nAma vRkSoMparase - prAyaH pratyeka saMghameM gaNa, gaccha, anvaya, vAla bhI par3e the| Adi zAkhAyeM rahatI thIM / kabhI kabhI gaNa gacchAdiko ye punnAgavRkSamUlagaNa aura zrImUlamUlagaNa bhI saMgha aura saMghoMko.gaNa gaccha bhI likha diyA jAtA thaa| isI tarahake mAlUma hote haiN| nAga nAgakesarako kahate matalaba sabakA muniyoMke eka samUhale thaa| haiM aura zrImUla zAlmali yA semarako / baMgalA bhASAmeM saMghoM aura gaNoMke nAmakI upapatti semarako 'zimUla' kahate haiM jo zrImUlakA hI apaina saMghoM yA gaNoM ke nAma kucha dezoMke nAmase bhraMza mAlUma hotA hai / kanar3ImeM bhI saMbhava hai ki zimUla jaise dravir3a,mAthura, lADa-bAgar3a Adi, kucha grAmoMke yA zrImUlase hI milatA julatA koI zabda semara ke lie nAmase jaise kittUra, namilUra, tagarila", zrIpura, hana- hogA / soge Adi, aura kucha dUsare cinhoMse rakkhe gaye haiN| . saMskRta koSoMmeM nandi bhI eka vRkSakA nAma hai, ____ indranandine zrutAvatAra meM likhA hai ki jo muni isase kalpanA hotI hai ki zAyada nandisaMgha nAma bhI zAlmalivRkSamUlase Aye unakA amuka nAma par3A, ukta vRkSake kAraNa par3A hogaa| aisI dazAmeM mUla saMghake jo khaNDakesaradrumamUlase Aye unakA amuka aura jo samAna anya saMghoMmeM bhI nandi saMgha honA svAbhAvika hai| azokavATikAse Aye unakA amuk| isa viSayameM hamArA anumAna hai ki pRthvIkauGgaNi mahArAjajo matabheda haiM unakA bhI unhoMne ullekha kara ke dAnapatrake candranandi AcAryake hI praziSya aparA1-zrImahamilasaMghesminnandisaMghe'styaruMgalaH / jitasUri hoNge| ukta dAnapatrameM unake eka ziSya ' anvayo bhAti yo'zeSazAstravArIza pAragaH // kumAranandikI hI ziSyaparamparA dI hai, dUsare ziSya . ...zrI dramiNagaNadanandisaMghadaruGgalAnvayadAcAryAvali. baladevasUrikI paramparAmeM aparAjipa sUri hue hoNge| yente dor3e...... ____ dAnapatrameM mUlasaMgha (di0 sa0) ke nandisaMghase pRthajainazilAlekhasaMgraha pR0 367 2-dakSiNamahuejAdo dAviDasaMgho mhaamoho| yatva prakaTa karane ke lie 'zrImUlamU nagaNAbhinandita vize___3-7-ina nAmoMke sthAna karnATakameM aba bhI haiN| paNa diyA gayA hai| bali, gaccha aura anvayake nAma inhIMparase rakkhe gaye haiN| kyA zivArya bhI yApanIya the ? gittUra aura kittUra eka hI haiN| kittUrakA purAnA nAma aparAjitasUri ke viSayameM vicAra karate hue mUla kIrtipura hai jo punnATa dezakI rAjadhAnI thI / 'ere' granthameM bhI kucha bAteM aisI milI haiM jinase mujhe usake kanaDImeM ko kahate haiM / 'kittUra' aura 'ere gittara' donoM hI nAmake gaNa yA gaccha haiN| kartA zivArya bhI yApanIya saMghake mAlUma hote haiN| dekhie_-ye zAlmalimahAdrumamUlAdyatayo'bhyupagatAH / ye khaNDakaisaradrumamUlAnmunayaH samAgatAH, prathitAdazoka 1 isa graMthakI prazastimeM likhA hai ki Arya vATArasamAgatA ye munIzvarAH ityaadi| jinanandi gaNi, Arya sarvaguta gaNi aura Arya mitra
Page #71
--------------------------------------------------------------------------
________________ kArtika vIra nirvANa saM02466] yApanIya sAhityakI khoja 66 - nandi gaNike caraNoMse acchI taraha sUtra aura unakA hotI hai ki pUrvAcAryoMkI racI huI gAthAyeM unakI upaartha samajhakara aura pUrvAcAryoMkI racanAko upajIvya jIvya haiM / banAkara 'pANitalabhojI' zivAryane yaha ArAdhanA racI' jina tIna guruoMkecaraNoMmeM baiThakara unhoMne pArAhama logoMke liye prAyaH ye sabhI nAma aparicita dhanA racI hai unameM se 'sarvagupta gaNi' zAyada vahI haiM haiM / aparAjitasUrikI paramparAke samAna yaha jinake viSayameM zAkaTAyanakI amoghavRttimeM likhA hai ki paramparA bhI digambara sampradAyakI . pahAvalI yA "upasarvaguptaM vyAkhyAtAraH" 1-3-104 / arthAt gurvAvalI AdimeM nahIM miltii| zivakoTi aura zivA- sAre vyAkhyAtA yA TIkAkAra sarvagupta se nIce haiM / rya eka hI haiM jo svAmi samantabhadra ke ziSya the, isa cUMki zAkaTAyana yApanIya saMghake the isalie vizeSa dhAraNAke sahI honekA bhI koI puSTa aura nirdhAnta sambhava yahI hai ki sarvagupta yApanIya saMghake hI sUtroM pramANa abhI taka nahIM milA hai / jo kucha pramANa isa yA AgamoMke vyAkhyAtA hoNge| sambandhameM diye jAte haiM, vaha bahuta pIcheke gar3he hue zivAryane apaneko "pANitalabhojI" arthAt mAlUma hote haiM / svayaM zivArya hI yaha svIkAra nahIM hAthoM meM pAsa lekara bhojana karanevAlA kahA hai| yaha karate ki maiM samantabhadrakA ziSya huuN| vizeSaNa unhoMne apaneko zvetAmbara sampradAyase alaga aparAjitasUri yadi yApanIya saMghake the to adhika prakaTa karaneke lie diyA hai / yApanIya sAdhu hAtha para sambhAvanA yahI hai ki unhoMne apane hI sampradAyake hI bhojana karate the| granthakI TIkA kI hogii| ____ aArAdhanAkI 1132 vIM gAthAmeM medassa muNissa aArAdhanAkI gAthAyeM kAphI tAdAdameM zvetAmbara akkhaNaM' ( metAryamunerAkhyAnam) arthAt metArya munisUtroMmeM milatI haiM, isase zivAryakeisa kathanakI puSTi kI kaMthAkA ullekha kiyA hai jahA~ taka hama jAnate haiM 1-ajjajiNaNaMdigaNijjamittaNaMdINaM / digambara sAhityameM kahIM yaha kathA nahIM milatI hai / bhavagamiyapAyamale samma sattaMca prasthaM ca // 21, yahI kAraNa hai ki paM0 sadAsukhajIne apanI vacanikApubvAyariyaNivaddhA upajIvittA imA ssttiie| meM isa padakA artha hI nahIM kiyA hai / yahI hAla bhArAhaNA sivajjeNa pANidalabhoraNA rahadA // paMjinadAsa zAstrIkA bhI hai / saMskRtaTIkAkAra paM0 2162 aAzAdharajIne to isa gAthAkI TIkA isalie vizeSa nahIM 2-yApanIya saMghake muniyoMmeM kIrtinAmAnta adhiH kI hai ki vaha sugama hai parantu AcArya amitagatine katAse haiM jaise pAlyakIrti, ravikIrti, vijayakIrti, dharmakIrti, Adi nandi, candra, gupta nAmAnta bhI haiM ' isakA saMskRtAnuvAda karanA kyoM chor3a diyA ? jaise-jinanandi, mitranandi, sarvagupta, nAgacanda, nemicandra -bhagavatI ArAdhanA vacarikAke antameM una Adi nAmoMse kisI saMghakA nizcayapUrvaka nirNaya nahIM gAthAoMkI eka sUcI dI hai jo mUlAcAra aura bhArAdhaho sakatA hai| nAmeM ekasI haiM aura paM0sukhalAlajI dvArA sampAdita paMca 3-dekho bhagavatI cArAdhanA panikAkI bhUmikA pratikramaNa sUbameM mUlAcAskI una gAthAoM kI sUcI dI pR. 3-6 / hai jo bhadrabAhukRta 'bhAvazyakaniyukti' meM bhI haiN|
Page #72
--------------------------------------------------------------------------
________________ 'anekAnta - [varSa 3, kiraNa 1 metArya munikI kathA zvetAmbara sampradAyameM bahuta ArAdhanAko 665 aura 666 nambarakI gAthAyeM prasiddha hai / ve eka cANDAlinIke lar3ake the parantu bhI digambara sampradAyake sAtha mela nahIM khAtI haiM / kisI seThake ghara pale the / atyanta dayAzIla the / eka dina unakA abhiprAya yaha hai ki labdhiyukta aura mAyAve eka sunArake yahA~ bhikSAke lie gaye / usane usI cArarahita cAra muni glAnirahita hokara kSapakake yogya samaya soneke jau banAkara rakkhe the / vaha bhikSA lAneke nirdoSa bhojana aura pAnaka (peya) lAveM / isapara paM0sadAlie bhItara gayA aura muni vahIM khar3e rahe jahA~ jau sukhajIne Apatti kI hai aura likhA hai ki "yaha bhojana rakkhe the / itanemeM eka krauMca pakSIne Akara ve jau caga lAnekI bAta pramANarUpa nahIM hai / " isI taraha 'sejogAliye / sunArako sandeha huA ki munine hI jau curA liye saNisejAra' Adi gAthApara (jo mUlAcArameM bhI haiM / munine pakSIko cugate to dekha liyA thA parantu kahA hai ) kavivara vRndAvanadAsajIko zaMkA huI thI aura nahIM / yadi kaha dete to sunAra use mAra DAlatA aura usakA samAdhAna karaneke lie dIvAna amaracandajIko jau nikAla letA / sunArane sandeha ho jAnese muniko patra likhA thA / dIvAnajIne uttara diyA thA ki "isameM bahuta kaSTa diyA aura antameM bhIge camar3emeM kasa diyA vaiyAvRtti karane vAlA muni AhAra zrAdise munikA upajisase unakAzarIrAnta hogayA aura unhoMne kevala jJAna kAra kare; parantu yaha spaSTa nahIM kiyA hai ki AhAra prApta kiyaa| merI samajhameM yaha kathA digambara sampradAyameM svayaM hAthase banAkara de / munikI aisI caryA prAcAho bhI nahIM sktii| rAMgameM nahIM batalAI hai / daza sthitikalpoMke nAmavAlI gAthA jisakI ArAdhanAkA cAlIsavA~ / 'vijahanA' nAmakA TIkAse aparAjitasUriko yApanIya saMgha siddha kiyA adhikAra bhI vilakSaNa aura digambara sampradAyake lie gayA hai, jItakalpa-bhASyakI 1672 naM0 kI gAthA abhUtapUrva hai, jisameM munike mRta zarIrako rAtri bhara hai / zvetAmbara sampradAyakI anya TIkAoM aura nirya- jAgaraNa karake rakhanekI aura dUsare dina kisI acche ktiyoMmeM bhI yaha milatI hai aura prAcArya prabhAcandrane sthAnameM vaise hI (binA jalAye) chor3a aAne kI vidhi apane prameyakamalamArtaNDake strI-mukti-vicAra (nayA 1-catArijaNA bhattaM (pANa) uvakappaMti agilAeDIzana pR0 331) prakaraNameM isakA ullekha zve Nae paauggN| . tAmbara siddhAnta ke rUpameM hI kiyA hai chaDiyamavagadadosaM amAiNo laddhisaMpaNA / / -"nAcAlekyaM neSyate ( api tu ISyate va) 'A 2-sejjogAsaNisejjA taho uvahipaDilihaNacelakkuhesiya sejjAhara rAyapiMDakiyikamme' ityA __hi uvgaaho| deH puruSaM prati dazavidhasya sthitikalpasya madhye -mUlAcAra 361 tadupadezAt / " AhArosayabhoyaNavikiMcaNaM vaMdaNAdINaM // -dekho Avazyaka niyukti gothA 867-70 / / -bhagavatI ArAdhanA 310 . 2-cANDAlinIke lar3akekA muni honA bhI zAyada 3-dekho bha0 prA0 vacanikAkI bhUmikA.pRSTha 12 digambara-sampradAyake anukUla nahIM hai| aura 13 / /
Page #73
--------------------------------------------------------------------------
________________ kArtika, vIra nirvANa-saM02466] yApanIya sAhityakI khoja .............. -----------.............. varNita hai / anya kisI digambara granthameM abhI taka yaha paM0 zrAzAdharakI TIkAmeM likhA hai-'mAcArasya jIdasya dekhane meM nahIM aaii| . ., kalpasya ca guNaprakAzanA / etAni hi zAstrANi 1544 nambarakI gAthAmeM kahA hai ki ghora avamodarya ratnatrayatAmeva darzayanti / ' paM0 jinadAsa zAstrIne hindI yA alpa bhojanake kaSTase binA saMkleza buddhi ke kiye arthameM likhA hai ki 'zrAcAra zAstra,jIta zAstra,aura kalpa hue bhadrabAhu muni uttama sthAnako prApta hue / zAstra inake guNoMkA prakAzana hotA hai|'arthaat tInoMke digambara sampradAyakI kisI bhI kathAmeM bhadrabAhuke mattase ina nAmoMke zAstra haiM aura yaha kahanekI jarUrata isa Unodara-kaSTake sahanakA koI ullekha nahIM hai| nahIM ki zrAcArAMga aura jItakalpa zvetAmbara sampradAya___ 428 ve nambarakI gAthA meM AdhAravatva guNake meM prasiddha haiM dhAraka aAcAryako 'kappavavahAradhArI' vizeSaNa diyA hai ina saba bAtoMse merA anumAna hai ki zivArya bhI aura kalpa-vyavahAra nizItha sUtra zvetAmbara sampradAyake yApanIya saMghake AcArya hoMge / paNDita jana sAvadhAnIse prasiddha grantha haiM / isI taraha 407 nambarakI gAthA meM adhyayana kareMge to isa tarahakI aura bhI aneka bAteM mUlaniryApaka gurukI khojake lie parasaMghameM jAnevAle muni granthameM unheM milegI jo digambara sampradAyake sAtha mela kI 'AyAra-jIda-kappaguNadIvaNA' hotI hai| vijayodayA nahIM khAtIM / maine to yahA~ digdarzana mAtra kiyA hai / TIkAmeM isa padakA artha kiyA hai--'prAcArasya jIda- sAmpradAyika aAgrahase aura pANDityake jorase khIMca-tAna saMzitasya kalpasya ca guNa prakAzanA / ' aura karake mela biThAyA jA sakatA hai, parantu itihAsake 1-dekho bha0 a0 vacanikAkI bhUmikA pRSTha 12 vidyArthI aise pANDityase dUra rahate haiM, unake nikaTa aura 13 / satyakI khoja hI bar3I cIz2a hai / 2-momodArie ghorAe bhaha baahnsNkilissttmdii| antameM maiM phira isa bAtapara jora detA hU~ ki yApa ghorAe vigichAye praDivaNNo uttamaM tthaannN|| nIya saMghake sAhityakI khoja honI cAhie, jo na kevala 3-cohasadasaNavapuvImatAmadIsAyarova gaMbhIge hamAre prAcIna mandiroMmeM hI banda par3A hai balki vijayo kampavavahAradhArI hodihu prAdhAravaM NAma // dayATIkA aura mUlArAdhanAke samAna use hama abataka 4 mAyArajIdakappaguNadIvaNNA attasodhinijhaMjhA / kuchakA kucha samajhate rahe haiN| prajjavammadava-lAghavatuTThI palhAdaNaM ca guNAH // vidvAnoMse prArthanA hai ki ve zrIvaTTakeri AcAryake yahI gAthA jarAse pAThAntarake sAtha 130 3 nambara mUlAcArakI bhI jA~ca kareM ki kahIM vaha bhI to yApanIya para bhI hai usameM 'tuTThI palhAdaNaM ca guNAH' kI jagaha saMghakA nahIM hai / kucha kathAgrantha bhI yApanIya saMghake 'bhattI palhAdakaraNaM ca' pATha hai| mila sakate haiN|
Page #74
--------------------------------------------------------------------------
________________ lekhaka mAtRtva zrI. bhagavata jaina HMM UMEMEMMELMEZMELMEELMS13 3 phUloM kI komalatAmeM, jyotsnA kI snigdhatAke bhItara aura prakRtike su-vistRta-aMcalameM hai 5 milatI hai mAtRtvakI hRdaya-iSTabhAvanA' ! 'a-kapaTa-prema aura AtmIyatAke pavitra-bandhanoMse ra alaMkRta rahatA hai-mAtRtva !... jise samagra-saMsArakI nidhiyoM bhI nahIM kharIda sakatI ! jo ( amUlyatAse dhruva sambandha rakhatA hai ! ........ HINL-IN.PN-INL-INL-PLAM.FAMILINLAIL-INLS samRddhikI godameM baiThe huye isa choTese parivArako karlabha dRSTAntoMmeM use kahanA cAhie-namUnA! isIkI AvazyakatA thI ki, tamasAnvita-bhavana zrAlo ujaisI ki prAyaH dekhane-sunane meM nahIM AtI, kita ho ! sughar3a, dRSTi-priya vallarI sa-phala, sa-puSpa ho! vaha vaisI hI bAta thI !...... aura vaha ho sakatA thA eka putra ratnakI prApti ke dvArA vasudattA thI bar3I, aura vasumitrA thI chottii| donoM hI !... bAlakakA janmotsava eka mahAn truTikI pUrti ke meM apAra sneha,agAdha prema ! aura donoM hI aniMdya-sundarI, rUpameM manAyA gayA ! na bar3I kama, na choTI jyAdaha ! ujvala-bhaviSyakA krAntimaya-pieDa-sA, vaha suko. ____ vaNika-vara samudradatta apanI donoM striyoMkI hArdi- mala-zizu! aisA lagatA, jaise parivAra ke aparimitakatA para atIva prasanna ! gharameM svarga sukha ! manomAli- harSakA sAkAra kendra-sthala ho ! yA ho tInoM adhikArI nya, IrSA, deSa aura svabhAvataH hone vAlA gRha-kalaha saMrakSoMke modamaya-jIvanakA prathama-adhyAya ! dina-kAnAmamAtrako bhI nahIM ! isase adhika cAhie bhI kyA ? dina vIta jAtA, rAtake do-do pahara nikala jAte; taba phira pati-prema bhI nyAya--saMgata-donoMko barAbara barA- bhI vaha bacceko khilAte, cumakArate aura Ananda lete vara prApta thA! dikhalAI dete ! parIkSAke lie baiThe vidyArthIkI bhA~ti dina aAnandameM bItate ge| jaise vaha adhyayanameM saMlagna hoM ! aura bAra-bAra phela isI samaya vasumitrAko prasUti huI / maru-bhUmimeM honeke bAda, milA ho parIkSArthiyoMkI paMktimeM baiThanekA jaise hariyAlI panapI ! cira-pipAsita-netroM kI tRSA avasara!:." zamana hone ko AI ! dekhA-navanIta-sA, bAlaka ! isake bAda bhI--samudradattako eka bAta aura dekhane cAMda-sA sundara,cAMdanI-sA zrAhAdakara! sArA ghara prasanna- ko milI, jo unake lie asIma aAnanda-dAyaka thI! tAmeM DUbane utarAne lagA ! - aura dUsare logoMke lie vismaya-janaka ! vaha yaha ki
Page #75
--------------------------------------------------------------------------
________________ kArtika, vIra nirvANa saM02466] mAtRtva vasumitrAko mA~ banate dekhakara bhI, prathama-patnI-vasudattA- vyApArake sunahare-pralobhanoM aura nivAsa-nagarakI IrSAlu na huI ! na usake hRdayameM viSAdakA aMkura hI asuvidhAoMne samudradattako nagara chor3a deneke liye vivaza ugA ! balki vaha aura bhI sarasa hRdaya, vinodapriya aura kiyA / kucha dina bAta TAlamaTUla para rahI ! aAkhira zrAnandI banatI gaI ! . vaha dina Akara hI rahA, jaba samudradatta apane choTe-se __bAlaka jitanA vasudattA para khelatA, prasanna rahatA, parivArako lie, rAjagRhI zrA upasthita hue !... utanA dUsaroM para nahIM ! vaha apanI mA~ se bhI adhika una dinoM 'rAjagRhI' mahArAja zreNikakI rAjadhAnI vasudattA para hila gayA ! isakA kAraNa ?-maulika thii| jo apanI nyAya-niSTA aura kartavya-parAyaNatAke nahIM ! yahI ki pAlana-poSaNakI sAvadhAnI aura sneha- sababa kAfI khyAti upArjana kara rahe the !...unake pUrNa-dulAra ! inhIM cIz2oMkI to bAlakako z2arUrata thii| aAdhInastha eka aisI zakti thI, jo unase adhika vijJa, usa choTese sundarAkAra mA~sa-piNDako abhI sA~sArika- catura aura rAja-nItimeM pAraMgata thii| usakI vilakSaNatA gambhIra aura ghizada-abhilASAoMne dabAyA hI kahA~ thA, ke dvArA hone vAle rahasya-maya, ulajhana-pUrNa mAmaloMke jo dina prati bar3hane vAlI AvazyakatAe~-utpIDana nyAya, saMsAra ke lie carcA ke viSaya bana jAte the ! sahadetI ? thor3A sA kSetra aura sImita-icchA !... yogI-zAsaka-varga una nyAya-pUrNa rahasyodghATanako dekha svarga aura narakakI paribhASA karate samaya yadi sAMsA- suna avAka raha jAtA, dAMtoM tale uMgalI dAba jAtA ! rika dRSTikoNako adhika tarajIha dI jAe to yahI phala usa sAkAra-zakti kA nAma thA--abhayakumAra ! sAmane AyegA ki jahA~ maitrI hai, prema hai, hArdikatA hai, jo mahArAjakA pyArA putra thA / prajAkI gaMbhIra vahIM svarga hai / aura naraka usakI saMjJA hai---jahA~ kalaha, aura AzA-pUrNa mukharita vANI thI / dUsare zabda hatyA, pazutva aura zrAtma-hananakI sAdhanAe~ sadbhAva meM janatAkA sahAyaka-netA aura adhinAyaka senApati rakhatI haiM !.. thaa| isalie ki zAsanakI bAgaDora abhI usake hAtha meM to aise hI svargIya-sukhoMmeM bar3hane lagA vaha navajAta- nahIM thI--yuvarAja thA--vaha ! zizu ! jisake pAsa-anya, zaizava-vibhUtivAnoMsedvigaNita-mAtRtva thA ! kyA carcA usake bhAgyodaya thor3A samaya aura nikala gyaa| kI? acAnaka samudradatta para rugNatA kA prahAra huA ! isa arucikara-yavanikA-pAtane sAre gharakI prasannatAko adarzanIya banA diyA ! donoM nArI-hRdaya bhayAkula kaI varSa aAe aura cale gae !- .. ho, tamasAcchanna-bhaviSyakI DarAvanI-kalpanAmeM lIna hone isa bIcameM kitanA yugAntara huaA, isakA ThIka lage! yathA-sAdhya upacAra karanemeM kucha truTi na raha batalA sakanA kaThina hai ! dina, saptAha, pakSa, mAsa, jAe, isakA satarkatA pUrvaka dhyAna rakhA jAne lagA !... ayaNa aura varSane samaya samayameM jo parivartana kiyA, jaba taka saMjJA-zUnya na hue, kiMcita bhI hoza aura vaha socanekI bAta hai !... vANI-prakAzanakI sAmarthya rahI, barAbara samudradatta na
Page #76
--------------------------------------------------------------------------
________________ anekAnta [varSa 3, kiraNa 1 riyoMke hRdayoMko sAntvanAtmaka-zabda aura amara zrAzA, ti-parivAra yahAM A basA hai ! kucha dina hue tabhI ! ye bAlakake mukulita-mukhako nirakha nirakha, santoSa prakaTa donoM striyAM svargIya-seThakI sahadharmaNI haiM / bAlaka para karate rahe !: "lekina jaba jIvana-nATakake anta honekA aba taka donoMkI samAna mamatA dikhalAI detI rahI hai / samaya A pahu~cA, taba kisIkI eka na calI! patA nahIM, yathArthameM mA~ kauna hai--isa sundara-bAlaka aura..............? kI..?... aura DrApa-sIna hokara hI rahA ! apane viSayake jJAtA prajAke mAnanIya pratinidhiyoMne rAja-sattAkA bhaya bhiSagavaroMkI ceSTAe~, bahumUlya, durlabha prApya auSa- dikhalAnekA rUpaka bAMdhate hue kahA-'eka putrakI do dhiyoMkI rAmabANakI taraha durnivAra-zaktiyAM, citAkI mAtAe~ nahIM ho sakatIM ! avazya hI,tuma donoM meM se eka rAkhakI bhAMti bekAra-niSphala sAbita huI ! kA kahanA galata hai ! zAyada tuma nahIM jAnatIM ki, isa phira...?--vivazatAkA avalamba ! prakAra jimmedArIke kAryameM jhUTha bolanA tumhAre liye do nArI kaNThoMke hRdayabedhaka krandanase sadanakI kitanA hAnikAraka ho sakatA hai ! bAta abhI paMcAyata cahAra-dIvAreM ninAdita hone lagI ! 'prakampita hone ke adhikAra meM hai, jo pratyeka taraha kI sahAnubhUti tuma lagA-vAyu-maNDala !! . logoM ko de sakatI hai ! aura agara paMcAyata isa ularaudratAkA tANDava !!! jhanako nahIM nipaTA sakatI to usakA artha-jhagar3ekA luTa gayA, saubhAgya-sindUra ! darbArameM pahu~canA aura mithyAbhASiNIko kaSTa milanA hotA hai !: "socalo ekabAra ! khulA satya hai- . yaha / ' [3] 'putra merA hai / ise mithyA nahIM ThaharAyA jA sakatA' tIsare dina vasudattAne dRDha svarameM khaa| paMcAyatake sAmane eka naI samasyA thI, nayA maz2a- galata ! jhUTha kaha rahI hai-bahina ! putrakI mana !...... mA~, maiM hU~ ! putra merA hai !' -vasumitrAne kampitakahA gayA-'jisakA yaha putra hai, vahI seThajIkI svarameM vyakta kiyA !: muMha para thI amara-udAsI ! apAra-vibhUtikI svAminI hai !' 'pramANa-subUta ?'-pUchA gyaa| isa para 'subUta ?'-vasumitrA socameM par3a gaI ! bolI'merA putra hai ! 'satyake liye bhI subUtakI jarUrata hotI hai bhAI ?... 'nahIM, merA hai ! mA~, apane putrako kaha sakane-bharakA adhikAra nahIM paMca gaNa daMga !: "vismita !! aAzcaryAnvita !!... rakhatI ?-usake lie bhI subUta cAhie ? yahI subUta kyA nirNaya deM ? hai ki yaha merA putra hai, merA hI lAla hai !' / ina sabake itihAsase anabhijJa ! vaha itanA hI ...paMlaga para par3A bAlaka zizu-jAta-kalpanAoMke jAnate haiM-'jAne kahAMse Akara yaha choTA-sA sa-vibha- sAtha khela rahA thA ! vikAra-varjita mukhapara khela rahI
Page #77
--------------------------------------------------------------------------
________________ kArtika vIra nirvANa saM02466]] mAtRtva thI-mRdu-muskAna !... aneka vidvAna-sabhAsada aura kautUhalakI ajaya vasumitrA ne ekabAra mamatA-mayI dRSTise bAlakakI preraNA-dvArA prerita jana-samUha vidyamAna thA ! saba, isa ora dekhA aura sisakane lagI, jaise usake mAtRtvako vicitra-nyAyako dekhane ke lie lAlAyita the !...tIkSNa Thesa lagI ho, kiyA gayA ho nirdayatA-pUrvaka usapara buddhi-dvArA dambhake mAyA-jAlase mAtRtvakokhoja nikAlanA aAghAta ! __ thA !... pramukha-nirNAyakane abakI bAra vasudattAkI ora 'putra kisakA hai ? tAkA!... 'merA...' vaha bolI-'ye sambandha subUtake muhatAja nahIM,kriyA 'nahIM, merA hai !' batalAtI hai ! mA~kA nAtA hArdika nAtA hotA hai, vaha to phira jhagar3A kyA hai' donoMkA hI sahI ! donoM jabardastI kisI para lAdA nahIM jA sakatA ! na-usake prema karatI ho ?' bhItara bhramake lie sthAna hI hai ! nizcaya hI vasumitrA hA~ !'-donoMkA eka hI uttara ! ko dhana-lipsAne itanA vivekazUnya banA diyA hai ki 'lekina prema aura mAtRtva do alaga-alaga cIjeM vaha mAtRtva-takako curA sakanekI sAmarthya khoja haiM / prema sArvajanika hai aura mAtRtva vyaktigata ! prema rahI hai ! donoM kara sakatI ho, lekina mA~ do nahIM bana sakatI !' ___ na sulajhI, Akhira jaTila-ulajhana ! lauTa Ae zmazAna-zAnti ! paMca ! kauna nirNaya de ki kauna yathArtha meM mA~ hai, aura koI cintA nahIM ! nyAyakI kasauTIko jhUTha bhulAvA kauna dhana-prApti ke lie dambha racane vAlI ? donoMkI putra nahIM de sakatA ! agara aba bhI cAho, saca batalA do! para samAna-mamatA, samAna-sneha hai ! aAjase, abhIse, abhayakumArane donoMkI aora samAnatAse dekhate hue kahA / nahIM, jabase samudradattane yahA~ DerA DAlA, tabhIse logoMne merA...putra hai !' vasumitrAke vASpAkulita kaNThase isI prakAra dekhA hai ! prArambhase hI yaha bhrama jar3a pakar3atA nikalA ! rahA hai !... 'jhUTha kaha rahI hai, putra merA hai !'- vasudattAne jamI huI AvAz2a meM nivedana kiyA / [4] 'ThIka !' abhayakumArane praharIse kahA-'eka churA nyAyAlayameM !- . lAbho!' mahArAja zreNikane gaMbhIratApUrvaka vastu-sthiti para churA lAyA gayA ! vicAra kiyaa| lekina samasyAkA hala na khoja sake ! darzaka-netra visphArita ho, dekhane lage! vasumitrAkA kahanA par3A-'isakA nyAya-bhAra abhayakumArako mu~ha sUkhane lagA ! A~kheM nirnimeSa !... diyA jAya !' vasudattA aTala khar3I rahI! __ aura tabhI ubhaya-pakSake vyakti yuvarAja rAja-nIti- dUsare hI kSaNapaNDita-abhayakumArake darabArameM Aupasthita hue !. bAlakako liTAyA gayA ! hAthameM camacamAtA huaA
Page #78
--------------------------------------------------------------------------
________________ anekAnta [varSa 3, kiraNa 1 churA lekara abhayakumArane kahA- 'jaba donoM hI bhare svara meM--'bAlakakI mA~ vasumitrA hai ! usIke pAsa isako mA~ haiM to nyAya kahatA hai-donoMko barAbara- mAtRtva hai ! mamatA, moha, aura hArdikatA sabhI kucha barAbara adhikAra hai ! usI nyAyakI duhAI dekara isake pramANa haiN|! ....vasudattA premakI bAr3ameM dhanakI abhimaiM bacce ke do-Tukar3e kara, donoMko de denA cAhatA hU~ ! lASiNIhai-korA dambha hai usakA! vaha mAtRtvakI pavitrakaho, ThIka hai na ?'-eka bheda-bharI nigAhase cAroM ora mahAnatAse kosoM dUra hai !...vipula-vibhUtiko ThukarA kara dekhA! bhI jo bAlakakA jIvana surakSita cAhatA hai, vahI ___...aura uttarakI pratIkSA kie binA hI churA bAlaka Adarza mAtRtva hai !' ke zarIra para rakhane lage ki...! upasthita janatA nyAya-zailIkI bhUri-bhUri prazaMsA __ 'na mAro, bacceko !...usIkA putra hai, maiM to karane lagI! abhayakumAra para sabhAsadoMkI zraddhA-sI vyartha hI jhagar3a rahI thI !...maiM kucha nahIM kahatI-kucha umar3a par3I ! nahIM cAhatI, para bacceko na mAro ! phUla-sA baccA...!' mu~hase anAyAsa nikalA-'vAha !'...... __ avirala-aA~suaoMkI dhArA bahAtI huI vasumitrA pagalIkI taraha daur3I ! vaha isa samaya apane 'zrApe' meM na thI ! nahIM jAnatI thI-kahA~ hai ? kauna hai ? kyA kara isake bAdarahI hai ?... basa, aba itanI hI bAta kahanA aura zeSa hai ki aura vasudattA ?-apane sthAna para zUlIke lahekI mAtRtvako mizrI-sA madhura kala-kaNTha-sA-'mA~' kahane bhAMti acala khar3I thI ! jaise pratIkSA kara rahI ho- vAlA bAlaka milA aura mAtRtvako kalaMkita yA dambha / ardha-khaNDa bAlakakI ! vipula-sampattikA aAdhA-bhAga ! sAbita karane vAlI vasudattAko milA-apamAna, ghRNA ___ abhayakumArake mu~ha para upAkI sunaharI muskAna kI dRSTi aura rAjya-daNDa !!! khela uThI ! chureko dUra pheMka kara bole-dRDha aura umaMga subhASita "tuma gorAImeM candramAko bhI mAta karane vAle ho to kyA, yadi vANImeM kaTu-vAkya bhare par3e haiM / eka jApAnA nItikArakA kahanA hai-"ratnameM paDA hA dAga kharAda para caDhAkara nikAlA jA sakatA hai, parantu hRdayameM lagA huA kuvAkyakA dAg2a miTAyA nahIM jA sakatA / " . __"vANI vyaktitvakA paricaya denameM prathama hai, kyoMki anya guNa to sAtha rahane para dhIre-dhIre prakaTa hote haiM, para bANIkI garimA tatkAla prakaTa hotI hai / isake dvArA sarvathA aparicitako bhI thor3e vArtAlApameM hI sneha aura sahAnubhUtika sUtramaM bAndhA jA sakatA hai / divya vANI bolane vAloMke liye saMsArameM cAroM tarapha-amIra-garIba, paricita-aparicita sabake dvAra svAgatake liye khule rahate haiN| unake magameM loga palaka-pA~var3e bichA dete haiM / aisA sammAna chatradhArI samrATa hone para bhI zAyada hI koI pA ske|"..
Page #79
--------------------------------------------------------------------------
________________ usa vizvavaMdyavibhUtikA dhuMdhalA citraNa [le0-zrI devendrajI jaina] bhagavAn mahAvIrakA jIvana saMsArake una inegine huA dekhakara unake sAthI rAjakumAra tathA sAmanta-putra ' jIvana ratnoMmeMse hai jinakI damakatI huI prakAza- bhAga khar3e hue, para vIrane nirbhayatApUrvaka sarpake phanako rekhAne bhUle-bhaTake vizvako supatha para lagAyA thaa| roMdha DAlA, antameM vIrake caraNoMkI coTase Ahata hue mahAvIra-janmake pUrvameM saMsArakI hAlata bilakula usa mahAnAgarUpadhAraka mAyAvI devane vIrake caraNoMko gira cukI thI / mAnavoMke dimAga prAyaH gulAma the| cUmakara kSamA mA~gI tathA unakA nAma 'mahAvIra' rkkhaa| paMDitoM aura purohitoMkI AjJA pAlana karanA hI unakA na jAne aisI kitanI ghaTanAe~ vIrake divya jIvanameM ghaTI dharma bana gayA thaa| usa samaya dharmakI vedIpara jitane hoMgI, jinheM ve lIlA hI samajhate rahe / astu / prANiyoMkA balidAna kiyA gayA thA utanA zAyada samaya dina-rAtake paMkha lagAkara ur3atA gyaa| vIravizvake itihAsameM kabhI bhI na huA hogA / balivediyoM ke sundara zarIrase yauvanakI madamAtI rekhAe~ phUTa pdd'ii| para caDhe prANiyoMke chinna-bhinna ruNDa muNDoMke saMgrahase hi- pitAne vivAhake lie prastAva kiyA / parantu vIrane mAlaya jaisI gaganacumbI coTiyA~ cinI jAsakatI thIM aura dRr3hatApUrvaka kintu namratA bhare zabdoM meM kahA-pitAjI ! rakta-prapAtase gaMgA-yamunA-sI nadiyA~ bahAI jA sakatI mere jIvanakA dhyeya gumarAha vizvako sanmArga dikhalAnA thIM / vizvakI usa bebasI aura bekasIke dinoMmeM vIrakA aura U~ce uThAnA hai / ataH maiM zAdIkA seharA baMdhAneke janma indrapurIse iThalAte aura nandanavana-se vikasita, liye apaneko asamartha pAtA hU~ / vaha merI tapasyAkA kuNDalapura nagarameM huA thA / unake pitAkA nAma thA sabala bAdhaka hai|' siddhArtha aura mAtAkA nAma thA trizalA devI / yatheSTa mAtAne mamatA bharI-vANImeM kahA-beTA ! tere vaibhava-sampanna mAtA-pitAkA apane ikalaute lAla para binA maiM jIvita na raha sakU~gI / bho merI A~khoMke tAre ! adhika pyAra thA; ataH inakA lAlana-pAlana bhI nirAlI mere lADale lAla ! terI yaha kizorAvasthA, uThatA huA zAnase huA thaa| yauvana, gulAbI badana, lambI lambI bhujAe~, vizAla vakSa____ bAlakapanase hI vIra eka catura evaM niDara khilAr3I sthala aura yaha suhAvanA sukumAra zarIra kyA tapasyAmeM the| kaccI evaM komala kizorAvasthAmeM hI ve aise bhayaGkara jhulasA dene ke liye hai ? prasaGgoMkA sAmanA sahaja hI meM kara cuke the jinakI pratyuttarameM vIrane kahA- mAM ! yaha ApakA kevala kalpanA bhI maujUdA navayuvakoMkA dila dahalA sakatI * vyAmoha hai / kyA koI bhI dayAlu dila yaha bAta hai / eka dinakI ghaTanA isa prakAra hai-vana-krIr3Ake gavArA kara sakatA hai ki jaba dardabhare nAroMse nabhake bhI samaya vRkSakI jar3ase eka vizAlakAya kRSNa sarpako lipaTA mauna-pradeza gUMja uThe hoM, trAhimAm trAhimAmkI
Page #80
--------------------------------------------------------------------------
________________ anekAnta (varSa 3, kiraNa 1 pa AvAjeM usake kAnoMse TakarAkara anantameM vyApta ho rahIM karane meM apanA ahobhAgya mAnatI thI / barphIlI, nukIlI hoM taba vaha raMgareliyoM meM masta rahe ? yadi viSaya-bhoga evaM tavA-sI tapI daradarI caTTAneM unako Asana thiiN| mAnavako saMtuSTa aura muktakara sakate to bharata jaise bhArate. para yaha saba prAyojana apanI mukti tathA saMsArake zvara kyoMkara bhavya bhANDAroMko ThukarAkara vanakI rAha uddhArake liye thA, na ki mahAdevakI taraha pArvatIko lete? rijhAneke liye athavA arjunakI taraha zatru-saMhArake .. vIrake isa prakArake eka eka karake sabhI zabda vAste / prAgake dhadhakate zole the, jinhoMne mAMkI mamatAkA antameM bAraha varSakI kar3I tapasyAke bAda unheM janAz2A jalA DAlA / aura taba rAjamAtAne dIkSAkI saphalatA-devIne apanAyA aura ve kevala jJAnako prApta AjJA dedii| kara vizvoddhArako nikala pdd'e| unhoMne saMsArako satya ____ vIra bhI duniyA~kI aizo-izaratako ThukarAkara vanake aura ahiMsAkA pUrNa sAragarbhita mArmika upadeza diyA usa zAnta pradezako cale gaye jahA~ prakRti apanI vizvako bhAIcArekA saphala pATha par3hAyA aura mAnavoMkI anupama chaTA dikhalA rahI thI / vanake usa hariyAle dimAg2I gulAmIko dUra kara unheM pUrNasvAdhInatA vaibhavameM ve bhI apanI sadiyoM se bichur3I nidhiko khojane- (mukammila zrAz2AdI) prApta karane kA mArga sujhAyA, jise meM vyasta ho gaye ! Aja bhI parAdhIna bhAratakI koTi koTi janatA ekaMkaNThase __ aba unakA jIvana eka tapasvI jIvana thA / vaha pukAra rahI hai| bAla sulabha-caMcalatA vilIna ho cukI thI / vahA~ na isa prakAra apanA aura lokakA hitasAdhana karake rAga thA, na raMga aura na dveSa tathA dambha / karmoM para vIra bhagavAn 72 varSakI umra meM muktiko prApta hue aura . vijaya hAsila karake Atma vikAsa karanA unakI eka. lokake agrabhAgameM jA virAje / mAtra sAdhanA thI, jisake liye ve kaThorase kaThora yaha hai unake vizAla-jIvanakI nanhIM-sI kahAnI, yAtanA bhI sahaneko kaTibaddha the / ataH unhoMne apanI jo ki unake jIvana-paTapara dhuMdhalAsA prakAza pheMka sArI zaktiyA~ isI morce para lgaadiiN| sakatI hai / vAstavameM vIrakA jIvana eka aisA mahAn ___ kaMkarIlI, nukIlI, Ubar3a-khAbar3a jamIna unakA grantha hai jisake pratyeka patrake pratyeka pRSThakI pratyeka bistara thI aura khulA AsamAna thA cAdara ! isa paMktimeM 'ahiMsA mahAn dharma hai' 'brahmacarya hI jIvana hai" sejake sahAre sardI kI barphIlI rAteM aura garmI ke Aga-se 'satya kahIM nahIM hAratA' 'samyagdarzana, samyagjJAna, dina yoM hI bitA dete the| samyak caritra hI mokSamArga hai'-jaise muktipatha-pradarzaka samAdhi unakI sAdhanAkA sAdhana thI komala seja tathA sUtra bhare par3e haiN| soco-yadi bhagavAn mahAvIrakA mulAyama galIcoM para ArAma karane vAlA unakA suku- jIvana-grantha na hotA to phira hama jaise alpajJa mAra zarIra kAphI kaThina evaM kRza ho cukA thA / varSAkI - ina vismRta mahAn sUtraratnoMkI jhAMkI, kahA~, kaise aura vajrabhedI bauchAreM unheM nahalA jAtI, garmIkI sanasanAtI kisase pAte ? ApaTeM tapA jAtIM aura sardIkI ThaMDI havA unase killole 72 varSake lambe citraNameM vIrakA jIvana kramase
Page #81
--------------------------------------------------------------------------
________________ 'kArtika, vIranirvANa saM02466] usa vizvavaMdya vibhUtikA dhuMdhalA citraNa 76 aneka rUpoMmeM AtA hai / kabhI vaha bAkhalIlAke nAmaka kitAba khitAbameM denekA sAhasa ho skaa| zrAvegameM sarparAjako roMdhate haiM, kabhI nagna sAdhuke vezameM yaha dhruva satya hai ki yadi bhagavAna mahAvIra na hote karmoke khilApha jihAda bola dete haiM aura kabhI eka to vizva apane kone-konemeM kalakattAkA kAlIghATa upadezakake rUpameM nikhila vizvako maMgalamaya mArgakI hotA aura pagapaga para patita-pAvana kahI jAnevAlI zrora iMgita karate haiM / kintu una saba rUpoMmeM eka hI gaMgA aura yamunAkI jagaha narakakI raktamayI vaitaraNI jhalaka jhalakatI hai, aura vaha yaha ki tuma niDaratA evaM iThalAtI itarAtI-sI naz2ara aatii| taba zAyada hamArA saccI laganase satya aura ahiMsApara kAyama raho. prAtma- aura ApakA bhI jIvana kisI havanakA zAkalya banA balameM vizvAsa rakho, phira zrAgake dhadhakate zole jhaka diyA jaataa| jhora A~dhIkA aMdhar3a aura tUphAnI bAdala bhI tumhArA para yaha usa vizvavandha vibhUtike mahAn jIvanakI kucha nahIM bigAr3a skeNge| basa, yahI saphalatAkI saccI amara dena hai, jo ki hama Aja isa barbaratA aura kuMjI hai / usa samaya unakI uccattama zikSAoMko azAntike yugameM bhI satya aura ahiMsAke sahAre bAdhAvizvane hRdayase mAnA aura unake anukUla AcaraNa bhI proMkI durjaya caTTAnoMko cIrakara apane dhyeyakI ora bar3ha kiyA / phalataH ekabAra phira vizva-premakI lupta lahara rahe haiN| . laharA utthii| vIrakA jIvana Aja bhI hameM gA~dhIke rUpameM apanI parantu kheda hai ki kucha arse bAda phira vahI dhArmika saMskRti evaM sabhyatA para sthira rahaneko 'gita kara kaTutA aura hatyAke naz2Are bhAratabhU para panapa uThe ! rahA hai / ataH prAyo, unakI zAsana-jayantIke jinake pratyakSa sabUta kalakatteke kAlIghATake rUpameM punIta avasara para-zrAvaNakRSNapratipadAke dinaaAja bhI maujUda haiM, jise yadi dhArmika hatyA-sadana unake divyasaMdezako vizvake kone konemeM pahu~cAnekI (maz2ahabI z2ibahakhAnA-slATara hAusa) bhI kahA jAya yojanAkara apane kartavyakA pAlana kareM, unake RNase to atyukti na hogii| tathA inhIMkI badaulata hI uRNa honekA yatna kareM aura jIvita jauharake jariye misa meyo-sI gairajimmedAra strIko bhIbhAratase vijJAna- jagatImeM jindAdilI bharadeM, jisase ki sArA vizva tilaka, dharmapradhAna dezako 'madara Apha iMDiyA' Az2AdI evaM amanacainase raha sake / vividha-prazna pra0-ina karmo ke kSaya honese AtmA kahA~ jAtI hai? liye isakA punarjanma nahIM hotaa| u0-anaMta aura zAzvata mokssmeN| pra0--kevalIke kyA lakSaNa haiM ? pra0--kyA isa AtmAkI kabhI mokSa huI hai ? u0-cAra ghanaghAtI kamoM kA kSaya karake aura zeSa u0--nhiiN| cAra karmoM ko kRza karake jo puruSa trayodaza guNapra0--kyoM? sthAnakavatI hokara vihAra karate haiM,ve kevalI haiM / u0--mokSa prApta AtmA karma malase rahita hai, isa -rAjacandra
Page #82
--------------------------------------------------------------------------
________________ majadUroMse rAjanItijJa [le0-bAbU mAIdayAla jaina, bI. e. bI. TI. ] pAka z2amAnA thA jaba ki rASTroMke bhAgya-vidhAtA-kucha kAntake pAThakoMke lie yahA~ diyA jAtA hai:-- ine gine prasiddha tathA ucca gharAnoMse sambandha jarmanIkA DikTeTara hara hiTalara ITa-miTTI donevAlA rakhate the aura sAdhAraNa janatAke lie una padoMkI maz2adUra thA aura bAdameM vaha vIzrAnAmeM makAnoMko raMgane AkA~kSA karanA 'jhopar3ImeM rahanA aura mahaloMke svapna kA kAma karatA thaa| dekhanA' samajhA jAtA thaa| kintu itihAsa aise udA- iTalIkA DikTeTara musolinI eka kasAIkA naukara haraNoMse bharA par3A hai jinameM vyaktitvazAlI, parAkramI thA aura apane kAmameM asaphala thaa| tathA vIrapuruSoMne atyanta sAdhAraNa sthitise uThakara esthoniyA-jo ki bAlaTika samudra ke kinAre eka mahAnatA prApta kI aura rAjyoM takako hAsila kiyA hai| choTI sI riyAsata hai-kA prejIDeNTa kaunasTaiTina paiTsa unake saMcAlana meM mahatvapUrNa kArya kiyA hai / bhAratavarSa meM eka makAna banAnevAlekA lar3akA hai aura vaha pahale cANakya, haidaraalI, zivAjI, klAiva, vAranahaisTiMgasa, samAcArapatroMmeM kAma karake apanI AjIvikA kamAtA iMglaiNDa meM raimjemaikaDAnalDa, phArisameM nAdirazAha, phrAMsameM thaa| usakI apanI bahuta hI thor3I sI bhUmi hai| nepoliyana, iTalImeM maiz2enI, amerikAmeM abrAhamaliMkana kaunasTaiNTinakA dAyA~ hAthakArla ainazapalU aAnta Adi aise bahutase prasiddha rAjanItijJa, maMtrI tathA rAjA rika maMtrI bhI samAcAra patroMke daphtarameM kAma karanevAlA. hue haiM jinake nAma Aja bhI sabako vidita haiN| thaa| prajAtaMtravAdake isa yugameM aAja sAdhAraNase sA- DenmArkakA pradhAna mantrI thauravAlDa sTAniga luhAradhAraNa manuSyako bhI bar3A banane ke utane hI mauke mila kA lar3akA hai / aura use bAraha varSakI choTI umrameM hI sakate haiM jitane ki bar3e AdamiyoMko / isa bAtase tambAkUke kArakhAne meM kAma karane jAnA par3A thaa| g2arIboMko protsAhana milanA cAhie ki unake lie bhI kintu usameM mahatvAkAMkSA thii| zIghra hI vaha samAcArabar3ese bar3e padoMke lie dvAra khulA huA hai| prazna patroMmeM likhane kA kAma karane lgaa| aba bhI vaha kevala yogyatA prApta karane kA hai| DenmArkeke prasiddha samAcArapatrake sampAdakamaMDalameM hai / abhI isa sitambarake (Illustrated Weekly svIDanakA pradhAna maMtrI pI0e0 hainasana ITa banAne. of India) 'illasTreTeDa vIkalI oNfa iNDiyA' meM vAlekA lar3akA hai aura use bacapanameM ho vaha kAma eka lekha chapA hai, jisameM vartamAna yUrUpake kaI dezoMke karanA par3A thaa| isake pazcAt usane bhI samAcAraDikTeTaroM, pradhAnamaMtriyoM tathA rAjanItijJoMkA hAla patroMke lie likhanA prArambha kiyaa| nikalA hai, jo ki apanI bAlyAvasthAmeM atyanta sA- nAravekA pradhAnamantrI jauhana naTayArDasavolDa maz2adhAraNa maz2adUra yA kRSaka the| usa lekhakA sArAMza ane- dUra to nahIM para eka kRSakakA lar3akA hai / usane lakar3I
Page #83
--------------------------------------------------------------------------
________________ kArtika, vIra nirvANa saM02466] vividha prazna 81 .... ...................... cIrane ke kArakhAnemeM kAma prArambha kiyA aura phira hI choTe gharakA thA aura usakA bApa eka choTI-sI relakI lAinoM para pleTa rakhanekA bhI kAma kiyA hai| sarAyakA mAlika thaa| rUmAniyAkA zreSTha pradhAnamantrI janarala aivarazyu balageriyAkA eka aura DikTeTara ailaigajeNDara eka kRSakakA lar3akA thaa| sTAm boliekI eka kisAnakA lar3akA thA, jisakA ___ rumAniyAkA kRSi-maMtrI zrAI zrona mihileca eka choTA-sA kheta thaa| kRSakase adhyApaka banA thaa| vaha ucca AdarzokA eka laiTaviyAkA prejIDeNTa kArlisa ulamAnisa choTe acchA vyAkhyAtA thaa| kulakA hai| yaha san 1936 se isa padakA kArya kara rUmAniyAkA eka aura uccakoTikA rAjanItija rahA hai / beTiyAna eka relave iJjIniyara thA / ___rUsakA vartamAna DikTeTara josefa sTelina pahale rUmAniyAmeM hI eka pAdarI paiTrIaArka krisTI rAjya- eka samAcArapatrakA kAma karanevAlA thaa| yuddhamantrI kA kartA-dhartA thA aura usakI mRtyu mArca san 1636 mArzala vorozilofane sAta varSako alpAyumeM koyalekI. . khAnameM majadUrI kamAnI zrArambha kI thii| usakA bApa z2ekoslovekiyAkA bhUtapUrva pradhAnamantrI DAkTara eka khAna khodanevAlA thA / aura usakI mAtA kisI benesa eka kisAnakA lar3akA thA aura usane apane gharameM naukaranI thii| prayatnase hI isa uccapadako prApta kiyA thaa| samasta rUsakI pulisakA afasara nikolAI yaz2ofa balageriyAkA mAhIda vidhAtA sTAma-bulaufa bahuta eka kArakhAnemeM pahale maz2adUra thA / . vividha-prazna pra0-kevalI tathA tIrthakara ina donoMmeM kyA antara hai ? pra0--use kisane utpanna kiyA thA ! u0-kevalI tathA tIrthakara zaktimeM samAna haiM, paraMtu u0--unake pahaleke tIrthakaroMne / tIrthakarane pahale tIrthakara nAma karmakA bandha kiyA pra0-unake aura mahAvIrake upadezameM kyA koI , hai, isaliye ve vizeSarUpase bArahaguNa aura bhinnatA hai ? aneka atizayoMko prApta karate haiN| u0-tattva dRSTi se eka hI haiM / bhinna 2 pAtrako pra0-tIrthakara ghUma ghUma kara upadeza kyoM dete haiM ? ve lekara unakAupadeza honese aura kucha kAla ___ to vItarAgI haiN| bheda honeke kAraNa sAmAnya manuSyako bhinnatA u0-pUrvameM bA~dhe hue tIrthakara nAmakarmake vedana- avazya mAlama hotI hai, parantu nyAyase dekhane karaneke liye unheM avazya aisA karanA par3atA hai| para usameM koI bhinnatA nahIM hai| . pra0-Aja kala pracalita zAsana kisakA hai ? pra0--inakA mukhya upadeza kyA hai ? u.- zramaNa bhagavAn mahAvIrakA / u0-unakA upadeza yaha hai ki AtmAkA uddhAra karo, pra0--kyA mahAvIrase pahale jaina-darzana thaa| AtmAmeM ananta zaktiyoMkA prakAza karo, aura u0-hA~, thaa| ise karmarUpa ananta duHkhase mukta kro|-raajcndr
Page #84
--------------------------------------------------------------------------
________________ darzanoMkI sthUla rUparekhA [le-zrI tArAcanda jaina, darzanazAstra tivake rahasyako spaSTa prakaTa karane vAle upAya, ulajhI huI ghaTanAe~ naz2ara Ane lagatI haiM aura usa hetu athavA mArgako 'darzana' kahate haiM; yA yUM kahiye ghaTanA ke vivecanameM yaha kahAvata akSarazaH caritArtha hone ki jisake dvArA saMsArakI kaThinase kaThina ulajhI huI lagatI hai-'jyoM kerAke pAtake pAta-pAtameM paat'| itane gutthiyA~ sulajhAI jAtI haiM usakA nAma 'darzana' hai / durUha, atyanta gUDha aura duravabodha vizvatatvake rahasyake jisa prakAra saMsArakI prAkRtika racanA-parvata, samudra, khoja nikAlanekA bhAra darzana (Philosophy) ne sthala, deza, nada-nadI, pazu, pakSI, jharanA, jala-prapAta apane Upara liyA hai / dArzanikakA bhAvukatApUrNa hRdaya Adike saundarya aura bhayaMkaratAko dekhakara kavikA hRdaya apanI sAmarthya bhara isa rahasyake khojanemeM tanmaya ho plAvita ho jAtA hai / sa-hRdaya kavi jIvanake utthAna- jAtA hai / patanakI ghaTanAoMse apaneko pRthak nahIM rakha sakatA, jAnI huI duniyA~meM sudIrgha kAlase aneka dArzaunameM tanmaya ho jAtA hai aura bhAvanApUrNa kavikA hRdaya nika hote cale Aye haiM, unameM jinakI jahA~taka sUjha saMsArake parivartanoMse sihara uThatA hai / usI prakAra dArza- aura pratibhA pahu~ca sakI vahA~ taka unhoMne vizva ke rahasyanikakA pratibhApUrNa mana bhI saMsArakI uthala-puthala aura kI vizada evaM bhadra vivecanAe~ kI haiM / anekoMne apanA jIvanakI viSama-avasthAoMse nijakodUra nahIM rakha sakatA sArA jIvana vizva prapaMcake samajhane tathA samajhakara unhIMmeM ghula mila-sA jAtA hai / dArzanika una saba usako mAnava-samAjake sAmane rakhane meM lagAyA hai| avasthA zroMkI gutthiyoMko sulajhAnekA parNa prayAsa karatA bahutase darzana utpanna hone ke bAda apane janmadAtAoM ke hai / maiM kyA hU~ ? yaha saMsAra kyA hai ? maiM kahA~se AyA sAtha hI vilIna hogaye aura katipaya darzana apane anu aura mujhe kahAM jAnA hai ? ityAdi praznoMkI udher3a bunase yAyiyoMkI viralatA Adi upayukta sAdhanAbhAvake kAraNa dArzanikakA mastiSka sarAbora rahatA hai / isI taraha ke apanI nanhoM sI jhA~kI dikhAkara nAma zeSa hogaye / praznoMkI upaja hI darzana zAstrakA aAdya sthAna hai aura jina darzanoMke AviSkartAoMne apane darzanoMkA saMsArameM isa taraha ke prazna prAyaH pratyeka dArzanikake urvara pracAra kiyA aura logoM ke eka bar3e samUhako apane mata mastiSkameM utpanna huA karate haiM / kA anuyAyI banAyA, ve Aja bhI saMsArameM jIte-jAgate vizva ke rahasyakA udghATana karanA kitanA kaThina najara A rahe haiM / jo darzana Aja bhI mAnava-samAjake hai, yaha eka dArzanika hI samajha sakatA hai| koI eka sAmane maujUda haiM, ve sabhI ucca, pUrNa-satya evaM nirdoSa mAmUlI sI ghaTanAko hI le lIjiye; jaba usa ghaTanAkA nahIM kahe jA sakate / inameM koI viralA darzana hI vizleSaNa karane lagate haiM to usameM usI tarahakI aneka uccatama, sarvasatvahitaiSI, pUrNasatya aura nirdoSa honA
Page #85
--------------------------------------------------------------------------
________________ kArtika, vIra nirvANa saM02466] darzanoMkI sthala rUparekhA cAhiye / yadyapi yaha kaha sakanA bahuta kaThina hai ki grantha nirmANa kara sakate haiM / isa samaya merA na to amuka darzana pUrvokta uccatama Adi vizeSaNoMke sarvathA darzana grantha nirmANa karanekA vicAra hai aura na mujhe upayukta hai, tathApi darzanoMkI upalabdha vivecanAoM para utanI bar3I jAnakArI hI hai / parantu yahA~ para (isa lekha dhyAna AkRSTa karaneke bAda jisa darzanakI vivecanA. meM) ina mAnyatAoM para kucha prakAza DAlanA z2arUrI hai, mastiSkakI ulajhI huI gutthiyoMko sulajhAve aura saMsAra jisase yaha mAlUma ho sake ki amuka mAnyatA vA kA kalyANa karane meM amogha sAbita ho vahI sarvottama darzana satya tathA maMgalaprada hai aura amuka mAnyatA vA samajhA jAnA caahiye| darzana mithyA aura amaMgalaprada hai / upayukta Izvara dRzyamAna jar3a aura cetana jagatake rahasyakA anve. zrAdikI mAnyatAoMkA ThIka jJAna hote hI dArzanikake SaNa kisa darzanane kitanA kiyA hai, yaha jAnane ke liye mastiSkameM uThane vAle 'maiM kyA hU~ ?' yaha vizva kyA una darzanoMkI vivecanAoM para eka sarasarI naz2ara DAla hai ? ityAdi praznoMkA saralatAse hala nikala AtA hai / 'lenA Avazyaka hai / yadyapi duniyA~ ke tamAma darzanoMke aura ina praznoMkA nirNaya hote hI darzanakA kArya samApta mantavyoMke viSayameM yahA~ UhApoha nahIM kiyA jA sakatA ho jAtA hai, isaliye kahanA hogA ki prakRti, jIva aura aura na una saba darzanoMkI mujhe jAnakArI hI hai, to bhI Izvara ina tatvoMmeM hI vizvakA rahasya abhibhata ho rahA yahA~ para katipaya mukhya darzanoM (jina darzanoMmeM hI prAyaH hai tathA inakA vivecana karanA atyanta Avazyaka hai / anya darzanoMkA antarbhAva ho jAtA hai ) kI tarafa dhyAna jina darzanoMmeM kevala Izvara hI mAnA gayA hai, AkRSTa karanA bahuta z2arUrI hai / saMsArameM jitane bhI unakA kahanA hai ki-abase sudIrgha kAla pahale isa darzanoMkA janma huA hai unakA cAra bhAgoMmeM baTavArA carAcara vizvakA koI patA na thA, ekamAtra Izvara hI kiyA jA sakatA hai-(1) ve darzana jo kevala Izvarako kA sadbhAva thA / isa mAnyatAko svIkAra karane vAle hI mAnate haiM, (2) ekamAtra prakRti arthAt jar3a padArtha darzanoMmeM muslimadarzana, Isudarzana Adi pramukha haiM / ko mAnane vAle darzana, (3) ve darzana jo Izvara, jIva musalamAna aura IsAI dArzanikoMkA kahanA hai ki abaaura prakRtiko mAnate haiM, (4) aura ve darzana jo jIva se bahuta samaya pahale eka samaya aisA thA jaba isa jar3a tathA ajIva prakRtiko svIkAra karate haiM / ina cAra aura cetana jagat kA nAmonizAna bhI na thA, kevala mAnyatAoM se kisI na kisI eka mAnyatAmeM isa eka anAdi, ananta, sarvajJa, sarvazaktimAna, pUrNa Izvara akhila vizva-maNDalakA rahasya chipA huA hai, jisake arthAt khudA gaoNDakA hI astitva thA / yadyapi Izvara liye hI ukta mAnyatAe~ aura unakI zAkhA-prazAkhArUpa paripUrNa thA, use kisI prakArako AvazyakatA na thI, darzana upatna hue| tathApi eka vizeSa avasara para use sRSTi-racanA karaneyadyapi ina mAnyatAoM aura inase sambandha rakhane kI lAlasA huI / Izvarane svecchAnusAra sva-sAmarthya vAle darzanoMkI rUparekhA khIMcane ke liye mahatI vidvattA dvArA zUnya arthAt nAstise yaha dRzya jagata utpanna tathA samayakI pracuratAkI bahuta AvazyakatA hai, ye bAteM kiyaa| chaha dina taka khudA apanI icchAse tamAma jina vidvAnoMke pAsa saMbhava hoM ve 'darzana' para eka acchA racanA karatA rahA / usane pahAr3a, samudra,nadI, bhakhaNDa,
Page #86
--------------------------------------------------------------------------
________________ ... 84 anekAnta [varSa 3, kiraNa 1 AAAAAAAAAAAAAAAEEEEEED hAthI, ghor3A, baila, siMha, bakarA, bakarI Adi acetana jagaha na dekha prajApati rone lagA, prajApatikI aAMkhoMse aura cetana jagatkI racanA kI / isa racanAke bAda azru-vindu Tapakakara samudra ke jala-paTala para gira kara khudAne socA ki merI eka pratimUrti bhI honA cAhiye, pRthvImeM tabdIla ho gaye / bAdameM prajApatine bhUbhAgako icchA honekI derI thI ki khudAkI eka dUsarI pratimUrti sAfa kiyA, jisase vAyumaNDala aura zrAkAzakI taiyAra hogaI, khudAne use acetana dekha usameM cetana utpatti huii| zakti kA saMcAra kiyA / itanA vipula kArya karaneke bAda dUsarI jagaha likhA hai ki prajApatine ekase. aneka khudA zrAnta hogayA, usane apanI pratimUrti haz2arata hone ke liye tapasyA kI, tapasyAse veda aura jalakI Adamake sAmane apanI samparNa racanA rakhadI aura use utpatti huI / prajApatine trayIvidyAko lekara jala meM una samasta padArthoM kA nAmakaraNa karanekA Adeza de praveza kiyA, isase aNDA utpanna huA, prajApatine 7veM dina ravivArako vizrAma karane calA gayA / haz2arata aNDeko sparza kiyA, jisase agni, vASpa, miTTI Adi zrAdamane sabakA yathocita nAma-nirdeza kiyA / paidA huI / upaniSadoMmeM bhI sRSTi -racanA aura Izvarake katipaya samAlocaka ekamAtra Izvarase hI samasta viSayameM aneka prakArakI mAnyatAe~ pAyaI jAtI haiM / jagatkA nirmANa batAne vAle darzanako pramANa mAnate hue vRhadAraNyaka upaniSadameM eka sthala para asatbhI musalamAna va IsAI dArzanikoMkI isa jagata-racanA mRtyu aura kSudhAko abhinna batAkara mRtyuse jIvana, zailIkI khillI ur3Ate haiN| khudAke isa racanAkramako jala, agni, loka aAdikI utpatti batalAI hai| dUsare bAz2IgarakA khela batAkara khUba upahAsa karate haiM; parantu sthAna para AtmAse sRSTi kA utpattikrama mAnakara kahA aisA karate hue ve apane mantavyakI ora z2arA bhI vicAra gayA hai ki jisa samaya aAtmAmeM saMvedanazaktikA prAvinahIM karate / vedAnta, nyAya aura vaizeSika darzana Izvara- rbhAva huA, usa vakta aAtmA nijako akelA dekhakara ko akhila vizvakA sarjaka mAnate haiM / ina darzanoMke bhayabhIta huA / aAtmA puruSa aura strImeM vibhakta hogyaa| AviSkartAoMne bhI Izvara aura jagatake viSayameM aneka strIne socA ki puruSa merA utpAdaka tathA praNayI hai, manoraJjaka kalpanAe~ sthApita kI haiM; udAharaNArtha kucha- isaliye usane gAyakA rUpa dhAraNa kara liyA, puruSa bhI kA nirdeza karanA yahA~ upayukta hogA baila bana gayA / gAyane bakarIke rUpameM tabdIlI karalI, - taittarIya brAhmaNakA abhimata hai ki sRSTi racanAke baila bhI bakarA bana gayA / isI taraha siMha-siMhanI Adi pahale pRthvI, AkAza Adi kisI bhI padArthakA yugaloMkA prAdurbhAva huaa| eka jagaha brahmase lokakA astitva nahIM thA / prajApatiko ekase aneka hone kI sRjana mAnakara likhA hai ki brahmane apane meM parNa-zaktiicchA huI,etadartha usane ghora tapazcaraNa kiyA,tapazcaraNa- kA abhAva dekha brAhmaNAdi cAroM varNokA nirmANa ke prabhAvase dhUpa, agni, prakAza, jvAlA, kiraNeM aura kiyA / chAndopaniSadmeM asatko aNDA batAkara vASpa utpanna hue / utpanna hone ke bAda ye padArtha jama aNDe ke phaTanese pRthivI, AkAza Adi samasta saMsArakI kara atyanta kaThina hogaye, isase prajApatikA liMga phaTa utpatti batalAI hai| gayA aura usase samudra baha nikalA / apane Thaharaneko isa uparyukta nirdeza meM jahA~ Izvara brahmA yA
Page #87
--------------------------------------------------------------------------
________________ kArtika, vIranirvANa saM02466] darzanoMkI sthUla rUparekhA 85 .................. prajApatiko loka-nirmAtA batAyA gayA hai vahA~ use apane pUrva piMDAkArakA parityAga kara hI kar3A, kuNDala, musalamAna aura IsAI dArzanikoMkI taraha hI prAyaH bAlI, zrAdi paryAyoM--hAlatoMko dhAraNa karatA hai, svIkAra kiyA gayA hai, phira na jAne Upara likhI parantu una sabhI paryAyoMmeM--jo svarNa ke piNDase zurU mAnyatAse sahamata hote hue bhI katipaya vidvAna khudA hotI haiM, svarNa va svarNa ke pItAdi samasta guNa pAye aura gaoNDakA upahAsa kyoM karate haiM ? yadi ve khudAkA jAte haiM / isI taraha mRttikA Adi jitane bhI upAdAna maz2Aka ur3Ate haiM to unheM prajApatike tapazcaraNa aura kAraNa dekhane meM zrAte haiM, ve sabhI nijase utpanna honevAle usake liMga phaTane, usase samudra nikalane Adiko na kAryoMmeM paryAya parivartanake sivAya samAnarUpase pAye jAte bhUlanA cAhiye aura isa gulagapAr3ekA bhI avazya bhaMDA- haiM / yadi Izvara jagatakA upAdAna kAraNa hai to saMsArameM phor3a karanA cAhiye / vedAnta, nyAya,vaizeSika, musalamAna, parvata, samudra, pazu, pakSI, manuSya Adi jitane bhI kArya IsAI zrAdi jina darzanoMmeM saSTi utpattike pahale eka- haiM una sabhImeM IzvarakA astikha va Izvarake sarvajJatva, mAtra Izvarake astitvakI kalpanA kI hai prAyaH una vyApakatva, sarvazaktimattva Adi guNoMkA sadbhAva avazya sabhI darzanoMmeM isI tarahakI besira pairakI kalpanAe~ pAyA jAnA cAhiye / parantu sUkSmarUpase dekhanepara bhI pAI jAtI haiM | una kalpanAoMkI buniyAda jagatke saMsAra ke kisI bhI kAryameM IzvarakA eka bhI guNa naz2ara svarUpa va usake Adi-antakA ThIka patA na lagAnevAle nahIM AtA / ataH yukti aura pratyakSa pramANase Izvarako dArzanikoMke mastiSkakI upaja hI hai| jaba ve dArzanika jagatkA upAdAna kAraNa mAnanA ThIka nahIM mAlUma bahuta kucha koziza karane para bhI lokakA svarUpa ThIka hotA aura na IzvarakA aisI jhaMjhaToMmeM phaMsanA hI hRdaya na samajha sake, taba unhoMne eka chipI huI mahatI zakti- va buddhiko lagatA hai / isaliye kahanA hogA ki IzvarakA anumAna kiyA aura kisIne use brahma, kisIne viSayaka ukta mAnyatA mithyA aura avaijJAnika hai| Izvara, kisIne prajApati, kisIne khudA aura kisIne ekamAtra prakRti --jar3apadArtha kI mAnyatAko gaoNDa (God) Adi kahA / jaba usa zaktikI kalpanA svIkAra karanevAle darzanoMmeM cArvAka-darzana pramukha hai| kI gaI baba usake bAda usake viSayameM dUsarI bhI aneka cArvAka darzanake mAnanevAle dArzanikoMkA amimata hai kalpanAe~ gaDhI gaI aura usase hI samasta sajIva tathA ki pRthivI, jala, agni aura vAyu ina bhUta catuSTayake nirjIva jagatakA nirmANa mAnA gyaa| sivAya anya koI bhI padArtha nahIM hai| ina jaDa mataisa mAnyatAko mAnanevAle dArzanika carAcara catuSTayase hI saMsAra banA hai| saMsArameM jitane kArya jagatko utpattimeM Izvarako hI upAdAna tathA nimitta- naz2ara Ate haiM ve saba inhIM bhUtacatuSTayake sammelanase kAraNa ghoSita karate haiM, parantu buddhikI kasauTI para paidA hue haiM | cetana, jIva yA AtmA nAmakA padArtha kasanese yaha bilakula hI mithyA sAbita hotA hai| bhI pRthvI zrAdise bhinna nahIM haiN| jisa taraha kodrava dArzanika jagatko yaha bhalIbhA~ti vidita hai ki upAdAna (annavizeSa ) guDa, mahuaA aAdi viziSTa padArthoM ke kAraNa apanA pUrva rUpa arthAt apanI pUrva paryAya va sammizraNase zarAba paidA ho jAtI hai, ThIka usI taraha hAlata miTAkara hI kAryarUpameM pariNata hotA hai / svarNa pRthvI, jala, agni aura vAyuke svAbhAvika viziSTa
Page #88
--------------------------------------------------------------------------
________________ anekAnta [varSa 3, kiraNa 1 saMyogase caitanyakI abhivyakti (utpatti ) hotI hai, tIsarI mAnyatAmeM Izvara, jIva aura prakRtise usIko cetana, jIva, AtmA Adi nAmase pukArate haiM, jagatkA nirmANa mAnA gayA hai / isa mAnyatAmeM nyAyazarIrase bhinna koI 'jIva' nAmakA padArtha nahIM hai / dharma, vaizeSika zrAdi jitane bhI darzanoMkA antarbhAva hotA hai adharma, svarga-mokSa, puNya-pApa aAdi padArthoMkA bhI sarvathA una sabakA yaha abhimata hai ki Izvarane jIva aura abhAva hai / kahA bhI hai ajIva prakRtise isa jagatakI racanA kI hai arthAt lokAyatA vadantyevaM nAsti jIvo na nirvRtiH| manuSya, pazu, pakSI, kIr3A-makor3A zrAdi jitane jIvadharmAdhauM na vidyate na phalaM punnypaapyoH|| dhArI prANI haiM unakA upAdAna kAraNa jIva hai aura katipaya vaijJAnika loga bhI jIvake viSayameM aisI pRthvI, jala, agni, vAyu, AkAza, parvata, samudra, nadahI kalpanAe~ ghar3ate haiM, parantu yuktikI kasauTI para kasane- nadI aAdi jitane acetana padArtha dekhanemeM Ate haiM se ukta vaijJAnika va dArzanika apanI kalpanAmeM ata- unakA upAdAna kAraNa ajIva-arthAt prakRti hai, phala mAlUma hote haiM / zarIrAdise bhinna ahaMkArAtmaka parantu isa cetana aura acetana jagatkI racanAmeM Izvara pravRtti hotI hai, pRthvI zrAdike saMyogarUpa zarIrakA pUrNa- anivArya nimitta kAraNa va vyavasthApaka hai| ina taurase astitva rahane para bhI cetana yA jIvake abhAvameM dArzanikoMkI isa racanAkramake samarthanameM jo prabala vaisI pravRtti nahIM hotii| jIva jaba eka zarIra chor3a dalIla hai vaha isa prakAra haidetA--mara jAtA hai, taba usa zarIrameM cetanase sambandha saMsAra meM jitane bhI kArya dekhane meM Ate haiM ve kisI rakhanevAlI sabhI kriyAoMkA abhAva hojAtA hai, isa na kisI usa-usa kAryake jJAtAke dvArA hI banAe jAte liye pRthivI Adi acetana padArthoMkA caitanyarUpameM haiM / udAharaNarUpameM jaba hama aMgUThIkI aora dRSTipAta pariNamana honA vA unase cetana-jIvakI abhivyakti karate haiM to hameM sAfa mAlUma ho jAtA hai ki aMgUThI aura utpatti mAnanA sArahIna hI nahIM asaMbhava bhI hai| apane prA. se hI tayyAra nahIM huI, kintu usameM svarNa jIvakA jaDa-padArthoMse pRthaktva honA taba aura bhI dRr3ha- upAdAna kAraNa honepara bhI aMgUThI banAnekI kalAkA hojAtA hai jaba eka manuSya marakara punaH manuSya-paryAya jAnakAra sunAra hI aMgUThI banAtA hai| isI taraha kumhAdhAraNakara apane pUrva-manuSya-paryAyakI ghaTanAaoMko bila. ra ghar3A, julAhA vastra aura anya kAryoMko jAnanevAlA kula satya batalA detA hai--yahA~ taka ki apane kuTu- anyakAryoMkI racanA karatA hai / cUMki jagat-racanA bhI mbiyoM aura par3ausiyoMkA paricaya aura apane dhana Adi- eka vizeSa aura bahuta bar3A kArya hai, isaliye isa kA ThIka vyorA logoMke sAmane peza kara detA hai| yaha kAryakA bhI koI atyanta buddhimAn kartA honA cAhiye, kevala eka kiMvadantI hI nahIM hai, kintu aise satya isa vipula kAryakA jo kartA hai vaha mahAn Izvara hai, udAharaNa Aye dina aneka sunane vA dekhanemeM Ate Izvarase bhinna koI bhI itane vipula kAryakA nirmANa rahate haiM / ataH jaDapadArthase hI tamAma jagatkA nirmANa nahIM kara sktaa| Izvara sarvajJa, sarvazaktimAna aura svIkAra karanevAle darzana vizvakA rahasya khojanemeM vyApaka hai, isaliye vaha tamAma sUkSmase sUkSma aura sarvathA asamartha haiN| ... bar3e se bar3e kAryoko saralatAse karatA rahatA hai, use isa
Page #89
--------------------------------------------------------------------------
________________ kArtika vIra nirvANa saM darzanoMkI sthUla rUparekhA 87 kAryake karanemeM koI asuvidhA vA adhika zrama nahIM bilakula abhAva, kahIM pAnI hI pAnI, kahIM ativRSTi, karanA par3atA / dUsare acetana jagatkI utpatti acetana kahIM anAvRSTi, kahIM akAla-kahatakA par3anA, jahA~ paramANuoM aura karma-zakti se nahIM ho sakatI; kyoMki z2amIna nIcI honA cAhiye vahA~ usakA ekadama U~cA aisI vyavasthita aura sundara racanA jaDaparamANu va karma- honA aura jahA~ U~cA honA Avazyaka thA vahA~ nIcA zakti vicAraH-zUnyatAke kAraNa kaise kara sakate haiM ? honA, nirjana bhayaMkara parvatoM aura jaMgaloMmeM sundarajalacetana jIva bhI cetana jagatakI aisI. vizeSa racanA prapAta aura jharanoMkA bahanA, ulkApAta, mahAmArI, alpajJa va svalpazaktisampanna honekI vajahase nahIM kara DA~sa-macchara, kIr3A-makor3A, sA~pa bicchU siMha-vyAghra sakatA, isaliye cetanAcetanAtmaka ubhaya jagatkA kartA AdikI sRSTi honA, manuSyameM eka dhanavAna dUsarA ekamAtra Izvara hI ho sakatA hai|' nirdhana, eka mAlika dUsarA naukara, eka strI-putrAdike saMsArake samasta kArya upAdAna aura nimittakAraNake na honese dukhI, dUsarA ina sabake rahane para bhI daridratAke binA utpanna nahIM hote, isameM kisIko bhI aitarAz2a nahIM kAraNa mahAn dukhI, eka paMDita dUsarA aklakA duzmana hai aura honA bhI na cAhiye / parantu ghaTa, vastra zrAdike -mahAmUrkha aura sonemeM rUpa honepara bhI usakA sugandha samAna sabhI kAryokA kartA-nimitta kAraNa-cetana rahita honA, svAdiSTa rasabhare gannemeM phalakA na laganA, hI ho aisA koI niyama nahIM hai| ghAsa vinA kisIke candanake vakSameM phaloMkA na honA tathA paMDitoMkA nirdhana udyamake bAriza Adike honepara svayaM paidA hojAtI hai; aura prAyaH alpAyuSka honA Adi saMsArameM aise kArya mUMgA, maNi, mANikya, gajamuktA Adi bhI kevala vaise dekhe jAte haiM jisase mAlUma hotA hai ki jagatakI racanA kAraNa milanepara prakRtise hI paidA hote haiM, inheM koI truTiyoMse khAlI nahIM hai / aura isaliye yaha jagata nahIM banAtA / yadi kaho ki ina samasta kAryokA kartA kisI eka sarvajJa, sarvazaktimAna tathA vyApaka Izvara vahI paramezvara hai, vaha hI chipA chipA aise kAryoMko dvArA nahIM racA gayA aura na vaha isakA vyavasthApaka karatA rahatA hai, to ghar3A, vastra Adiko bhI vahI kyoM hI hai / eka kavine sonemeM sugandha na hone aAdikI nahIM banA detA ? jisase kumhAra AdikI z2arUrata hI ukta bAtoMko lekara IzvarakI buddhimattA para jo kaTAkSa na rahe, jIvanakI sabhI Avazyaka cIz2oMkA nirmANa vahI kiyA hai aura isa taraha sRSTi ke nirmAtAmeM jo kisI Izvara kara diyA kare ! jina vastuoMkA kartA naz2ara buddhimAna kAraNakI kalpanA kI jAtI hai usakA upahAsa AtA hai yadi unakA kartA Izvara nahIM mAnA jAtA, to kiyA hai-vaha kavike nimna vAkyameM dekhane yogya haijinakA kartA sirpha svabhAva hai unako kyoM IzvarakA gandhaHsuvarNe phalamicudaMDe nAkAri puSpaM kila candaneSu / banAyA huaA mAnA jAya ? vidvAn dhanADhyo na tu dIrghajIvI dhAtuH purA ko'pinadUsare, yadi Izvara kAryokA banAnevAlA hotA, to buddhido'bhUt // ve saba suMdara aura vyavasthita honA cAhiye the| parantu isaliye kahanA par3atA hai ki uparyukta tIsarI mAAbAda makAnoMkI chatoM, aAMgana aura dIvAroM para ghAsa- nyatAse bhI hamAre viSayakA spaSTIkaraNa nahIM hotA, ulaTe kA paidA honA, kahIM marusthala jaise sthAnoMmeM pAnIkA hama vyartha ke pacar3emeM pha~se naz2ara Ate haiN| IzvarakA
Page #90
--------------------------------------------------------------------------
________________ anekAnta [varSa 3 kiraNa 1 jaisA svarUpa bAMdhA gayA hai vaha bilakula avaijJAnika hai| bAta z2arUra hai ki jagata-racanAmeM anAdise jIva aura usako kisI taraha bhI yukti va buddhikI kasauTI para ajIvakA hI dakhala hai / jIva ajIvake pRthak karanese kasanese kharA nahIM dekha sakate haiM / aneka prabala bAdhAe~ jagata nAmake padArthakA svataMtra koI astitva nahIM use jarjarita kara detI haiN| ThaharatA, isaliye jagatako jIvAjIvAtmaka kahanA upa____ pAThaka mahAnubhAva isa tamAma vivecanase samajha yukta hogAM / utpatti, vinAza aura dhrauvya--mUlarUpameM gaye hoMge ki ye tInoM dArzanika mAnyatAe~ jagata-racanA- sadA sthira rahanA--jisameM pratyeka samaya pAyA jAya use kI ulajhanako sulajhAnemeM kahA~ taka saphala huI haiN| dravya, vastu yA padArtha kahate haiM / saMsArameM aisA koI bhI inase to yahI mAlUma hotA hai ki yA to jagata paMca- padArtha nahIM hai jisameM utpatti Adi tInoM bAteM eka hI bhUtAtmaka hI hai athavA IzvarAtmaka yA IzvarAdhIna hI kAlameM na pAyI jAtI hoM-bhale hI kucha padArthoM meM hai / jagata kyA hai ? maiM kyA hU~ ? mujhe kahA~ jAnA hai ? sUkSmatara honeke kAraNa ye spaSTa naz2ara na AtI hoN| ityAdi samasta prazna Izvara vA prakRtimeM hI lIna ho utpAda nyaya dhrauvya panA dravyakA sAmAnya lakSaNa hai, jo jAte haiM, vizeSa tarka-vitarka karanekI koI guMjAiza nahIM bhI dravya hai usameM yaha anivAryarUse pAyA jAtA hai / rakhI gii| ina tIna bAtoMke binA vastukA vastutva kAyama hI nahIM __cauthI mAnyatA jIva aura ajIva athavA cetana- raha sakatA, vaha sarvathA vilupta ho jAtA hai / dravyakI ye acetana viSayaka hai / isa mAnyatAko janma denekA zreya hAlateM svabhAvase hI hotI rahatI haiM upAdAnarUpase inakA prAyaH ekamAtra jainadarzanako hI hai, vaise bauddhadarzanAdine karanevAlA koI vizeSa vyakti nahIM hai| jisa taraha bhI isa ora jhukAva darzAyA hai, para vaha yuktike balapara agnikI jvAlA khuda hI UparakI ora jAtI hai, pAnI TikatA nahIM, isaliye use nirdoSa nahIM kahA jaasktaa| DhAla bhUbhAgakI ora bahatA hai aura havA tirachI calA aba dekhanA yaha hai ki jainadarzanakI mAnyatAse dArza- karatI hai, ThIka usI taraha dravya svabhAvase hI pratikSaNa nikoMke mastiSka meM uThAnevAle praznoMkA uttara milatA utpAda, vyaya ora dhrauvyarUpase pariNata hotA rahatA hai| hai yA nahIM ? dravyakA yaha svabhAva hI saMsArameM aneka parivartanoM tathA __ jainadarzana thA ukta mAnyatAke anusAra jagata, loka, alaTana palaTanakA mUla kAraNa hai| vizva yA duniyAM anAdi-nidhana athavA anAdi-ananta jIva, pudgala, dharma, adharma, aAkAza aura kAla ye hai / jagata-racanAke prArambhakI kahanI usI taraha buddhi- chaha dravya haiM, ye chahoM dravya anAdi-nidhana haiN| parantu gamya aura rahasyabharI hai jaise bIja aura vRksskii| jisa inameM utpAda-vyaya-dhrauvya hamezA hotA rahatA hai, isaliye taraha yaha nizcita nahIM kahA jA sakatA ki amuka inake dravyatvameM koI farka nahIM Ane paataa-| paryAyeM samayameM bIjase vRkSa athavA vRkSase bIja paidA huA hai palaTatI rahatI haiM / ina chahoM dravyoMmeM zrAkAza sabase usI taraha jIva-ajIvase bhI jagata racanAke prArambhakA mahAn hai, isake kSetrakA kahIM anta nahIM hai, anantAnirNaya nahIM kiyA jA sakatA--jagata anAdi hai aura nanta hai| AkAzake jitane kSetrameM jIva, pudgala, usakA kabhI bhI anta honevAlA nahIM hai| hA~ itanI dharma, adharma aura kAla kA astitva pAyA jAtA hai,
Page #91
--------------------------------------------------------------------------
________________ kArtika, vIra nirvANa saM02466] vividha prazna daha - use loka, lokAkAza jagata yA duniyA~ kahate haiN| svayaM bhramati saMsAre svayaM tasmAdvimucyate // lokAkAzameM ye pA~coM dranya sadAse ThasAThasa bhare hue haiM bhagavadgItAkAra bhI paramAtmA yA Izvarake aura bhaviSyameM bhI sadaiva isI taraha mare raheMge / hA~, jagatkartRtva Adike viSaya meM kitane hI spaSTa aura samudravyoM meM paryAyAzrita saMbhavita parivartana jarUra hogA. para ktika hRdayodgAra prakaTa karate haiN| unakA kahanA hai na to ye mUla dravya vinaSTa-nestanAbUda ho sakeMge aura na ki-'prabhu arthAt Izvara yA paramAtmAlogoMke kartRtvako, inake sivAya anya dravyoMkI utpatti hI ho skegii| unake karmako ( yA unako prApta honevAle ) karmaphalake 'gamyaMte jIvAdayo yatra tajjagat athavA lokyante saMyogako bhI nirmANa nahIM krtaa| svabhAva arthAt jIvAdayo yatra sa lokA' arthAt jahA~ para jIvAdi chaha prakRti hI saba kucha kiyA karatI hai / vibhu arthAt sarvadravya rahe--mAlUma par3eM use jagat yA loka kahate haiN| vyApI paramezvara kisIkA pApa aura kisIkA puNya bhI isase mAlana huaA ki jIvAdi chaha dravyoMkI nahIM letA / jJAna para ajJAnakA pardA par3A rahaneke kAraNa samaSTikA nAsa hI jagat hai, vaha na kisI vyaktike dvArA prANI mohita ho jAte haiM, aura apanI nAsamajhIke racA gayA hai, na usakA koI vyavasthApaka va pAlaka hai kAraNa paramezvarako usa taraha mAnane lagate haiM / yathA aura na mahezvara usakA saMhAra hI karatA hai| svabhAvase na kartRtvaM na karmANi lokasya sRjati prabhuH / hI jagatmeM nAnA prakArake parivartana hote rahate haiN| na karmaphala saMyogaM svabhAvastu pravartate // zarIrAdise bhinna cetana rUpameM ahaMbuddhi rUpase nAdatte kasyacitpApaM na caiva sukRtaM vibhuH / pravRtti hotI hai vahI 'maiM' zabdakA vAcya hai / usIko ajJAnenAvRtaM jJAnaM tena muhyanti jantavaH // AtmA Adi kahate haiM / jIva jaise karma karatA hai use bhaga0 gI0 5-14,15 una karmoM-kartavyoMke anusAra hI sukha-duHkha dene vAle aisI hAlatameM Izvarake jagatkartRtva AdikI sthAnoMmeM janma lenA par3atA hai / koI dUsarA vyakti use kalpanA bahuta hI niHsAra hai aura usakA mUla kAraNa kisI yonimeM na to bhejatA aura na duHkha hI detA hai| ajJAnabhAva hai / jaina-darzana arthAt vIra-zAsanakI svakarmAnusAra hI jIva usakA phala bhogatA hai aura khuda mAnyatA bahuta hI yuktiyukta, svAbhAvika tathA vastu hI apane prayatnase koMke bandhana tathA saMsArase mukta sthiti ke anukUla hai aura hRdayako sodhI apIla karatI hotA hai / kahA bhI hai hai ataH vaha saba tarahase grahaNa kiye jAneke yogya hai| svayaM karma karotyAtmA svayaM tatphalamaranute / vIra sevA-mandira, sarasAvA, tA016-10-36 prao--deha nimatta kisa kAraNase hai ? u0--apane karmoM ke vipAkase / vividha-prazna pra0--karmoM kI mukhya prakRtiyo kitanI haiM ? u0--aatth| -rAjacandra
Page #92
--------------------------------------------------------------------------
________________ 'Pala [1] [97 #AAAAA [ 2] aja-sambodhana .. ( vadhya-bhUmiko jAtA huA bakarA ) . he aja ! kyoM viSaNNa-mukha ho tuma, zAyada tumane samajha liyA hai kisa cintAne gherA hai ? aba hama mAre jAveMge, he paira na uThatA dekha tumhArA, isa durbala au' dIna dazAmeM khinna citta yaha merA hai ! bhI nahiM rahane pAveMge !! ma. dekho, pichalI TA~ga pakar3akara, chAyA jisase zoka hRdayameM tumako vadhika uThAtA hai ! isa jagase uTha jAnekA, hai aura z2orase calaneko phira, isIlie hai yatna tumhArA, dhakkA detA jAtA hai !! yaha saba prANa bacAnekA !! kara detA hai ulaTA tumako para aise kyA baca sakate ho, ra do pairoMse khar3A kabhI ! soco to, hai dhyAna kahA~ ? ra dA~ta pIsa kara aiMTha rahA hai| tuma ho nibala, sabala yaha ghAtaka, . kAna tumhAre kabhI kabhI !! __niSThura, karuNA-hIna mhaa| kabhI tumhArI kSINa-kukSimeM svArtha-sAdhutA phela rahI hai, mukke khUba jamAtA hai ! nyAya tumhAre liye nahIM ! aNDa-koSako khIMca nIca yaha rakSaka bhakSaka hue, kaho phira, phira phira tumheM calAtA hai !! __ kauna sune fariyAda kahIM !! saha kara bhI yaha ghora yAtanA, isase behatara khuzI khuzI tuma tuma nahiM kadama bar3hAte ho, vadhya-bhUmiko jA karake, kabhI dubakate, pIche haTate, vadhika-churIke nIce rakha do aura Thaharate jAte ho !! nija sira, svayaM jhukA karake / mAnoM sammukha khar3A huA hai 'Aha' bharo usa dama yaha kaha kara, siMha tumhAre baladhArI, " ho koI avatAra nayA, ArtanAdase pUrNa tumhArI mahAvIrake sadRza jagatameM' 'meme' hai isa dama sArI !! __ phailAve sarvatra dayA" // [3] 6] "AAMARTH MAHARAAA FF.FA. . -'yugavIra' AARTHATAITHLETEYE
Page #93
--------------------------------------------------------------------------
________________ vIra-zAsana-divasa aura hamArA uttaradAyitva [lekhaka-zrI dazarathalAla jaina ] "apane bar3oMkI tumameM kucha ho to hama bhI jaaneN| unakI isa anabhijJatA-udAsInatAse lAbha uThAkara gara vo nahIM to bAbA phira saba kahAniyA~ haiM // " dUsare dharmavAle unapara apanA prabhAva jamAnemeM isa saMsArameM aneka jaina tIrthaMkara dharmatIrthake samartha ho jAte haiM / unakA kucha AkarSaNa bar3hane para pravartana karanevAle hue haiM / unakI dharma-AjJAoM jaba ve loga unake granthoMko par3hane, unakI sabhA aura vyavasthAoMkA prasAra bhI parimita kAla taka sosAiTiyoMmeM bhAga lene aura unakI kisI kisI hI rahA hai / usake bAda usameM barAbara zithilatA pravRttiko apanAne yA usakA anumodana-mAtra AtI rahI hai--yahA~ taka ki kabhI kabhI to dharmakA karane lagate haiM, to idhara apane hI logoMkI orase mArga hI arse ke liye luptaprAya hogayA hai| kAraNa, unheM aneka prakArako hRdayabedhaka kaTUktiyA~ tathA yaha saMsAra AtmavAda aura anAtmavAdakI sadaivase phabtiyA~ sunaneko milatI haiM, jinase unakA hRdaya samarabhUmi rahA hai| jaba kabhI kisI alaukika vikala ho jAtA hai, usameM kaSAya jAga uThatI hai puNyazAlI adhyAtmavAdakI pracaNDa tejomaya mUrti- aura ve apane usa naye mArgako hI hara tarahase kA prAdurbhAva hotA hai taba ajJAnAndhakArameM cira- puSTa karanemeM laga jAte haiM / unakA tamAma buddhi-bala kAlase bhaTakate hue ajJAnI aura mithyAmArgI tathA dhana-bala usa ora kAma karane lagatA hai jIvoMko apanI AtmAko pahacAna sakanekA prakAza jisake phalasvarUpa vipulamAhityakI racanA tathA milatA hai| jinakA bhaviSya ujjvala hotA hai ve usakA pracAra hokara pravAha baha jAtA hai aura AtmakalyANakI ora laga jAte haiM aura zeSa bhadra jana-bala bhI bar3ha jAtA hai| AtmAnoM meM apanI AtmAko pahacAnane ke liye manuSyoMmeM vicAravAna sanmArgI AtmAoMkI eka prakArakA AndolanasA maca jAtA hai| isa saMkhyA hamezA kama rahA karatI hai, jana-sAdhAraNakA taraha kucha kAla taka saMsArameM dharmamArgakA pravartana bahubhAga to sirpha gatAnugatika hI hotA hai aura rahatA hai, bAdako phira ajJAnAndhakAra chAjAtA hai| ve prAyaH "mahAjano yena gataH sa panthAH" ke hI palogoMmeM bahuta kAlAtaka eka hI dharmakA sevana-vaha thika bana jAte haiM / yaha ThIka hai ki AtmAko pahabhI avyavasthita rUpase-karate karate kucha to pUrva cAnanevAle alaukika mahAna AtmAoMkI kRpAse pApake udayase svayaM hI dharmameM aruci ho jAtI hai jIvoMkA jhukAva svAtmAkI ora hotA hai, lekina tathA pramAda bar3ha jAtA hai-ve apane dharmase ana- isake liye unheM jar3avAda-arthAt prakRti aura bhijJa tathA vimukhase rahane lagate haiM, aura kucha usakI sAdhaka paristhitiyoMse sadaiva yaddha karanA
Page #94
--------------------------------------------------------------------------
________________ 62 anakAnta [varSa 3, kiraNa 1 rahate haiN| par3atA hai / jahA~ yuddha rukA aura AtmA cupa baiThI huI hai| mAnya vidvAn vidyAvAridhi vairiSTara caMpaki jar3avAdakA sAmrAjya use dabAne lagatA hai| tarAyajIne apanI tulanAtmaka paddhatise saMsArake isaliye ajJAna va pramAdakI vRddhiko rokaneke saba dharmokI zodha-khojakara siddha kara diyA hai ki liye nirantara sadgranthoMkA adhyayana, satsaMgatikA jainadharma eka advitIya vaijJAnika dharma hai / aise jaina sevana vidvAnoMkA samAgama aura susaMskAroMkI dharmakA isa vaijJAnika yugameM bhI pracAra aura prasAra samaya samayapara AvRttiyA~ Avazyaka ho jAtI haiN| na ho yaha sacamucameM hamAre dhanazAlI aura dharmadhArmikaparva hamArI truTiyoM evaM kamajoriyoMko dUra parAyaNa samAjake liye bar3e hI Azcarya tathA zarmakaraneke hetu hI bane haiN| inako bhale prakAra manAte kI bAta hai, aura isake jimmedAra vIra bhagavAnake rahanese hama saMskArita hote haiM, apane kartavya- bhakta jainadharmake avalambI hamI jainI zrImAn dhImAna pAlanameM sAvadhAna banate haiM, hamameM utsAha tathA aura unake pIche calanevAlA sArA jaina samAja hai| puruSArtha jAgRta hotA hai, hamAre samAjase kadAcAra- hamane apane uttaradAyitvako jarA bhI pUrA nahIM rUpI maila chaMTatA rahatA hai aura hama zuddha hote kiyaa| koI samaya thA jaba jainadharmakA pracAra usake isa taraha sabhI dhArmikapoMko sollAsa manAnA kaTTara virodhiyoMke kAraNa rukA thA aura hama ciaura unake liye sArvajanika utsavoMkI yojanA llAte phirate the ki amuka jainadharmake vidveSI duSTakaranA paramAvazyaka mAlUma hotA hai tathA mahApuNya- rAjAoMne hamAre dharmagrantha jalA diye, mUrtiyA~ naSTa kA kAraNa hai / saMsArI prANiyoMke parama kalyANArtha karadI, logoMko ghAnImeM pera DAlA ityAdi, lekina / prakaTa honevAlI vIra-bhagavAnakI dharma-dezanAke aba usa dharmake prakAza evaM pracArameM Anake mArgameM dina to utsava manAnekI aura bhI adhika Ava- bAdhaka kauna hai ? hama jainadharmake paramabhakta kahalAne zyakatA hai| isa mahAna dhArmika parvakI mahattA aura vAloMke sivA aura koI bhI nhiiN| manAnekI AvazyakatA, upayogitA tathA vidhi para jainadharma hindUdharmakI eka zAkhA hai, bauddhadharma aneka vidvAnoMne prakAza DAlA hI hai aura vaha saba jainadharmase prAcIna hai yA bauddhadharmakA rUpAntara hai, ThIka hI hai; lekina mujhe aisA pratIta hotA hai ki jainiyoMkI ahiMsAne bhAratIyoMko kAyarabanAdiyA hai jisa taraha yogya gaNadharake abhAvameM jIvoMkI aura vaha bhAratavarSake patanakA kAraNa huI, jainikalyANakAriNI vIra bhagavAnakI puNya vANI bahuta yoMmeM AtmaghAtako dharma batAyA hai, ye Izvarako nahIM kAla taka khiranese rukI rahI usI taraha vartamAnameM mAnate, jainiyoMne bhAratavarSameM butaparastIkA zrIgaNeza hamAre jaise ayogya vidvAnoM aura vaNika-samAjakI kiyA hai, jainiyoMkA rAjanaitika kSetrameM koI svataMtra svArthaparAyaNatA tathA adUradRSTimaya sthUla dharma baddhi- astitva nahIM ho sakatA, jainiyoMkA syAdvAda eka ke kAraNa vijJAnake isa vartamAna bauddhikayugameM bhI gorakhadhaMdhA hai, ityAdi aneka mithyA dhAraNAe~ bhagavAnakI vANI prakAza tathA pracArameM Anese rukI Aja bhI na sirpha hamAre par3osiyoMke hRdayameM
Page #95
--------------------------------------------------------------------------
________________ kArtika, vIranirvANa saM02466] vIra-zAsana divasa aura hamArA uttaradAyitva 63 vidyamAna haiM balki dezake bar3e bar3e netAoM-lAlA- saMgamaramarake pharza aura TAilsa jar3avAnemeM kharca lAjapatarAya sarIkhe rAjanItijJoM-aura kaI iti- karanese nahIM rukate / parantu hama deva-zAstra gurukA hAsijJoMke manameM bhI baiThI huI pAI gayI haiM / kaI eka hI darjA mAnate hue bhI zAstroMke punaruddhArArtha riyAsatoMmeM jainiyoMke vimAna nikAlane para loga vidvAnoMkI koI bhI samiti kAyama nahIM kara paaye| nagna mUrtiyoM para aitarAja karate haiM aura itanA hamArI pAThazAlAe~ aura vidyAlaya apane apane jora bA~dhate haiM ki daMgAtaka karane lagate haiM-kolA- Dharre para cala rahe haiM, ve prAyaH adhyApakoMkI puztainI rama, kuDacI, mahagAMva, bayAnA Adi pacAsoM jAyadAda banAdiye gaye haiM; U~ce vidyArthI kitane sthAnoMpara dharmapAlanameM bAdhAe~ pdd'iiN| yaha saba usa haiM, kharca kitanA hai, isakA koI ThIka ThikAnA nahIM; jamAnemeM ho rahA hai jaba ki dharmapAlanameM rAjyoMkI samAjakA paisA kitanI bedardIse dharmake nAmapara taraphase pUrNa svataMtratAkI Ama ghoSaNA hai| patA hai pracAraka rakhakara phUkA jAtA hai, usakA bhI koI ina saba anyAyoMke mUlameM kAraNa kauna hai ? hama ThikAnA nahIM; mANikacandra parIkSAlaya, mahAsabhA bhagavAna mahAvIrakI nAlAyaka santAna / parIkSAlaya, pariSadaparIkSAlaya, mAlavA-parIkSAlaya __ hama gAlI dete haiM una hinduoMko jo hamapara sabake chakar3e daur3a lagA rahe haiM, aura aba to vidyAapanI ajJAnatAke kAraNa dhArmika, sAmAjika rthiyoMse phIsa bhI lene lage / garaja yaha ki, avya aura rAjanaitika hamale karate haiM, hama gAlI dete haiM vasthAkA khAsA sAmrAjya kAyama hai, dharmake nAmapara unheM jo hamArI uccatAkA majAka ur3Ate haiM, hama cAhe jaisI avAMchita pustakoMkA pracAra hai| jahA~ burA kahate haiM unheM jo hamAre alaga rAjanaitika jJAna prasArake kSetrameM jaina samAjameM yaha aMdhere ho haqoMko denese inakAra karate haiM; isI taraha kali- vahAM jainetara samAjameM dharmapracArakI bAta dimAg2ameM yugako bhI gAlI dekara hama apanI kAyaratAkA AnA hI muzkila hai| yUnivarsiTiyoM,kAlejoM aura pramANa dete haiM / Akhira isa AtmavaJcanAse lAbha hAIskUloM tathA sArvajanika lAibreriyoMmeM to hamArI kyA ? hama dekhate haiM Aye dina hama apanI eka pustakoMkA prAyaH patA bhI nahIM milatA-hamAre nahIM aneka honevAlI gharU aura bAharI ApattiyoM sArvajanika kSetra hamAre prabhAvase zUnya rahate haiN| ke liye rote rahate haiM, lekina hama usake kAraNa- aisI hAlata hai hamArI, jise A~kha kholakara dekhate kalApoMko dekhate hue bhI usake vAstva ka kAraNa hue bhI hama dekha nahIM rahe haiN| bhalA soco to, taka nahIM pahu~ca pAye haiN| saca pUchiye to hameM dUsaroM isameM kisakA kasUra hai| jo A~kha dekhaneke liye kA aibajoI karanA jitanA AsAna rahA hai, apanI ho usase hama viveka pUrvaka dekheM nahIM aura Apatti adUradarzitA pUrNa kRtiyoM aura unake natIjoMpara honepara roveM to hameM usa zAyarake zabdoMmeM yahI naz2ara pahu~cAnA utanI hI Ter3hI khIra rahA hai| kahanA par3egA ki Aja bhI hama dharmake nAmapara lAkhoM rupayA "ronA hamArI cazmakA dastara hogayA / , mandira banAne, ratha calAne, sonA aura raMga karAne, . dI thI khudAne A~kha so nAsUra hogayA /
Page #96
--------------------------------------------------------------------------
________________ anekAnta [varSa 3, kiraNa 1 ataH bhAiyo ! aba isa prakAra kAma nahIM par3e to jahA~ mandiroMmeM acchI AmadanI ho vahA~calegA / aba bhI soco, jainadharmake pracAra aura ke dhanase koSa purA kro| sAtha hI, vIrazAsanake _ dina aise sandara, sasampAdita-prakAzita granthoM prasArakA mArga abhI bhI khulA huA hai,sirpha Ava ' pustakoM tathA TrekToMkA adhikAdhika saMkhyA pracAra zyakatA hai eka bAra apanI hAlatakA siMhAvalokana kro| ye saba aisI Avazyaka kriyAe~ haiM, jo vIrakarane aura apane kartavya tathA uttaradAyitvako zAsanake sambandhameM hamAre uttaradAyitvako parA. samajhanekI / IsAI apane mizanariyoM aura apanI karA sakatI haiM aura jinakA cIrazAsana-divasa liTarecara sosAiTiyoM-dvArA, AryasamAja apane manAte samaya hara jagaha rivAja par3a jAnA caahiye| snAtakoM, sanyAsiyoM, tathA brahmacAriyoMke dvArA, jisa taraha aba bhAratavarSameM eka chorase dUsare chora taka mahAvIra-jayantI sArvajanikarUpase aura musalamAna apane birAdarAnA salUka va manAI jAne lagI hai aura usake nimittase ajaina bAhamI hamadardIke dvArA Aja jo apane apane loga jAnane lage haiM ki jainadharma kyA cIz2a hai,usI dharmapracArakA kArya kara rahe haiM, vaha dUsarA nahIM kara taraha vIra-zAsana divasake dina jainagranthoM, rahA hai / bhagavAna mahAvIrake zAsanameM rahate aura pustakoM tathA TrekToMke susampAdana, lekhana tathA usake anuyAyI kahate aura usake anayAyI kaha- prakAzanake liye khAsataura para yojanAe~ kI jAnI . cAhiyeM, dhana ekatra kiyA jAnA cAhiye aura usa lAte tumhArA yaha kartavya ho jAtA hai ki tuma vIra ekatrita dhanase prakAzita sAhityako jaina-jainetara zAsana-divasako sArthaka banAneke liye vIrabhaga- saMsArameM samyakajJAnako jAgrata karane ke liye khaba vAnakI zikSAoM para yathAzakti amala karaneke pracArita karanA cAhiye / usa dina prAtaHkAla saMkalpake sAtha sAtha jainadharmake alaukika jJAnake pUjana vidhAnAdi ho to dUsare samayoMmeM kamase kama prasArArtha paisA dAna karo aura karAo, eka baDI vIra bhagavAnake mahAn jJAnako prakAzameM lAnekA samiti grantha-prakAzanake liye yogya vidvAnoMkI kriyAtmaka udyoga avazya honA cAhiye, tabhI hama apane uttara dAyitvako kucha nibhA sakeMge / anyathA qAyama karo, tAki vaha tulanAtmaka paddhati, iti- hameM eka vidvAnake zabdoMmeM kiMcit parivartanake hAsa aura purAtatvake AdhArapara jainadharmake mahatva sAtha kahanA par3egA ki- . pUrNagranthoMkA naye DhaMgase uttama saMpAdana evaM prakAzana "na samajhoge to miTa jAoge ai jinadharmake bhakto ! karAe aura dharmake eka eka tattva-usake eka- tumhArI dAstA~ taka bhI na hogI dAstAnoM meM // " eka pahalU para choTe choTe kintu sundara aura alpa AzA hai vIra bhagavAna aura unake zAsanake mUlya para becejAnevAle sarala aura sIdhe zabdoMmeM bhakta mere isa nivedana aura sAmayika sUcana para TrekTa tathA pustakeM puraskAra de dekara likhAe aura avazya dhyAna denekI kRpA kareMge aura Ane vAle unheM lAkhoMkI tAdAdameM chapAnemeM svataMtra rahe / use vIra jayantIke puNya-divasa (zrAvaNakRSNApratipadA) dhanakI kamI na rahanA cAhiye / candese parvomeM. para zAsana-sambandhameM apane upayukta kartavya tathA janma, maraNa, zAdI aura anya saMskAroMmeM yogya , uttaradAyitvako pUrA karane ke liye abhIse usakI tayyArI kreNge| dAna dekara usakA koSa bar3hAo aura AvazyakatA
Page #97
--------------------------------------------------------------------------
________________ vIrake divya upadezakI eka jhalaka le-zrI jayabhagavAnajI bI0 e0 vakIla ] cAntima jainatIrthakara zrIvIra bhagavAn ne vipulAcala parvata tabase tU kyA jAne, kSitijameM kitane sAMjha savere napara saMsArI AramAko lakSya karake usake uddhArArtha hue, aura vilaya ho gye| nabhameM kitanI a~dhayArI jo sArabhUta divya upadeza diyA thA usakI eka jhalaka cAMdanI rAteM AI aura calI gaI / bhUpara kitane Rtuisa prakAra hai: cakra nAce aura ur3a gaye / lokameM kitane yuga uThe ai jIva ! tU ajara amara hai, mahAzaktizAlI aura aura baiTha gaye / saMsArameM kitane saMgraha bane aura bikhara sArapUrNa hai / aura yaha dIkhanevAlA jagata kSaNika hai, gaye / jagameM kitane nATaka-paTa khule aura banda ho gye| asamartha aura niHsAra hai| tU isase nyArA hai aura yaha jIvanameM kitane sAthI mile aura bichur3a gye| tujhase nyArA hai| ye saba atItakAlakI smRtiyAM haiN| gaI-gujarI ka parantu anAdi mithyAtvavaza tU zarIrako svAtmA, viSaya- hAniyA~ haiM / parantu ye gaI kahA~ ? inake saMskAra prAja bhogako sukha, parigrahako sampadA, nAmako vaibhava, rUpako bhI terI cAla DhAla, tere hAvabhAva, terI icchA kAmanA sundaratA aura pazubalako vIratA mAnatA rahA hai| aura terI prakRti meM aMkita haiM / ina sabako apanI sattA___ mohavaza inake lAbhako apanA lAbha, inakI vRddhi- meM uThAye tU abhI taka anathaka calA jA rahA hai| vahI ko apanI vRddhi, inake hAsako apanA hAsa aura inake vedanA, vahI utsAha aura vahI udyama ! kAlajIrNa ho nAzako apanA nAza samajhatA rahA hai| isIlie tU gayA, lokajIrNa ho gaye, yugayugAntara jIrNa hogaye; unmattasamAna kabhI khuza ho ha~satA hai aura kabhI duHkhI parantu tU abhI taka ajIrNa hai, navIna hai, sanAtana hai| ho rotA hai| kyA yaha saba kucha terI amaratA aura jagakI kSaNiisI mAyAkI prAzAse chalA tU nirantara bhavabhramaNa katAkA sabUta nahIM ? kyA yaha terI alaukika zakti kara rahA hai mRtyu-dvArase ho nirantara eka ghATase dUsare aura jagakI asamarthatAkA pramANa nahIM ? kyA yaha ghATapara jA rahA hai| / terI sArapUrNatA aura jagakI nissAratAkA udAharaNa pramAdavaza tu isa mAyA prapaMcameM aisA tallIna hai nahIM ? ki tujhe haraeka loka pahalA hI loka aura haraeka jIvana parantu hA ! tU abhI taka apaneko maraNazIla, pahalA hI jIvana dikhAI detA hai / tujhe patA nahIM ki asamartha nissAra mAnatA huA marIcikA-samAna jagakI tU bahuta purAnA pathika hai / tujhe calate, Thaharate, dekhate, jhUThI AzAoM meM ulajhA huA hai / tU abhI taka isakI vidA hote aura punaH punaH udaya hote anantakAla bIta hI bAlakrIDAoM, guNa-lAlasAoM aura prauDha cintAoM meM gayA hai| saMlagna hai|
Page #98
--------------------------------------------------------------------------
________________ 66 anekAnta [varSa 3 kiraNa 1 are mUDha ! putra-kalatra, gRha-vATikA, dhana-daulata. kaThina hai| jinheM tU apane samajhanA hai, ve tere kahA~ haiM ? mamatva- tujhe patA nahIM,jIvako apanI kSaNa kSaNa marane jIne bhAvase ho ta unake sAtha ba~dhA hai / mamasva tor3a aura vAlI nigoda dazAse Upara uTha, manuSyabhava taka pahu~canedekha, ve svabhAva, kSetra, kAla Adi saba hI apekSAoMse meM kitanI kitanI bAdhAoM aura ApadAoMse lar3anA tujhase bhinna haiN| ve na tere sAtha pAye haiM, na tere sAtha par3A hai| kitanI asaphalatAoM aura nirAzAoMkA jAyeMge / na ve tere roga, zoka, jarA mRtyuko haraNa karane mu~ha dekhanA par3A hai kitanI bhUloM aura sudhAroM meM se vAle haiM / ve saba nAzavAna haiN| inake mohameM par3akara nikalanA par3A hai / jIvanakA utkarSamArga agaNita mauta. su kyoM vyartha hI apaneko khotA hai ? ke daroMmeMse hokara gujaratA hai aura zoka-saMtApakI ve to kyA, yaha zarIra bhI, jisaparatU itanA chAyAse sadA DhakA hai / manuSyabhava isI uskarSamArga mohita hai, jisakI tU aharniza sevA karatA hai, tu nahIM kI aMtima maMjila hai| hai| yaha tero eka kRtti hai, jo ki prakRtikA sahArA yahAM hI jIvako pahalI bAra usa vedanAkA anubhava le jIvana utthAnake liye racI gaI hai| isakA poSaNa hotA hai jo use duHkhase sukhakI ora, mRtyuse amRtajIvana utkarSake liye hai,jIvana isake poSaNake liye nahIM kI ora, nIce se UparakI aora, vikalpoMse ekatAkI hai / z2arA svacArahita isake svarUpako to vicAra / yaha pora, bAhirase andarakI aora lakhAneko majabUra katanA ghinAvanA aura durgandhamaya hai / yaha asthipaMjara- karatI hai| se banA huA hai, mA~sase vilepita hai, malamUtra aura yahA~ hI pahalI bAra usa subuddhikA vikAsa hotA kRmikula se bharA hai| isake dvAroMse nirantara mala jhara hai jo ise heya upAdeya hita ahita, nija parameM viveka rahA hai| kauna buddhivara ise apanAegA? karanA sikhAtI hai| terA zarIra pAnIke bulabule ke samAna kSaNika hai| yahA~ hI pahalI bAra usa alaukika dRSTikA udaya terA aAyu kAlagatike sAtha kSaNa kSaNa kSINa ho rahI hotA hai jo ise laukika kSetroMse Upara alaukika kSetroMhai aura terA yauvana svapnalIlAke samAna nitAnta kA bhAna karAtI hai / jo ise zilpika, naitika, vaijJA jarAmeM badala rahA hai| tujhe apane bhaviSyakA tanika nika aura pAramArthika kSetroMkA darzana karAtI hai / bhI dhyAna nahIM / parantu mRtyu nirantara terI ora tAka yahA~ hI pahalI bAra arthazakti kI vaha preraNA anulagAye baiThI hai| bhava hotI hai jo isake puruSArthako bhautika udyogoMse __ he mAnava ! tU vyarthahI isa manuSya bhavako vyasanoMmeM uThA alaukika udyogoMkI aora lagAtI hai| sanA huA, zrAhAra, nidrA, maithuna, parigrahameM lagA huA yahA~ hI pahalI bAra usa avasthAkI AvazyakatA barabAda na kara yaha manuSyabhava ciMtAmaNi ratnake samAna mAlUma hotI hai jo ise svacchandatA, sukhazIlatAko mahAmUlyavAna, mahAdurlabha aura mahAkaSTasAdhya padArtha chor3a yama niyama. vyavahAra roti, saMsthA. prathA dhAraNa hai / jIvanameM rUpa-zrAkAra, bhoga vilAsa, kaMcana-kAminI karanekI preraNA karatI hai| saba hI mila sakate haiM; paraMtu manuSyabhava milanA bahuta yahA~ hI pahalI bAra vaha dharmavRkSa aMkurita hotA hai
Page #99
--------------------------------------------------------------------------
________________ kAtika, vIra nirvANa saM02466] vIrake divya upadezakI eka jhalaka bhAramazraddhA jisakA mUla hai,, sAmyatA jisakI snigdha diye haiN| kAyA hai| dayA jisakA mada hai| AtmajJAna jisakA ai bhavyAtmA ! yadi tU vAstavameM buddhimAna hai| praphulla puSpa hai / tyAga jisakA saurabha hai aura amara svahiteSI hai aura udyamI hai to aba aisI yojana kara jisakA phala hai| ki tujhe phira adhogati jAnA na pdd'e| bArabAra mRtyuke inhIM alaukika zaktiyoM ke kAraNa manuSyabhava sabase cakkarameM giranA na pdd'e| bahuta kAla bIta cukA hai / mahAn hai, pradhAna hai aura amUlya hai| usakA eka samaya bhI aba kisI prakAra vApisa nahIM parantu hA ! jIvana mAnavI zarIrase ubhara bhautika ho sakatA hai / jo kAla bAkI hai bar3I tejIke sAtha kSetrase jitanA U~cA uThA, jitanA isakI buddhi, pAca- gujara rahA hai / derakA avasara nahIM ! pramAda chor3a, jAga raNa aura puruSArthakA vikAsa bar3hA, jitanA isakI duHkha aura khar3A ho / jo kala karanA hai vaha zrAja kara, jo anubhUti aura duHkha nivRtikI kAmanAne z2ora pakar3A, Aja karanA hai vaha aba kara / jitanA duHkhasamasyAko hala karaneke liye isane jIvana isase pahile ki mRtyu apanI TaMkArase tere prANoMko nagatako dekhane, jAnane aura sukhamArga khojanekA parizrama ghAyala kare, aura terA zarIra pake hue pAtake samAna kirA / utanA hI utanA isakI bhUla bhrAntiyoMne, AyuDAlase TUTakara dharAzAyI ho, tU ise AtmasAdhanAisakI mithyA kalpanAoM aura mAnyatAoMne bhI jora meM lgaade| pakar3A / isakI AzAyeM aura lAlasAyeM bhI vicitra dilakI granthiyoMko tor3a, saMzaya chor3a, nizaMka huI / isakA vikalpaprapaJca aura vimoha bhI vistIrNa bana, apanemeM vizvAsa dhara ki tU tU hI hai| tU sabameM hai, saba tujhameM haiM para tujha sivA tujhameM nhiiN| ___ ina hI navIna bhrAntiyoM, mAnyatAoM aura zrA- mohajAlake tAra tAra kara, andara baiTha, nirvAta ho zAoMke kAraNa isakI bAdhAyeM aura vipadAyeM bhI sabase dIpaka jagA aura dekha, tU kitanA U~cA aura mahAna hai| gahana haiN| isakI samasyAyeM aura jimmevAriyA~ bhI isameM IrSA aura dveSa kahA~ hai / tU kitanA sohanA su. sabase jaTila haiN| ___ndara hai, isameM prAramaaruci aura parAsakti kahA~ hai| . pAzAke ina pAzoMmeM pha~sakara tanika giranA zurU merA terA chor3a, jagase mu~ha mor3a, nirbhaya bana, huA ki patanakA ThikAnA nhiiN| phira vaha roke nahIM apane hI meM lIna ho, aura anubhava kara, tU kitanA rukatA / sIdhA rasAtalakI hI rAha letA hai| madhura aura prAnandamaya hai / isameM duHkha kahA~ aura zoka oha ! mohajAlake ina mRdu tAroMne, jhUThI prA- kahA~ hai / tU kitanA paripUrNa hai isameM rAga aura icchA zAoMkI madhura muskAnane tujha samAna samunnata, samu. kI gubjAiza kahA~ hai| tU to nirA amRta sarovara hai jjvala aneka jIvana bAndha bAndhakara rasAtalako pahu~cA isameM jarA aura mRtyu kahA~ hai| huaa|
Page #100
--------------------------------------------------------------------------
________________ sAhitya-paricaya aura samAlocana 5. ... [anekAntameM 'sAhitya paricaya aura samAlocana' nAmakA eka stambha rakhanekA bahuta dinoMse vicAra cala rahA hai| anavakAraNadi kucha kAraNoMke vaza abataka usakA prArambha nahIM ho sakA thA, aba isa varSake isI aGkase usakA prArambha kiyA jAtA hai / isa stambhake nIce samAlocanArtha tathA bheTa svarUpa prApta sAhityakA paricaya rhegaa| sAmAnyaparicaya prAyaH prAtike samaya hI de diyA jAyA karegA-sAmAnya prAlocana bhI usI samaya ho skegaa| vizeSa paricaya aura vizeSa samAlocanakA kArya bAdako yathAvakAza huA karegA aura vaha unhIM granthoM-pustakoM AdikA ho sakegA jinake viSayameM vaisA karanA ucita aura zrAvazyaka samajhA jAyagA / hA~, dUsare vidvAn yadi kisI granthAdikI samAlocanA khAsa anekAntake liye likhakara bhejanekI kRpA kareMge to use bhI, unake nAmake sAtha, isa stambhake nIce sthAna diyA jaaskegaa| -sampAdaka ... (1) akalaMkagraMthatrayam--mUla lekhaka, bhaTTAka- sakA, isIse vaha sAthameM nahIM diyA jAsakA / ina lakadeva / sampAdaka, nyAyAcArya paM0mahendrakumArajI svopajJabhASyoM tathA pramANa saMgrahake akalaMka dvArA jaina zAstrI, nyAyAdhyApaka syAdvAda mahAvidyAlaya race jAnekI sabase pahale sUcanA anekAnta dvArA banArasa / prakAzaka, munijinavijaya, saMcAlaka san 1930 meM kI gaI thI aura inako tathA 'siMghI jainagraMthamAlA, ahamadAbAda-kalakattA / nyAyavinizcaya mUlako khoja nikAlanekI preraNA bar3A sAija pRSTha saM0, saba milAkara 520 / mUlya, bhI kI gaI thii| sAtha hI, samantabhadrAzrama-vijJapti sajilda 5) ru0| . naM04 ke dvArA dUsare granthoMke sAtha ina granthoMko _ yaha kalakattAke prasiddha zve0 seTha zrI bahAdura bhI khojane ke liye pAritoSikakI sUcanA nikAlI . siMhajI siMghIkI orase unake pUjya pitA zrI gaI thI / / luptaprAya jaina granthAMkI khoja-sambandhI DAlacandajI siMghIkI puNyasmRtimeM nikalane vAlI mere isa Andolanake phalasvarUpa ina graMthoMkA uddhAra 'siMghI jainagraMthamAlAkA 12 vA~ grantha hai / isameM honesa merI mahatI prasannatAkA honA svAbhAvika hai, zrIbhaTTAkalaMkadeva-viracita uccakoTi ke nyAyaviSayaka aura isaliye maiMne ina granthoMke uddhAra saMbandhI zubha tIna saMskRta granthoMkA saMgraha hai, jinameMse ekakA - * dekho, anekAnta prathama varSakI prathama kiraNameM prakAzita nAma 'laghIyastraya' hai, jo ki pramANa-naya-pravacana luptaprAyajaina graMthoMkI khoja-viSayaka vijJapti naM03 aura viSayaka tIna laghu prakaraNoMko liye hue hai; dUsarekA tIsarI kiraNameM prakAzita 'purAnI bAtoMkI khoja' nAma 'nyAyavinizcaya'aura tIsarekA 'pramANa saMgraha' zIrSakake nIce,'akalaMka grantha aura unake svopajJabhASya' hai / pahale tathA tIsare graMthakesAtha khuda bhaTTAkalaMka nAmakA upazIrSaka lekh| deva viracita svopannabhASya bhI lagA huA hai, dUsare granthakA svopajJabhASya upalabdha nahIM ho / dekho, anekAnta varSa 1 kiraNa /
Page #101
--------------------------------------------------------------------------
________________ kArtika vIra nirvANa saM02466] sAhitya-paricaya aura samAlocana samAcArako gatavarSake anekAntakI prathama kiraNameM ve badhAIke pAtra haiN| unakI prastAvanAko pUrNarUpase hI prakaTa kara diyA thA (pR0 103) aura yaha bhI dekhanekA yadyapi mujhe abhI taka yatheSTa avasara nahIM sUcita kara diyA thA ki ye graMtha siMghI jaina-graMtha- mila sakA, phira bhI usake kucha aMzoM para sarasarI mAlAmeM chapa gaye haiM aura jaldI hI bhUmikAdise taurase najara DAlabhe para usameM vidvAnoMke liye susajjita hokara prakAzita hone vAle haiM, parantu vicArakI kAphI sAmagrI mAlama hotI hai / kitanI inake prakAzanameM pUrA eka sAla aura laga gyaa| hI bAteM vizeSa vicArake yogya bhI haiM; jaise aura isaliye aba akTUbara meM prakAzita hokara akalaMkakA samaya, jise unhoMne vikramakI 7vIM Ane para mujhe sabase pahale isa stambhake nIce inhIM zatAbdIke sthAnapara 8vIM-9vIM zatAbdI siddha karanekA saMkSipta paricaya denemeM Ananda mAlUma hotA hai ! kA yatna kiyA hai| isa saMgrahameM 'nyAyavinizcaya' ke sAtha usake digambara sampradAyake ina luptaprAya mahatvapUrNa vAdirAjasUrikRta vivaraNaparase kArikAoMke grantharatnoMkA eka zvetAmbara-saMsthA (siMghI-jainautthAna-vAkyoMko jyoMkA tyoM tathA saMkSepameM uddhRta jJAnapITha ) dvArA uddhAra dekhakara, jahA~ digambarakiyA gayA hai, jisase kArikAoMkA artha samajhane samAjakI apane sAhityake prati upekSA-udAsInatA, aura unake sambandhako mAlUma karanemeM AsAnI ho; aura kartavyavimukhatA para kheda hotA hai vahA~ zvetInoM granthoM para judI-judI TippaNiyA~ alaga dI tAmbara bhAiyoMko isa udAratA, dUradRSTitA aura gaI haiM; tInoMkA viSayAnukrama bhI sAthameM lagAyA guNagrAhakatAkI prazaMsA kiye binA bhI nahIM rahA gayA hai; 9 upayogI pariziSTa diye haiM, jinameM ina jaataa| isake liye siMghI jainagraMthamAlAke susaMcA. granthoMke kArikAoMkI anukramaNikAe~, avataraNa laka muni zrIjinavijaya, usake saMsthApaka evaM vAkyoMkI sUciyA~ aura sabhI dArzanika tathA lAkSa- poSaka udAracetA bAbU bahAdurasiMhajI siMghI aura Nika zabdoMkI sUcI khAsa taurase ullekhanIya haiN| ina graMthoMke isa taraha prakAzanakI yojanA tathA inake atirikta graMthake zurUmeM kramazaH graMthamAlAke preraNA karanevAle samartha vidvAna prajJAcakSu paM0 sukhamukhya sampAdaka zrI jinavijayajIkA 'prAstAvika', lAlajI vizeSa dhanyavAdake pAtra haiN| isa prakArake paM0 sukhalAlajI saMghavI darzanAdhyApaka hindU prayatna niHsandeha sAmpradAyika kaTTaratAko miTAne ke vizvavidyAlaya, kAzIkA 'prAkkathana', nyAyAcArya pradhAna sAdhana haiM, aura isaliye maiM inakA hRdayase paM0 mahendrakumArajIkA 'sampAdakIya vaktavya' aura abhinandana karatA huuN| likhe gaye haiM, saba milakara granthakI upayogitAko bhI acchA puSTa lagAyA hai aura jilda sundara tathA bahuta jyAdA bar3hA rahe haiM / isa graMthake sampAdanameM manomohaka hai / parizramAdiko dekhate hue mUlya bhI nyAyAcAryajIne kAphI parizrama kiyA hai aura usa- adhika nahIM hai| saMkSepameM grantha vidvAnoMke apane ke kAraNa unheM jo saphalatA milI hai usake liye pAsa rakhane, manana karane aura lAyabreriyoM, jJAna
Page #102
--------------------------------------------------------------------------
________________ 100 anekAnta " [varSa 3, kiraNa 1 mandiroM, vidyAlayoM tathA zikSA saMsthAoMmeM saMgraha rAmajI premI, bambaIne pro0 sAhabako isa granthake karaneke yogya hai| sampAdanake liye prerita kiyA, usIkA phala pranthakA (2) varAGgacarita-mUla lekhaka, zrI jaTAsiMha yaha prathama saMskaraNa hai aura yaha ukta granthamAlAkA nandiAcArya / sampAdaka, prophesara e0 ena0 40 vAM grantha hai| . upAdhyAya, rAjArAma kAlija kolhApura / prakAzaka, granthakA viSaya usake nAmase hI spaSTa hai| paM0 nAthUrAma premI, maMtrI 'mANikacandra digambara yaha 'varAGga' nAmake eka rAjakumArakI kathA hai, jo jainagraMthamAlA, hIrAbAga, bambaI 4 / sAiz2a, apanI vimAtA mRgasenAke DAha evaM SaDayantrake 20430, 16 pejii| pRSTha saMkhyA, saba milAkara kAraNa aneka saMkaToMmeM gujaratA huA aura 497 / mUlya, sajilda 3) ru0| apanI yogyatAse unheM pAra karatA huA antako ___ yaha prAcIna saMskRta graMtha bhI una luptaprAya jaina- apanA nayA svatantra rAjya sthApita karane meM samartha granthoM meM se hai jinake uddhArArtha-Ajase dasa varSa huA aura jisane bAdako jainamuni hokara bhagavAna pahale anekAntameM samantabhadrAzrama-vijJaptiyoMke neminAthake tIrthameM mukti lAbha kiyA aura isa dvArA Andolana uThAyA gayA thA aura pAritoSika taraha apanA utkarSa siddha karake pUrNa svAdhInatAbhI nikAlA gayA thaa| isake uddhArakA sArA zreya maya siddhapadakI prApti kii| kathA rocaka hai; 31 isake suyogya sampAdaka prophesara e0 ena0 (Adi. soMmeM varNita hai aura prAcIna sAhityakA eka nAtha neminAtha ) upAdhyAyajIko hai, jinhoMne saba acchA namUnA prastuta karatI hai| se pahale kolhApurake lakSmIsena bhaTTArakake maThase pro0sAhabane isa granthakA sampAdana bar3I yogyaisakI eka purAnI tADapatrIya pratikA khoja nikAlA tA tathA parizramake sAtha kiyA hai / Apa sampAdana aura usakA paricaya pUnAke 'enalsa Apha di kalAmeM khUba siddhahasta haiM,isase pahale pravacanasAra bhANDArakara AriyaTala risarca insTiTa caTa' nAmaka aura paramAtmaprakAza | nAmaka granthakA uttama aMgrejI patrakI 14 vIM jilda ke aMka naM0 102 meM sampAdana karake acchI khyAti lAbha kara cuke haiN| prakaTa kiyaa| sAthahI yaha bhI sapramANa prakaTa kiyA bambaI yUnivarsiTIne Apake uttama sampAdanake ki isa varAMgacaritake racayitA AcArya jaTAsiMha kAraNa hI isa grantha ke prakAzana meM 250 ru0 kI nandI haiM, jinheM jaTilamuni bhI kahate haiM aura jo sahAyatA pradAna kI hai, pravacanasArakI prastAvanA I0 san 778 se pahale hue haiM-zrIjinasenAcArya para bhI vaha pahale 250 ru0 puraskArameM de cukI hai kRta harivaMzapurANake eka ullekha parase ise jo padma- aura hAlameM usane pro0 sAhabako DAkTara Apha caritake kartA raviSeNAcAryakI kRti samajha liyA liTarecara (DI0 liTa0) kI upAdhi se vibhUSita gayA thA vaha usa ullekhako ThIka na samajhaneko isa granthakI vistRta samAlocanAke liye dekho, galatIkA pariNAma thA / ukta paricayako pAkara jaina siddhAnta bhAskarameM prakAzita 'pravacanasArakA nayA mANikacanda granthamAlAke suyogya maMtrI paM0 nAthU. saMskaraNa' nAmaka lekha /
Page #103
--------------------------------------------------------------------------
________________ kAtika, vIra nirvANa saM02466] sAhitya-paricaya aura samAlocana kara vizeSarUpase sammAnita bhI kiyA hai / aisI nAmoMkI bhI eka paMcapRSThAtmaka anukramaNikA hAlatameM ApakI sampAdana yogyatAke viSayameM lagAI gaI hai| isa taraha granthake isa saMskaraNako adhika likhane kI jarUrata nahIM hai| bahuta kucha upayogI banAyA gayA hai / chapAI saphAI ____ isa granthake sAthameM pro0 sAhabakI 56 pRSThoM- acchI aura geTa apa bhI ThIka hai| grantha saba tarahase kI aMgrejI prastAvanA dekhane yogya hai, jisakA saMgraha karane yogya hai / pranthake isa uddhAra kAryake hindI sAra bhI paM0 kailAzacandrajI zAstrIse liye sampAdaka aura prakAzaka donoM hI dhanyavAdake likhAkara sAthameM lagA diyA gayA hai aura isase pAtra haiM / hA~, granthakA mUlya adhika nahIM to kama hindI jAnane vAla bhI usase kitanA hI lAbha bhI nahIM hai / kheda hai ki mANikacaMda graMthamAlAko uThA sakate haiN| prastAvanAmeM (1) sampAdanopayukta- digambara jainasamAjakA bahuta hI kama sahayoga sAmagrI (2) mUlakA saMgaThana (3) mUlake racayitA prApta hai| usakI Arthika sthiti bar3I hI zoca. (4) jaTAsiMhanandi AcArya, (5) jaTAmienandI- nIya hai, graMtha bikate nahIM, unakA bhArI sTAka par3A kA samaya aura unakI dUsarI racanAe~, ina viSayoM huA hai / isIse vaha aba apane graMthoMkA mUlya para prakAza DAlaneke bAda (6) varAMga caritakA kama rakhanemeM asamartha jAna par3atI hai| digambara AlocanAtmaka-gaNadoSanAtmaka aura tulanAtmaka jainoMkA apane sAhityake prati yaha aprema aura paricaya karAyA gayA hai, jisameM grantha-viSayakA sAra upekSAbhAva niHsandeha khedajanaka hI nahIM, balki kAvyake rUpameM dharmakathA, graMthamese dAntika unakI bhAvI unnatimeM bahuta bar3A bAdhaka hai / AzA varNana vAdAnuvAdAtmaka sthaloMkA nirdeza, tatkA- hai samAjakA dhyAna isa ora jAyagA, aura vaha lIna sAmAjika aura rAjanaitika paristhitikA adhika nahIM to mandiroMke dravyase hI prakAzita digdarzana, azvaghoSa aura jaTila, varAGga carita graMthoMse zIghra kharIda kara unheM mandiroMmeM rakhanekI aura uttarakAlIna granthakAra, granthakI vyAkaraNa yojanA karegA, jisase anya graMthoMke prakAzanako sambandhI vizeSatAe~, granthake chanda aura granthako avasara mila ske| racanAzailI jaisI viSayoMkA samAveza kiyA gayA (3) tattvArthasUtra-(hindI anuvAdAdi sahita) hai aura anta meM (7) dUsare cAra varAMga-caritoMkA mUlalekhaka, AcArya umAsvAti / anuvAdaka aura paricaya dekara prastAvanAko samApta kiyA hai| vivecaka, paM0 sukhalAlajI saMghavI, pradhAna jainaprastAvanAke bAda sarga kramase granthakA viSayAnu- darzanAdhyApaka hindU vizvavidyAlaya, banArasa / krama diyA hai / granthake padoMkI varNAnukrama sUcI sampAdaka paM0 kRSNacandra jainAgama darzana-zAstrI, bhI grantha meMlagAI gaI hai / inake atirikta sarga- adhiSThAtA zrI pArzvanAtha vidyAzrama, banArasa / kramase padyoMkI sUcanAko sAthameM lie hue tathA paM0 dalasukha mAlavaNiyA, nyAyatIrtha, jainakucha mahatvakI TippaNiyAM (Notes) bhI aMgrejImeM gamAdhyApaka hindU vizvavidyAlaya, banArasa / alaga dI gaI haiN| aura granthameM pAyejAnevAle prakAzaka zrI mohanalAla dIpacandra cokasI, maMtrI
Page #104
--------------------------------------------------------------------------
________________ anekAnta [varSa 3 kiraNa 1 mumentaronunction jainAcArya zrI AtmAnanda-janma-zatAbdI-smAraka gujarAtIkA anuvAda hone para bhI isameM aneka TrasTa borDa, bAbA kAMTA, bahorAno jUnomAlo cauthA mahatvake sudhAra tathA parivardhana bhI kiye gaye haiN| mAlA, bambaI na03 / mUlya 11 // ) ru0| pahaleke kucha vicAra jo bAdameM vizeSa AdhAra yaha grantha prAyaH pUrvameM prakAzita apane gujarAtI vAle nahIM jAna par3e unheM nikAla kara unake sthAnameM saMskaraNakA, kucha saMzodhana aura parivardhanake sAtha, naye pramANoM aura naye adhyayanake AdhAra para khAsa hindIrUpAntara hai / isa saMskaraNakI mukhya do vizeSa- mahatvakI bAteM likha dI haiM / umAsvAti zvetAmbara tAe~ haiM / eka to isameM pAribhASika zabdakoSa aura paramparAke the aura unakA sabhASya tatvArtha sacelasaTippaNa mUlasUtrapATha jor3A gayA hai, jinameMse zabda- pakSake zrutake AdhAra para hI banA hai yaha vastu koSako paM0 zrIkRSNacandrajI sampAdakane aura satra- batalAneke vAste digambarIya aura zvetAmbarIya zrata pAThako paM0 dalasukhabhAI sampAdakane tayyAra kiyA va AcAra bhedakA itihAsa diyA gayA hai aura acela hai| ye donoM upayogI cIjeM gujarAtI saMskaraNameM tathA sacela pakSake pArasparika sambandha aura bhedake nahIM thIM / inake tayyAra karane meM jo dRSTi rakkhI Upara thor3A sA prakAza DAlA gayA hai, jo gujarAtI gaI hai vaha paM0 sukhalAlajIke vaktavya ke zabdoMmeM paricayameM na thA / bhASya ke TIkAkAra siddhasena isa prakAra hai gaNi hI gaMdhahastI haiM aisI jo mAnyatA maiMne guja"pAribhASika zabdakoza isa dRSTise tayyAra rAtI paricayameM sthirakI thI usakA naye akATya kiyA hai ki sUtra aura vivecana-gata sabhI jaina- pramANake dvArA hindI paricayameM samarthana kiyA hai jainetara pAribhASika va dArzanika zabda saMgrahIta ho aura gandhahastI tathA haribhadra ke pArasparika sambandha jAya~, jo kozakI dRSTise tathA viSaya cunanekI evaM paurvAparya ke viSaya meM bhI punarvicAra kiyA gayA dRSTi se upayukta ho skeN| isa koSameM jainatattvajJAna hai| sAtha hI digambara paramparAmeM pracalita samanta aura jaina AcArase sambandha rakhane vAle prAyaH bhadrakI gaMdhahastitvaviSayaka mAnyatAko nirAdhAra sabhI zabda AjAte haiN| aura sAthahI unake prayogake batalAnekA nayA prayatna kiyA hai| gujarAtI paricaya * sthAna bhI mAlUma ho jAte haiN| sUtrapAThameM zvetA- meM bhASyagat prazastikA artha likhane meM jo bhrAMti mbarIya aura digambarIya donoM sUtrapATha to haiM hI raha gaI thI use isa jagaha sudhAra liyA hai| aura phira bhI abhI takake chape hue sUtrapAThoMmeM nahIM umAsvAtikI taTastha paramparAke bAremeM jo maiMne Ae aise sUtra donoM paramparAoMke vyAkhyA-granthoMko kalpanA vicArArtha rakhI thI usako bhI nirAdhAra dekhakara isameM prathamavAra hI TippaNImeM diye gaye samajhakara isa saMskaraNameM sthAna nahIM diyA hai| bhASyavRttikAra haribhadra kaunase haribhadra the-yaha vastu dUsarI vizeSatA paricaya-prastAvanAkI hai, aura gujarAtI paricayameM saMdigdha rUpameM thI jaba ki isa jo paM0 sukhalAlajIke zabdoMmeM isaprakAra hai-. hindI paricayameM yAkinIsU rUpase una haribhadrakA "prastuta AvRttimeM chapA paricaya sAmAnyarUpase nirNaya sthira kiyA hai|"
Page #105
--------------------------------------------------------------------------
________________ kArtika vIra nirvANa saM02466] sAhitya-paricaya aura samAlocanA / arthAt prathama varSake anekAntakI 6 se 12 paM0becaradAsa / aMgrejImeM prastAvanA'nuvAdaka, pro0 nambara takakI kiraNoMmeM paM0 sukhalAlajIke jo e0bI0 Athavale, ema0e0; mUla tathA TIkAnuvAdaka tIna lekha-1 tattvArthasUtrake praNetA umAsvAti; 2 pro0 e0 esa0 gopanI, ema0 e0| sampAdaka, umAsvAtikA tattvArthasUtra, 3 tattvArthasUtra ke vyAkhyA. paM0dalasukha mAlavaniyA prakAzaka, saikreTarI zrI jaina, kAra aura vyAkhyAe~, ina zIrSakoMke sAtha-gujarA- zvetAmbara ejukezana borDa, 20 pAyadhunI, bambaI tI saMskaraNake paricaya prastAvanAparase anuvAdita 3 / pRSTa saMkhyA, 416 / mUlya, 1) ru0| .. kara kucha kramabhedake sAtha diye gaye the, ve saba sanmatitarka para paM0 sukhalAla aura paM0 becaraisa saMskaraNameM ukta vizeSatAke anurUpa saMzodhita dAsajIne jo pahale san 1933 meM gujarAtI TIkA aura parivartita hokara diye gaye haiN| aura isaliye tathA prastAvanA likhI thI usIkA yaha graMtha mUlayaha dUsarI vizeSatA vidvAnoMke sAmane kitanI hI kArikAoMke sAtha a~grejI anuvAda hai, jo ukta naI bAteM vicArake liye prastuta karatI hai / paM0 do vidvAnoMse karAyA gayA hai| sAthameM nAmAdisukhalAlajIkI dRSTimeM aba tattvArthAdhigamasUtra viSayaka do upayogI Index bhI lagAye gaye pUrNarUpase zvetAmbarIya prantha hai-umAsvAtike aura isa taraha usake dvArA a~grejI jAnanevAloM ke digambara-zvetAmbara-sampradAya bhedase bhinna eka liye sanmatitarkako par3hane-par3hAne aura usakI taTasthaM vidvAna honekI aura isIse donoM sampradAyoM mahatvapUrNa prastAvanA (Introduction) se yatheSTa dvArA unakI isa vRttike apanAye jAnekI jo lAbha uThAnekA mArga sugama kiyA gayA hai| paM0. kalpanA pahale unhoMne kI thI vaha aba nahIM rhii| sukhalAlajI AdikA yaha prayatna prazaMsanIya hai / isa isa vizeSatAkI kitanI hI bAtoM para vizeSa vicAra graMthake nirmANa tathA prakAzana kAryameM zrImatI lIlAprastuta karanekI apanI icchA hai, jise yathAvakAza vatI dharmapatnI sva0 seTha devIdAsakAnajI bambaIne bAdako kAryameM pariNata kiyA jaaygaa| 1100) ru0 kI aura mAsTara ratanacanda talakacanda granthakA yaha saMskaraNa aneka dRSTiyoMse mahatva- jIne 300) ru0 kI sahAyatA pradAna kI hai| pUrNa hai, hindI-pAThakoM ke sAmane vicArakI pracura (5) zrI zrAtmAnanda-janmazatAbdi-smArakagrantha:sAmagrI prastuta karatA hai, chapAI-saphAI bhI isakI sampAdaka, zrI mohanalAla dalIcanda dezAI, eDavo. sundara huI hai aura mUlya 1 / / ) ru0 to pracArakI keTa, bambaI / prakAzaka, zrI maganalAla mUlacandadRSTise kama rakkhA hI gayA hai, jabaki gujarAtI zAha, mantrI zrI AtmAnanda-janma-zatAbdi-smArakasaMskaraNakA mUlya 21) ru0 thaa| ataH graMtha vidvAnoM- samiti, bambaI / mUlya, 2 // ) ru0| ke par3hane, vicArane tathA saMgraha karane ke yogya hai| yaha 'anekAnta'-sAijake AkArameM anekA (4) sanmatitarka (aMgrejI anuvAda sahita)- neka lekhoM tathA citroMse alaMkRta aura kapar3ekI sundara mUlagrantha lekhaka, siddhasenAcArya, mUlagujarAtI puSTajildase susajjita 'kalyANa'kevizeSAGkoM jaisAeka TIkAkAra tathA prastAvanA lekhaka, paM0sukhalAla va bahuta bar3A daladAra grantha hai, jo zvetAmbara jainAcArya
Page #106
--------------------------------------------------------------------------
________________ :104 anekAnta . varSa 3, kiraNa 1 zrImadvijayAnandasUri, prasiddha nAma AtmArAmajI sambandha rakhate haiM aura ve tiraMge, phoToke tathA mahArAjakI janmazatAbdikI smRtimeM eka samitI rekhA citrAdi rUpase aneka prakAra ke haiN| sthApita karake vizAla Ayojanake sAtha nikAlA gayA hai / isameM lekhoMke mukhya tIna vibhAga haiM-- ___isa granthameM lekhAMkA saMgraha tathA saMkalana (1) aMgrejI, (2) hindI aura (3) gujraatii| acchA huA hai| kitane hI lekha to bar3e mahatvake aMgrejI lekhoMkI saMkhyA 35, hindI lekhoMkI 40 haiM / 'jainadharma aura anekAnta' nAmakA eka lekha aura gujarAtI lekhoMkI 58 hai| gujarAtIke lekha unameMse 'anekAnta' ke gat varSakI chaThI kiraNameM do vibhAgoMmeM baMTe hue haiM--eka khAsa muni A- uddhRta bhI kiyA gayA thA / citra bhI kitane hI tmArAmajI-viSayaka, jinakI saMkhyA 26 hai aura manamohaka tathA kAmake haiM / saMkSepameM apane dUsare anya viSayoMse sambandha rakhane vAle pAThakoMke liye yaha prantha anubhava, vicAra tathA jinakI saMkhyA 32 hai / aMgrejIke lekhoMkI mananakI acchI sAmagrI prastuta karatA hai / chapAI pRSTha saMkhyA 190, hindI lekhoMkI-(jinameM kucha saphAI aura geTa-apa saba cittAkarSaka hai, kAgaja saMskRtake padya lekha bhI zAmila haiM) 218, bhI acchA cikanA tathA puSTa lagA hai aura mUlyaaura gujarAtI lekhoMkI 144+260 hai / inake kA to kahanA hI kyA ! vaha to bahuta hI kama hai atirikta sampAdakIya vaktavya, prakAzakIya aura smAraka samitikI pracAra dRSTiko sUcita nivedana aura lekhasUciyoM Adike pRSThoMkA bhI karatA hai| yadi isase duganA-pA~ca rupaye-mUlya yadi lekhA lagAyA jAya to graMthakI kula pRSTha saMkhyA bhI rakkhA jAtA to bhI kama hI hotA / aisI hAlata 850 ke karIba hojAtI hai| citroMkI kula saMkhyA meM kauna sAhityapremI hai jo aise granthakA saMgraha na 150 hai, jinameMse 29 aMgrejI vibhAgake sAtha, kare ! zvetAmbara samAjakA apane vartamAna yugIna 50 hindI vibhAgake aura 60 gujarAtI lekhoMke eka sevAparAyaNa pUjyAcAryake prati yaha bhakti sAtha diye haiN| zeSa 11 citroMmeMse 9 to lekhArambha- bhAva aura kRtajJatA-prakAzanakA Ayojana se pahale diye haiM,eka zatAbdi nAyakakA sundaracitra niHsandeha bar3A hI stutya evaM prazaMsanIya hai aura bAhara kapar3ekI jildapara cipakAyA gayA hai aura usameM jIvanazaktike astitvako sUcita karatA dUsarA jildake bhItara granthArambhase pahale chApA hai| sAtha hI digambara samAjake liye IrSAke gayA hai| citra aneka vyaktiyoM, saMsthAoM, jalsoM, yogya hai aura usake sAmane isa dizAmeM eka maMdiroM, mUrtiyoM, zilAlekhoM tathA hastalekhoMse acchA kartavyapATha prastuta karatA hai| .
Page #107
--------------------------------------------------------------------------
________________ vItarAga pratimAoMkI ajIba pratiSThA vidhi [lekhakaH-- zrI bAbU sUrajabhAnajI vakIla ] na zAstroMke par3hane aura paM0 gopAladAsa zrAdi adhika na ulajhane pAve / sAracaubIsI nAmaka granthameM "vikhyAta vidvAnoMke upadezoMse aba taka yahI mAlama likhA haihuA hai ki jainadharma mUrtipUjaka nahIM hai kintu mUrtise yatrAgAre jinArcAho nAsti puNyakarAnaNAm / mUrtikA to kAma leneke vAste hI vItarAga bhagavAnkI tadgRhaM dhArmikaiH proktaM pApavaM paci sa bhama // 11 // mUrtiyoMko mandiroMmeM sthApita karanekI AjJA detA hai, arthAt --jisa gharameM manuSyoMko puNya prApta karAne jisase ahaMta bhagavAnkI vItarAga chaviko dekhakara, vAlI jinapratimA nahIM hai usa gharako dhArmika puruSa dekhane vAloMke hRdayameM bhI vItarAga bhAva paidA hoM / jaina- pApa upajAnevAlA pakSiyoMkA ghara batAte haiM / isa hI dharmakA sAra ekamAtra vItarAgatA aura vijJAnatA hI prakAra padmapurANake parva 62veM meM likhA hai-- hai, yaha hI monakA kAraNa hai / ina donoMmeM bhI ekamAtra acaprabhRti yadgehe vivaM jainaM na vidyte| . vItarAgatA hI vijJAnatAkA kAraNa hai / vItarAgatAse mArI bhavati tadvyAghrI yathA'nAyaM kuraMgakam / / hI kevalajJAna prApta hotA hai aura sarva sukha milatA hai arthAt--jisa gharameM jina pratimA nahIM hai usa isa hI vAste jainadharma ekamAtra vItarAgatA para hI z2ora gharako (ghara vAloMko) mArI (plega jaimI bImArI) usI detA hai, jo vAstavameM jIvAtmAkA vAstavika svabhAva taraha khAtI hai jisa taraha abhaya hiraNako shernii| . vA dharma hai / usa hI vItarAgatAkI prAptikA mukhyahetu jainadharma vItarAga dharma hai, isa hI kAraNa vaha parama vItarAga kathita jinavANIkA zravaNa, manana aura paThana- vItarAgIdeva, vItarAgIguru aura vItarAgatAkI zikSA pAThana hai, jisameM vItarAgatAkI mukhyatA zreSTatAko bhalI denevAle zAstroMkI hI pUjA vaMdanA karanekI AjJA detA bhA~ti dikhAyA gayA hai aura vastusvabhAva tathA naya-pramA- hai tathA rAgIdeva, rAgIsAdhu aura rAgako puSTa karane Na ke dvArA hRdayameM biThAnekI pracura koziza kI gaI hai| vAle zAstroMko anAyatana ThaharAkara usase bilakula hI isa hI ke sAtha jinhoMne vItarAgatA prApta kara apanA dUra rahane para jora detA hai / vItarAgadeva, guru, zAstrako paramAnandapada prApta kara liyA hai unako vItarAga-mUrtike pUjA-pratiSThA vaMdanA-stuti bhI vaha kisI sAMsArika kArya darzana hote rahanA bhI vItarAgabhAva utpanna karaneke kI siddhi ke vAste karanA kataI manA karatA hai / isa vAste kucha kama kAraNa nahIM hai / isIse jainazAstroMmeM prakArako kA~kSA rakhane vAleko to jainadharma saccA zraddhAnI ghara ghara jinapratimA virAjatI rahaneko atyanta jarUrI hI nahIM mAnatA hai; kintu mithyAtvI ThaharAtA hai| bhakti batAyA hai, jisase uThate-baiThate haravakta hI sabakA dhyAna stuti-pUjA-pATha Adi dharmakI saba kriyA to vaha eka vItarAga-mUrti para par3atA rahe aura yaha pApI mana saMsArameM mAtra vairAga bhAva hala karane ke vAste hI z2arUrI batAtA hai|
Page #108
--------------------------------------------------------------------------
________________ 106 anekAnta [varSa 3 kiraNa 1 isahI kAraNa tIrthakara bhagavAnakI bhakti bhI eka mAtra tIrthakarakI pratimA hai / kisI bhI tIrthakarakI ho parama unakI vItarAga avasthAkI hI karanI z2arUrI batAI jAtI vItarAga rUpa pratimA z2arUra honI cAhiye, jisake darzanase hai, jisase vItarAgatAkA bhAva paidA ho, na ki unakI vItarAgatAkA bhAva hamAre hRdaya meM bhI paidA hone laga gRhasthAvasthAkI, jisase rAga-bhAva paidA honekI hI jAya / rahI pUjane yA bhakti stuti karanekI bAta, vaha sambhAvanA ho sakatI hai / aisI dazAmeM savAla yaha paidA bezaka alaga alaga tIrthakarakI alaga alaga kI jAtI hotA hai ki vItarAga-pratimA, jisake ghara-ghara rakhanekI hai, parantu jisa tIrthakarakI pratimA mandira meM nahIM hotI hai, jarUrata hai; vaha kyA isa prakAra pratiSThita honI z2arUrI hai, unakI bhI pUjA baMdanA aura bhakti-stuti kI jAtI hai| jisa prakAra paMcakalyANakoMkI lIlA karake aAjakala yaha bhakti stuti pratimAkI to kI hI nahIM jAtI hai aura pratiSThita samajhI jAtI hai, aura pratiSThA honeke bAda na mandira meM virAjamAna pratimAko vAstavikarUpameM tIrthakara zilpI dvArA unapara pratiSThita kiyA jAnA aMkita bhagavAna hI mAnA jAtA hai / mUrtise to mUrtikA hI kAma karAyA jAtA hai, athavA binA isa prakArakI lIlAke lenekI AjJA haiM arthAt yaha hI samajhane aura mAnanekI vaise hI unako virAjamAna kara unake darzanase vItarAgatA- z2arUrata hai ki yaha tIrthakarabhagavAnkI parama vItarAgarUpa kI zikSA lete rahanekI hI jarUrata hai, jaisA ki prAcIna avasthAkI mUrti hai taba pratyeka tIrthaMkarakI alaga 2 kAlake jainI karate the / kyoMki prAcInakAlakI jo pratimA rakhane aura unapara alaga2 cinha banAnekI to jainapratimAe~ dharatImeMse nikalatI haiM ve cauthe kAlakI kucha bhI z2arUrata nahIM hai vahA~ yadi ina mUrtiyoMko hI hoM yA paMcama kAlakI; unapara pratiSThA honA aMkita nahIM sAkSAt bhagavAna mAnakara pUjanekI zrAjJA hotI taba to hotA hai jaisA ki AjakalakI mUrtiyoM para hotA hai / mUrtI bezaka alaga 2 tIrthakarakI alaga2 mUrti banAne kI bhI . nirmANa karAne vAle zilpazAstroMmeM pratyeka tIrthakarakI jarUrata hotI; parantu aba to parama vItarAgatAkI mUrti ke 'alaga alaga zakla nahIM batAI gaI hai, jisase zilpa- darzana karane ke vAste eka hI mUrti kAphI hai, jo sabahI kAra pahalese hI pratyeka tIrthakarakI alaga alaga mUrti tIrthakaroMkI mUrti samajhI jAsakatI hai / isahI kAraNa banAveM / vaha to sabahI mUrtiyoM eka samAna banAtA hai koI bhI cinha banAne kI jarUrata mAlUma nahIM hotI hai| aura usameM mahAvItarAgatAkA bhAva darzAnekA khyAla aba bhI jina maMdiroMmeM sabahI tIrthakaroMke cinhoMvAlI rakhatA hai / phira cAhe jisa para cAhe jisa tIrthakarakA mUrtiyA~ nahIM hotI haiM / eka, do yA tIna hI mUrtiyA~ cinha banA detA hai / taba yadi yaha cinhana banAyA jAve hotI haiM, una maMdiroMmeM bhI to caubIsoM tIrthaMkaroMkI pUjAto vaha mUrti sabahI tIrthakaroMkI, unakI parama vItarAga- bhakti hotI hai arthAt vItarAgatAkI zikSA to una virUpa avasthAkI samajhI jA sakatI hai, aisI hI ve prAcIna rAjamAna pratimAoMse lelI jAtI hai aura pUjAbhakti mUrtiyA~ samajhI jAtI thIM jo dharatIke nIcese nikalatI sabakI apane manameM unakA smaraNa karake karalI jAtI haiM aura jina para prAyaH koI cinha banA huA nahIM hotA hai / yahA~ para yaha kahA jAsakatA hai ki jina tIrthaMkaroMhai / vItarAgatAkA bhAva paidA karaneke vAste to hamako kI pratimA nahIM hotI haiM unakI sthApanA akSatoM dvArA isa bAtakI kucha bhI z2arUrata nahIM hotI hai ki vaha kisI karalI jAtI hai / parantu sthApanA karake pajana to eka do
Page #109
--------------------------------------------------------------------------
________________ kArtika, vIranirvANa saM02466] vItarAga pratimAzroMkI ajIba pratiSThA vidhi 107 hI karate haiM, bAkI jo saikar3oM jainI maMdirameM Ate haiM aura apane hRdayameM biThAte rahanese hRdaya meM unakI bhakti vItarAga pratimAke darzana karake sabahI tIrthaMkaroMko smaraNa stuti karate rahanese-haravakta hI hamAre bhAvoMkI zuddhi hotI kara, unakI bhakti stuti karate haiM aura cAvala, lauMga, rahatI hai aura yaha bhakti stuti hama bAra bAra hara jagaha bAdAma Adi hAthameM jo ho vaha bhaktisahita sabahI kara sakate haiM / vahA~ pratimA ho yA na ho, isa bAtakI tIrthaMkaroMkoM car3hAte haiM, to kyA sthApanAke binA vaha koI z2arUrata nahIM hai; parama vItarAgarUpa pratimAke darzana unakI bhaktistuti bilkula hI nirarthaka hotI hai / isake to hamako vItarAgatAkI uttejanA de dete haiM, usase vItaalAvA maMdirake samayase alaga jo loga apane gharapara rAgarUpa bhAvoMkI uttejanA hone para hamArA yaha kAma hai yA maMdirake eka kaunemeM baiThakara 24 tIrthaMkaroMkA yA paMca- ki parama vItarAgI puruSoM, arhato, siddhoM, aura sAdhuoMko parameSThIkA jApa karate haiM-hRdayase unakI bhaktistuti yAda karakara usa vItarAgarUpa bhAvako hRdayameM jamAte aura baMdanA karate haiM to kyA sthApanA na karanese yA raheM aura jaba jaba bhI maukA mile unake guNoMkI bhaktiunakI mUrti sAmane na honese jinakI ve bhaktistuti stuti aura pUjA baMdanA apane hRdaya meM karate raheM / aura karate haiM unakI vaha bhaktistuti yA jApa Adi vyartha yadi ho sake to dinameM koI 2 samaya aisA sthira karaleM hI jAtA hai / nahIM nahIM ! vyartha nahIM jAtA hai / yadi ve jaba ekAntameM baiThakara sthira cittase unakI bhaktistuti unake vItarAgarUpa guNoMko yAda karake, una guNoMkI pUjA baMdanA kara sakeM, jisake vAste hara vakta pratimA bhakti stuti karate haiM to bezaka unakA yaha kArya mahA- sAmane rakhane va sthApanA karanekI z2arUrata nahIM hai| yaha kAryakArI aura phaladAyaka hotA hai / yaha hI jainazAstroM- saba to hRdaya mandirameM hI ho jAtI hai| .. kA spaSTa Azaya hai / jisase yaha sAfa siddha hai ki isa prakAra jaba vItarAgarUpa mUrtise mUrtikA hI kAma bhakti stuti aura pUjA baMdanAke vAste na to pratimA hI liyA jAtA hai; usako sAkSAta tIrthakara mAnanese sAfa 2 z2arUrI hai aura na sthApanA yA jalacandanAdi dravya inakAra kiyA jAtA hai| kisI prakAra bhI apaneko mUrtihI, kintu ekamAtra vItarAgarUpa parameSThiyoMke vairAgya pUjaka nahIM batAyA jAtA hai| aura mUrti bhI vItarAgarUpa aura tyAgarUpa guNAMkI bar3AI apane hRdayameM baiThAnekI hI rakhanekI tAkIda hai / koI vastra alaMkAra yahA~ taka hI z2arUrata hai; jisase hamAre pApI hRdayameMse bhI rAgadveSa ki agara eka tAgA bhI usa para par3a jAya to vaha kAmarUpa maila kama ho hokara hamArA hRdaya bhI kucha pavitra kI nahIM rahatI hai; to garbha-janma, khela-kUda aura rAjahone laga jAya, hamAre * hRdayameM bhI vItarAgarUpa bhAvoMko bhoga AdikA saMskAra usameM paidA karanekI kyA z2arUrata sthAna milane laga jAya / aura hama bhI kalyANake mArga hai, jo pratiSThA vidhike dvArA kucha dinoMse kiyA jAnA para lagane ke yogya ho jaayeN| zurU ho rahA hai / hama digambara-zrAmnAyake mAnanevAle ___ bezaka tIrthaMkaroMkI vItarAgarUpa , pratimAke darzanase jainI, tIrthakara bhagavAnkI rAjaavasthAkI mUrtiko bhI hamako vairAgyakI uttejanA milatI hai, parantu zrI mAnanese sAfa inakAra karate haiN| aneka tIrthaMkaroMne tIrthakaroM, siddhoM aura saba hI vItarAgI sAdhuoMke vIta- vivAha kagayA hai / yadi unakI usa avasthAkI mUrti rAgarUpa guNoMko yAda karake, una guNoMkI pratiSThA unakI striyoM sahita banAI jAya, jo tIrthakara cakravartI
Page #110
--------------------------------------------------------------------------
________________ 108 anekAnta [ varSa 3, kiraNa 1 hue haiM, unakI mUrti unakI 66 haz2Ara rAniyoM sahita tAlAbameM nahAtI huI naMgI striyoMke cIraharaNake mahAbanAI jAya aura jaba ve phauja palaTana lekara chaha khaMDa niMdanIya kilolako kRSNa ke sAtha rAdhAke premako, yA fataha karaneko nikale the, tabakI unakI mUrti fauja zeSanAgake pakar3ane aura kaMsako mAra DAlanekI kRSNakI palaTana aura lar3AI ke saba hathiyAroMsahita banAI jAya bahAdurIko pUjane ba~daneyogya samajha, isa hI rUpameM to kyA hamAre digambara bhAI usako apane jaina mandiroM meM usakI bhakti stuti karate haiM; usake ina hI saba kRtyoMkI rakhanA maMjUra kara leMge ? kyA unakobhI isI taraha mAneMge lIlA karake apaneko dhanya samajhate haiM / yaha hI unakA jisa taraha ina vItarAgI pratimAoMko mAnate haiM aura kIrtana,bhakti-stuti aura pUjana hai / aisI hI avasthAoMkyA aisA karanA jainadharma, jainazAstroM aura jainasiddhAntoMke kI ve mUrtiyA~ apane mandiroMmeM banAte haiM aura pratimAyeM viruddha na hogaa| sthApana karate haiM / ina hI saba lIlAaoMke karanese ve yadi gRhasthAvasthA aura rAjapATake samayakI tIrtha- kRSNa bhagavAnkI pratimAko pratiSThita aura mandirameM kara bhagavAnkI mUrtiyA~ mandira meM rakhane aura darzana aura sthApane pUjane aura baMdane yogya banAte haiN| aisI hI manana karane ke yogya nahIM haiM taba ina parama vItarAgI pratimA ve zrIrAmacandrakI banAte haiM, jinako bagala meM pratimAaoMko mandira meM rakhane aura darzana manana karane sItA baiThI ho, hanumAna gadA liye pAsa khar3A ho / isa yogya banAne ke vAste inake Upara garbha, janma aura rAja pratimAkI pratiSThA yadi ve sItAke haraNa ho jAne. para bhogakI lIlAoMkA ho jAnA kyoM jarUrI samajhA jAne rote phirane, phira hanumAnakI sahAyatAse laMkA para car3hAI lagA hai / yaha to bilkula hI ulaTI bAta huI / jaba karane, mahAghamAsAna yuddha kara lAkhoM karor3oM puruSoMkA hama bhagavAnke bAlapana yA gRhastha-jIvanakI mUrtiyAM badha hone ke bAda rAvaNako mAra sItAko ghara le AnekI apane liye kAryakArI nahIM samajhate haiM, kintu unakI lIlA karane ke dvArA kareM to ThIka hI hai| unake matake paramavItarAga avasthAkI mUrti hI apane liye kAryakArI anusAra unake paramapajya viSNubhagavAnne rAvaNako samajhate haiM, jisake darzanase hamako bhI vItarAgatAkI mAraneke vAste hI to rAmacandrarUpameM janma liyA thA, zAho hama bhI isa pApI gahasthake jaMjAlake mahA- aura phira isa hI prakAra kaMsako mArane aura gopiyoMkA mohako tor3a apane Atma kalyANa meM lageM aura mahAdukha- uddhAra karane ke vAste hI kRSNake rUpameM janma liyA thaa| dAI saMsArasAgarase nikala avinAzI sacce sukhakA isa hI prakAra ke rUpoMmeM ve apane viSNu bhagavAnko anabhava kareM, taba ina paramavItarAga rUpa mUrtiyoMke Upara pUjate haiM / isa kAraNa unakA rAma aura kRSNakI yaha garbha-janma aura gRhasthabhoga AdikA saMskAra karanese to saba lIlAyeM karanA, ina hI saba lIlAoMkI bhakti inako sAfa taura para bigAr3anA aura apane kAmake yogya stuti karanA, ina saba lIlAoMke karane se hI inakI nahIM rahane denA hI hai / pratimAoM ko pUjya aura pratiSThita banAnA to bezaka ThIka vaiSNava hindU zrIkRSNakI bAlyAvasthAko "Thumaka baiThatA hai, lekina ina apane par3aumiyoMkI rIsakara, hamArA Thamaka calata bAla bAjata paiMjaniyAM' grAmakI gopiyoMke bhI apanI paramavItarAgarUpa pratimAoM para apane sAtha usakI nAnA prakArakI krIr3AoM aura kiloloMko, tIrthaMkara bhagavAnke bAlapana, gRhasthajIvana aura rAjabhoga
Page #111
--------------------------------------------------------------------------
________________ kArtika, vIra nirvANa saM02466] vItarAga pratimAoMkI ajIba pratiSThA vidhi 106. AdikI lIlA karake hI unako pratiSThita mAnanA kaise banAne ke vAste usake pAsa tIra tarakaza, DhAla-talavAra ThIka baiTha sakatA hai ? yaha to ulaTA unako bigAr3anA, aura gadA Adi saba hathiyAra rakhate ho to kyA usa aura apane kAraja ke viruddha banAnA hai| vItarAga pratimAkI jo padmAsana lagAye, hAtha-pai-hAtha ___ kavyA haMsakI cAla cale yA haMsa kavvekI cAla cale rakkhe, AtmadhyAnameM magna dikhAI derahI hai, jisake donoM hI sUratoMmeM nakala ThIka nahIM baiThA karatI hai; kintu sirake keza noce hue mAlUma par3a rahe haiM, pUrNa parama bAta haMsI makhaula ke hI yogya ho jAtI hai / yahI hAla digambara avasthA hai, jisakI parama vItarAgarUpa chabi isa viSayameM hamArA ho rahA hai / hama dUsaroMkI rIsa karake banAne ke vAste kArIgarane apanI sArI kArIgarI kharca lIlA to karanA cAhate haiM garbhase lekara nirvANa takakI karadI hai aura pratiSThA karAne vAle ne bhI sabase adhika avasthA kI, parantu hamAre pAsa hai kevala eka parama vIta- vItarAga chabi dikhAnevAlI yaha pratimA kArIgarakI rAga avasthAkI hI pratimA / usahIko pratiSThita karane ke aneka pratimAoMmeMse chA~Takara lI hai| aisI pratimAke bahAnese hama yaha saba lIlA ..racate haiM; parantu bahAnA to pAsa manuSyoMkI hiMsAke karanevAle yuddha ke hathiyAra rakha * bahAnA hI hotA hai / isahI kAraNa usa apanI parama .. denese kyA vaha rAjAkI mUrti bana jAlI hai / nahIM nahIM; vItarAgarUpa pratimAko hI garbha meM rakhakara garbhakA bahAnA aisA karanese na to vaha rAjAkI hI lIlA, banatI hai karate haiM, usa hI paramavairAgarUpa pratimAko pAlane meM oMdhI aura na vItarAgakI hI; kintu bilkula hI eka vilarakhakara isa taraha jhulAte haiM jisa taraha choTe choTe baccoM- kSaNa lIlA banajAtI hai jo Ajakalake jainiyoMkI ko jhulAyA karate haiM / yaha jhUlA jhulAnekI lIlA pratiSThA-: buddhikI mApa karAne vAlI sarvasAdhAraNake vAste pratyakSa kI vidhi karane vAle hI nahIM karate haiM; kintu sabahI kasauTI hotI hai / .. . yAtrI strI-puruSa aAkara eka-eka do do jhoTe dete haiMina saba besira pairakI adbhuta lIlAoMke alAvA aura rupaye car3hAte haiM / parantu ina sabahI jhoTA denevAle yaha bhI to socanekI bAta hai ki yadi vAstavameM ina yAtriyoMse z2arA pUcho to sahI ki pAlane meM goMdhI par3I adbhuta lIlAoMke karanese tIrthaMkara bhagavAnke bAlahuI jisa mUrtiko tumane jhulAyA hai vaha bAlaka avasthAkI . pana, gRhasthabhoga, vivAha zAdI, strIbhoga, rAjabhoga aura -mUrti naz2ara AtI thI yA parama vItarAga avasthAkI 1. yuddhAdi karanekA saba saMskAra usa vItarAga pratimA javAba yaha. hI milegA ki mUrti to pAlane meM parama vIta- para par3atA hai, jisake sAtha yaha lIlAe~ kI jAtI haiM rAga avasthAkI hI auMdhI DAla rakkhI thii| taba tumane jisakI pratiSThAkI jAtI hai, to usa pratimA meM yaha saba bAlakako jhulAyA yA bhagavAnakI parama vItarAga avasthA- . saMskAra par3a jAnese vaha parama vItarAgarUpa kaise raha kI mUrtiko; aura vaha bhI auMdhI DAlakara / soco aura sakatI hai ? parama vItarAgarUpa to vaha tabatakahI thI khUba soco ki yaha lIlA tuma kisa taraha kara rahe ho ? jabatakakI usameM yaha mahArAgarUpa rAjapATake saMskAra yaha jainadharmakI lIlA kara rahe ho yA usakA makhola 1 nahIM DAle gaye the / usa parama vItarAga rUpa bhagavAnakI isahI prakAra jaba isahI parama vItarAgarUpa pratimAko mahAvItarAgarUpa pratimAko yaha saba lIlAe~ karAkara kaMkaNa aura anya AbhUSaNa pahanAte ho aurarAja avasthA to mAnoM parama vItarAgarUpa bhagavAnako Apane phirase
Page #112
--------------------------------------------------------------------------
________________ anekAnta [varSa 3 kiraNa 1 anmamta Homesinfurthem.rea in gRhasthameM DAlA hai aura unakI isa parama vItarAgarUpa rAga devatAlImeM bhI rAgakA praveza karAne ke liye parama pratimA meM bhI gahastha aura rAjapATake saba saMskAra ghuser3e vItarAgarUpa pratimAoMmeM bhI gRhastha bhogakA saMskAra haiN| artha jisakA yaha hotA hai ki pratiSThA karanese pahale DAla, ina apanI vItarAmarUpa mUrtiyoMko mUrti na mAna jo yaha parama vItarAgarUpa pratimA kArIgarane banAI kara apane vaiSNava bhAIyoMkI taraha ina mUrtiyoMko hI thI usameM to eka mAtra vItarAgatAhI vItarAgatA. sAkSAt rAgI paramAtmA ThaharAkara unake pUjanese usa hI thI, jopa yogI nahIM thI, aba Apane usameM taraha apane gRha kAryoMkI siddhi cAhane laga gaye haiM jisa gRhastha aura rAja bhoga ke saba saMskAra DAlakara hI taraha unake par3osI bhAI "apane rAgI devatAoMko paja "usako apane kAmakI banAyA hai, parantu jarA soco to kara karate haiN| saddI ki yaha kAma ApakA jainadharma ke anukUla hai. yA parantu isameM eka bAta vilakSaNa hai aura vaha yaha bilkula hI usake viparIta / cAhe kanvene haMsakI cAla hai ki pratiSThAvidhimeM kisI eka hI pratimAkA garbha, calI ho yA haMsane kanvekI cAla calI ho, parantu yaha janma aura rAjapATa Adi saMskAra hotA hai| sirpha eka cAla na to haMsakI hI rahI hai, aura na kavvekI hI, hI pratimA, jo kimI eka hI tIrthakara bhagavAnkI hotI kintu vilakSaNa rUpa eka tIsarI hI cAla hogaI / vaiSNava hai, vaha hI eka pAlane meM jhulAI jAtI hai, usa hI ko loga apane bhagavAnakI rAgarUpa avasthAko pUjate haiM kaMkaNa zrAdi zrAbhUSA pahanAye jAte haiM aura usa hI ke aura sIhI unakI pratimA banAte haiM aura jainI vItarAga pAsa tIra kamAna aura DhAla talavAra zrAdi manuSya hiMsA ke rupa bhagavAnako pUjate haiM aura usahI avasthAkI umakI upakaraNa rakhe jAte haiM / taba jo bhI rAga saMskAra paidA maMtimA banAte haiN| ina vItarAgarUpa pratimAoMmeM z2arA ho sakate hoM ve to usa eka hI bhagavAnkI eka pratimAmeM bhI rAmarUpa bhAvaM A jAya, unako vastra prAbhUSaNa par3eMge, jisake sAtha yaha saba lIlAe~ kI jAvegI; bAkI pahanA diye jAyeM yA yuddha ke hathiyAra unake sAtha lagA saikar3oM pratimAe~ jo vahA~ rakkhI hoMgI, unake sAtha aisI diye jAyeM to vaha pratimAe~ unake kAmakI nahIM rahatI lIlA na hone se unameM to rAgake saMskAra kisI taraha bhI hai; parantu jaba kArIgara unako aisIhI vItarAgarUpa nahIM par3a sakeMge, ve to vaisI hI paramavItarAgarUpa raheMgI pratimA banAkara dete haiM, jaisI ve cAhate haiM taba Ajakalake jaisI ki zilpIne banA kara dI thiiN| taba ve zrAjakalake kSama' jainIlIga una vItarAgarUpa pratimAoMko usa jainiyoMke vAste pUjya aura unake gRha kAryoMko siddha vakta taka kyoM nAkAfI yA binA kAmakI samajhate haiM karanevAlI kaise ho jAtI haiM ? jaba takakI unake sAtha gRhastha jIvana aura rAjabhogakI vAstavameM bAta yahI hai ki hamane dUsaroMkI rIsa karake lIlAe~ karake unameM rAgakA saMskAra nahIM kara lete haiN| aura bhaTTArakoMke bahakAyemeM Akara apanI asalI cAlakyA isakA yaha artha nahIM hai ki jainadharma aba parama ko khodiyA hai, jisase hama idharake rahe haiM na udharake / vIksaga dharma nahIM rahA hai kintu apane iravaktake par3ausI hamArI pahalI cAla una prAcIna pratimAoMse sApha vaiSNAca bhAiyoMko apane paramarAMgI devatAoMkI hI mAlUma hotI hai jo dharatImaMse nikalatI haiM, jinapara bhakti-stuti pUjA baMdanA karatA dekha apane parama vIta- pratiSThita honekA koI cinha nahIM hotA hai aura jinako
Page #113
--------------------------------------------------------------------------
________________ * kArtika, vIranirvANa saM02466] - vItarAga pratimazriIkI ajIba pratiSThA vidhi ............................ ........ aAjakalake hamAre bhAI cauthekAlakI arthAt satajugakI. khAnA khilAnekI koziza kiyA karate haiM aura usake ne kahane lagate haiM / cauthe kAla yA satajugakI honese to khAne para dukhI hokara use phor3a DAlate haiN| parantu ye hamako unase sabaka lenA cAhiye aura binA isa prakAra- bacce bhI aisI g2alatI hargija nahIM karate haiM ki ghor3e para kI pratiSThA karAye hI jaisI aAjakala hotI hai, zilpIke car3hI huI kisI miTTIkI mUrtiko jhalemeM car3hAkara mulAne dAthase lete hI apane kAmameM lAne laganA cAhiye / lageM yA vistara para par3Akara sulAne lageM / usako to z2arA vicAranese hamAre bhAiyoMkI samajhameM bhAjAyagA ki ve usa hI prakAra calAnekI koziza kareMge jisa prakAra kisa prakAra zrApase Apa hI vastuaoMkI pratiSThA hone laga ghor3A calatA hai / yaha to hama hI aise vicitra puruSa hai jAtI hai / bAjAra meM bajAjakI dukAna para aneka TopiyA~ jo padmAsana baiThI huI hAtha para hAtha dhare dhyAnameM magna .. aura bar3I pagar3iyA~ bikrIke vAste rakkhI rahatI haiM; unakI paramavItarAga pratimAko * hI zraundhA liTAkara malA koI khAma pratiSThA kisIke hRdayameM nahIM rahatI hai| jhulAte haiM, kaMkaNa Adi AbhUSaNa pahanAte hai aura parantu jyAMhI hama unameM se kisI TopI yA pagar3Iko kharIda usake pAsa yuddhake zrAyudha rakhakara bhI apaneko bIsarAga kara apane sirapara rakhane lagate haiM, taba hI se uma * dharmake mAnane vAle jainI batAte haiN| TopI yA pagar3IkI ijz2ata va pratiSThA honA zurU ho jAtI aba rahI pratiSThA-vidhikI bAta, usameM aura bhI kyA hai| isa hI prakAra mUrti bhI jabataka kArIgarake pAsa kyA adbhuta kArya hotA hai, usakI bhI z2arA jhalaka rahatI hai, tabataka vaha mAmUlI cIz2a hotI hai, parantu jyoMhI dikhAdenI z2arUrI hai / yaha pratiSThAe~ bahuta karake pratiSThA. hama usako kArIgarase lekara apane iSTadevatAkI mati sArodvAra granthake dvArA hotI calI prArahI haiM, jisako mAnane lagate haiM taba hI se usakI pratiSThA va ijjata honA paM0 zrAzAdharane vikramakI terahavIM zatAbdImeM pratiSThAsArake zurU ho jAtI hai / usakI pratiSThAke liye isa prakArakI AdhAra para banAyA hai jisako vasunandIne kucha hI samaya bejor3a lIlAaoMke karane kI koI jarUrata nahIM hai jaisI pahale banAyA thaa| vikramakI 16 vIM zatAbdImeM nemicandra aAjakala kI jAtI hai / parantu aAjakala to hama loga nAma ke eka vidvAnane bhI eka bRhat pratiSThA pATha banAyA vItarAgapratimAse vItarAgabhAvoMkI prAptikA kAma nahIM hai aura isake bAda 17 vIM zatAbdImeM akalaMka pratiSThA liyA cAhate haiN| mUrtiko mUrti hI nahIM mAnanA pATha nAmakA bhI eka grantha banA hai jisameM grantha kartAkA cAhate haiM / kintu usako hamAre gRhakAryoMke siddha karane nAma bhaTTAkalaMkadeva likhA rahanese bahutase bhAI isako vAlA rAgI-dveSI devatA banAnA cAhate haiN| aisI hAlatameM rAjavArtika Adi mahAngranthoke kartA zrI akalaMka. kArIgarase hamako vItarAgarUpa pratimA nahIM banavAnI svAmIkA banAyA huA samajhate rahe haiM jo ki vikramakI cAhiye / kintu sApha-sApha rAgarUpa hI pratimA banavAnI 7vIM zatAbdImeM hue haiM, parantu graMtha-parIkSA tRtIya bhAgacAhiye / vItarAgarUpa pratimA banavAkara phira usameM rAga- meM paM0 jugalakizora mukhtArane sApha siddha kara diyA hai rUpa saMskAra DAlanekI koziza karane meM to na vaha bIta- ki yaha graMtha rAjavArtika kartA akalaMka svAmIse AThasau samApa hI rahatI hai na rAgarUpa hI, kintu ekamAtra naumo barasa pIche likhA gayA hai / isa hI prakAra nemibaccoMkA mA khela ho jAtA hai, jo miTTI ke khilaunako candra pratiSThApAThako bhI bahuta loga gommaTasArake kartA
Page #114
--------------------------------------------------------------------------
________________ 112 [varSa 3, kiraNa 1 zrI nemicandra AcAryakA banAyA huA samajhate rahe haiM,... Age calakara likhA hai ki pratiSThAke sAta-ATha nemicandra AcArya vikramakI 11 vIM zatAbdImeM hue haiM dina bAkI rahanepara pratiSThA karAnevAlA seTha pratiSThA karane aura yaha graMtha unase pA~catau chaisau barasa pIche eka vAle vidvAnake ghara para jAve / striyAM to akSata bhare hue gRhastha brAhmaNake dvArA likhA gayA hai jaisA ki bA0 juga- thAla hAthameM liye hue gAtI huI Age jArahI hoM aura lakizora mukhtArane jaina-hitaiSIke 12 ve bhAgameM siddha sAthameM sAdharmI bhAI ho| isa prakAra usake gharase usako kiyA hai / paM0 zrAzAdhara 13vIM zatAbdImeM saMskRtake bahata apane ghara lAve / vahA~ caukI bichAkara usapara siMhAsana bar3e vidvAna hogaye haiM, unhoMne grantha bhI aneka race haiM rakkhe aura caumukhA dIpaka jalAve / siMhAsana para usa isa hI kAraNa vidvAn loga unake graMthoMko bar3I bhArI vidvAnako biThA gIta nRtya bAjoMke sAtha, vastrAbhUSaNameM pratiSThA ke sAtha par3hate haiM, bahutase saMskRtajJa paMDita to unake zobhAyamAna cAra sadhavA javAna striyA~ usake zarIra para vAkyoMko zrAcArya vAkyake samAna mAnate haiM / parantu candana lagAveM, phira usake aMgameM tela ubaTanA lagAyA paM0 AzAdhara pUrNatayA bhaTTArakIya matake pracAraka rahe haiM. jAve / phira pIlI khalIse tela dUra kara snAna karAyA jaisA ki pratiSThA viSayaka nIce likhe hamAre kathanoMse jAve / phira svAdiSTa bhojana karA vastrAbhUSaNase sajAyA siddha hogaa| nIce likhA kathana yadyapi Upara varNita jAve ( javAna striyA~ hI kyoM usake aMgako candana sabahI pratiSThApAThoMke anusAra hogA parantu usa kathanakA lagAveM bar3hI striyAM kyoM na lagAveM, isakA koI kAraNa vizeSa aAdhAra paM0 AzAdhara viracita pratiSThAsAroddhAra nahIM batAyA gayA hai ) / hI hogA, kyoMki usa hI para paMDitoMkI adhika zraddhA hai| isake bAda maMDapa aura vedI banavAkara nadI kinArekI - paM0aAzAdharajI likhate haiM ki-"jinamandira taiyAra vAmI zrAdikI pavitra miTTI, pRthvI para nahIM girA huA hone meM kuchahIM bAkI raha jAne para zilyAdike kalyANa ke pavitra gobara UmarAdi vRkSoMkI chAlakA banA huA lie yaha vidhi kI jAve ki prattimA virAjamAna honevAlI kAr3hA ina sabako milAkara isase AbhUSaNAdise susavedIke bIca meM tA~bekA ghar3A do vastroMse DhakAhuaA rkhe| . jjita kanyAe~ usa vedIko lIpeM / aisA hI nemicandra ghar3emeM dUdha, ghI, zakkara bharade aura candana,puSpa, akSatse / pratiSThA pATha ke navama paricchedake zloka 3meM zrI khaMDAdi usakI pUjana kare phira usa ghar3e meM pA~ca prakArake ratna, . kalAzAbhiSekake varNanameM likhA hai ki ina kalazoMmeM aura saba auSadhi, saba anAja, pArA, lohA Adi pA~ca * gAya kA gobaragrAdi aneka vastue~ hotI haiM / phira zloka dhAtue~ bharade, phira cA~dI vA sonekA manuSyAkAra putalA - 4meM paMcagavya kalazAbhiSekakA varNana karate hue likhA banAkara usako ghI Adi uttama dravyoMse snAna karAkara hai ki isameM gAyakA gobara, mUtra, dUdha, dahI, ghI Adi 'akSata zrAdise pUja nivArase bunI huI gaddI takiye , bhare hote haiM / isahI adhyAyameM gAya ke gobarake piMDa aneka / sahita sejapara anAdi siddha mantra par3hakara liTAve / phira dizAmeM kSepaNa karanA, apane pApa nAza karAne ke vAste jina bhagavAnakA pUjanakara utsavasahita usa putaleko likhA hai| aisA hI 13veM paricchedameM gAyake gobara ghar3emeM rakkhe / aisA karanese kArIgaroMko koI vighna nahIM aAdise maNDapako zuddha karAkara solahakAraNa bhAvanAke .. hotA hai, zubha phalahI hotA haiN| DUMja rakkhe / phira isahI 13veM paricchedameM likhA hai ki
Page #115
--------------------------------------------------------------------------
________________ kArtika, vIra nirvANa saM02466] vItarAga pratimAnokI ajIba pratiSThA vidhi %3 % D gAyake gobarake piMDAdise apane pApa nAza karaneke deve, candramA kuzala deve, maMgala maMgala karai, buddha buddhi vAste arhatokI avataraNa kriyA karai / .. . deve, bRhaspati zubhajIvana dene, zukra kIrti deve, zani vediyA~ tayyAra karAneke bAda pratiSThAke pahale dina bahuta sampatti deve, rAhu vAhubala deve, ketu pRthvI para saba loga sarovara para jAveM / khUba sajI huI prasannacitta pratiSThA deve, aisI prArthanA pratyekakI pUjAmeM kI jAve / striyA~ dUdha, dahI, akSatase pUjita, 'phala se bhare hue ghar3oM- alaga 2 graha alaga 2 tarahakI lakar3I homa karanese ko uThAye hue sAtha ho, pratiSThAcArya jau aura sarasoMko prasanna hotA hai / sUrya AkhakI lakar3Ise, candramA palAsase maMtrase maMtrita kara cAroMtarafa bakheratA jAve, sarovara para maMgala khairase, buddha apAbhArgase bRhaspati pIpalase, zukra pahu~cakara sarovarako aura vAstudevako (jisakA kathana phalguse zani zamIse, rAhu dUbase aura ketu dAbhase / Age kiyA jAyagA ) argha dekara, vAyakumAra devoMke pratyekakA aSTa dravyase pUjana kara, inahI lakar3iyoMse homa AhvAnanase bhUmiko sAfakara, meghakumAra devoMke AhA- karanA cAhiye / ina sabakA pUjana karaneke bAda sAtahanase chir3akakara, amikumAra devoMke zrAhAhanase agni sAta muTThI tila, zAlI, dhAna aura jo yaha tIna anAja, jalAkara, 60 hajAra nAgoMko pUjakara, zAntividhAnakara pAnImeM DAle / AhvAhana saba grahoMkA unake parivAra arhatakA abhiSeka kare / phira sarovara (tAlAba) ko aura anucaroM Adi sahita isa prakAra karai- ... argha deve, phira ahaMta AdikI pUjA karai / phira jayA hI mAditya bhAgacha 2 saMvauSaT / * hI patra zrAdi devatAoMkA pUjana karake, sUrya Adi navagrahoMkA tiSTha2 . H / *hIM mama sanihito bhava 2 vaTA pUjana karai / sUryakA raMga lAla hai aura vastra, camara, chatra, mAdityAya svAhA / zrAdityaparijanAya svAhA / pAvita vimAna bhI lAla haiM / candramA safeda hai| maMgala tyAnucarAya svAhA / bhAditya mahattarAya svAhA / bhagvaye lAla hai, budha aura bRhaspatikA raMga sone jaisA hai, zukra svAhA / anitAya svAhA / varuNAya svAhA / prajApataye safeda hai / zani, rAhu aura ketu kAle haiM / inako inahI- svAhA / svAhA / bhUH svAhA / bhuvaH svAhA / ke samAna raMgake dravyase pUjanese AnandamaMgala prApta svAhA / bhUbhuvaH svaHsvAhA svadhA / dhAdityApa sva. hotA hai / unake samAna raMgavAle akSatako rakha, unapara gaNaparivatAya idamayaM, pAcaM, gaMdha, pacatAna, puSpa, vIrSa, unahIke raMga ke samAna raMge hue darbhake aAsana rakkhe / rUpaM, cakaM, baliM, phalaM, svastikaM, yajJabhAgaM ca yajAmahe nAgakumAra zarIra pIr3A karate haiM, yakSa dhana harate haiM, bhUta pratigRhyatA ra svAhA / vasvArtha jiyate pUjA sanasambostu sthAna bhraSTha karate haiM, rAkSasa dhAtuvaiSabhya karate haiM, ina grahoMko naH sadA // pUjanese saba vighna dUra hojAte haiM aura kApAlika, bhikSu, aba jo alaga 2 vastu jisa 2 graha ko car3hAI vArNI, saMnyAsI ( mithyAtI sAdhutroM) ke kiye hue upa- jAtI hai vaha likhate haiM (1) sUryako jAsvaMtI Adike drava bhI zAMta hote haiM / tApasa, kApAlika Adi bhinna 2 phUla nAraMgI zrAdi phala car3hAve aura zrAkake iMdhanase prakArake mithyAtvI sAdhu alaga 2 ina grahoMko pUjate haiN| pakAI huI khIrako Ahuti de, ghI, gur3a, laGka se pUje / koI kisI grahako aura koI kisI grahako, una hI kI (2) candramA kosapheda raMgake puSpa, akSat aura dUdha pUjAse yaha alaga 2 graha prasanna hote haiN| sUrya zauryaguNa Adise pUje, devadArukI lakar3IkA cUrA, ghI, dhUpa
Page #116
--------------------------------------------------------------------------
________________ anekAnta ..... . . [varSa 3, kiraNa 1 pAkakI lakar3Ise pakAyA anna, dUdha milAkara agnimeM vAyukumAra, meghakumAra, agnikumAra devoMkA Ahuti deve / (3) maMgalako khairakI lakar3Ise aAhAhana kara bhUmi zuddha kara, nAgakumArako tRpta bhune hue gur3a ghI mile hue jauke sattase aura gUgala, kare / phira dvArapAladevoMko pUjakara nAgarAjako sapheda dhI, lAla ilAyacI, agarukI dhUpase bAhuti deve| cUrNase, kuverako pIlese; haritadevako harese, rakta(4) buddhako apAmArgakI lakar3Ise bhAta banA kara prabhadevako lAlase, kRSNaprabhadevako kAle cUrNase, dUdha DAla rAla ghI se Ahuti deve / (5) bRhaspatiko zatruoM ke nAza ke vAste sthApana kare / phira arhatapIpalakI lakar3Ise banI huI khIra, ghI, dhUpase Ahuti kI pUjAkara 16 vidyA deviyoMkI pUjA aAhvAhanAdi deve| (6) zukrako UMbarakI lakar3I phalgukI lakar3Ise karake alaga 2 aSTadravyase kare / phira 24 jinabhune hue jau, gur3a, ghI, kI Ahuti deve (7) zaniko mAtAoMkI pUjA aSTadravyase , 32 indroMkI samIkI lakar3I, ur3ada, tela, cAvala, rAla, ghI, pUjA. kre| phira 24 yakSadevoMkI, phira 24 yakSIagarakI zrAhati deve / () rAhako dabake Idhanase deviyoMkI zrAhAhanAdike sAtha aSTadravyase kre| phira pakAyA huaA gehU~ AdikA cUrNa, kAjala, dUdha, ghI, dvArapAloMkI, phira cAradizAoMke yakSoMkI, phira lAkhakI Ahuti deve| (6) ketuko ur3ada aura kulathIke anAvRta yakSakI, phira chatrAdi ATha maMgala dravyoMkI cUnako darbhake Idhanase pakA kara dhI. kaccI bela pUjA aSTadravya se kare, aura phira a Ayudha ( hathi-: milA kara Ahuti deve / yAra.) sthApana kare / phira ATha dhvajA sthApana kare / phira parama brahma arhatadevakI pUjA kara zrI Adi aba yahA~, isa mauke para, ina devI devatAoMkA deviyoMko praSTa dravya car3hAve, phira gaMgA Adi deviyoMko kucha svarUpa bhI likha denA munAsiba mAlUma hotA hai bar3hAye, phira sItA naMdIke mahAkuDake devoMko : jo ki inakI pUjA samaya pratiSThAgranthoMke anacar3hAve, phira lataNAdadhi, kAlodadhike samudroMke - sAra varNana kiyA jAtA hai / vajra, cakra, talavAra, mudgara mAgadhanAdi tIrtha devoMko, phira sItA sItodAnadiyoMke aura gadAaAdi hathiyAroM ko rudrANI, vaiSNavI, bArAhI, mAmadhazrAdi tIrtha. . devatAoMko phira asaMkhya brAhmANI, lakSmI, cAmuMDA, kaumArI aura indrANI dhAraNa (anagaNita) samudroMke devoMko, phira jinako loka kiye hotI haiN| ye deviyoM koI airAvata para, koI garur3a mAnate haiM aise tIrtha devoMko, jala Adi aSTadravya cddh'aave| para, koI mora para, koI jaMgalIsUara Adi para savAra saba hI jala devatAoMko aSTa dravya pUjAse prasanna kara hotI haiM / dhvajA bhI jayA, vijayA, suprabhA, candramAlA, sarovarameM ghuse aura kalazoMko pAnose bharakara una manoharA, meghamAlA, padmA aura prabhAvatI nAmakI deviyoM kalazoMko candana, puSpamAlA, dUba, darbha, akSata aura ke hAthameM hotI hai| 16 vidyAdeviyoMke nAma rohiNI sarasoMse pUja kara saubhAgyavatI striyoMke hAtha maMDapameM prApti, vajrazRMkhalA, vajrAMkuzA, jambunadA, puruSadattA, lejAkara jinendradevakI pUjA kre| . kAlI, mahAkAlI, gaurI, gAMdhArI, jvAlAmAlinI, - ahaMta AdikA : pUrjanakara kSetrapAlakI mAnavI, bairoTI, acyutA, mAnasI, mahAmAnasI nAmakI pUjA aSTadravyase kare / phira vAstudevakI pUjAkara,' haiM / inameM se koI ghor3e para savAra hotI hai, koI hAthI
Page #117
--------------------------------------------------------------------------
________________ kArtika, vIranirvANa saM02466] vItarAga pratimAoMkI ajIba pratiSThA vidhi 115 para, koI mora para, koI maga para, koI aSTApada para, namrA, duritA, puruSadattA, mohanI, kAlI, jvAlAmAlinI, koI goha para, koI kachue para, koI bhaiMse para, koI mazakAlI, cAmuMDA, gaurI, vidyutamAlinI, bairoTI, viz2aMsUara para, koI siMha para, koI sA~pa para aura koI bhaNI, mAnasI, kaMdarpA, gAMdhAriNI, kAlI, manajAta, haMsa para, inameMse anekoMke cAra cAra hAtha haiM aura bahurUpiNI, kusumAlinI, kuSmAMDinI; padmAvatI, aura kisI kisI ke ATha ATha bhii| hAthoM meM talavAra. cakra bhadrAsanA hai| inameMse bhI koI ha~sa para, koI hAthI-para, khaDga, vajrakI sAMkala, aMkuza, bhAlA, vajra, mUsala, koI ghor3e para, koI baila para, koI bhaiMsepara, koI kachue . dhanuSa, bANa, trizUla, aura phala kamala zrAdi hote haiN| para, koI sUara para, koI hiraNa para, koI magaramaccha para, isI rUpameM inakA AhvAhana kara alaga 2 aSTadravya koI ajagara para, koI bAgha para, koI mora para, koI se inakI pUjA kI jAtI hai / aSTApada para, koI kAle sA~pa para, koI kukkuTa sarpa para ___ dharmAtmAoMke bairiyoMkA nAza karanevAle 24 yakSa car3hakara pUjA karaneko AtI haiN| inake bhI kisIke jinakI zrAhAhanakara pUjA kI jAtI hai| ve jisa rUpameM cAra hAtha kisIke ATha aura kisIke usase bhI jyAdA pUje jAte haiM, usakA varNana isa prakAra hai / nAma inakA hAtha hote haiM / hAthoMmeM vajra, cakra parazu, talavAra, nAgagomukha, mahAyakSa, trimukha, yakSezvara, tuMbara, puSpa, mAtaMga, * pAza, trizUla, dhanuSa, bANa, DhAla, mugdara, mUsala, aMkuza, zyAma, ajita, brahma, Izvara, kumAra, caturmukha, pAtAla, macchalI, sA~pa, hiraNa, vRkSakI TahanI aura vRkSa aura kinnara, garUr3a, gaMdharva, khendra, kuvera, varuNa, bhRkuTI, phala Adi hote haiN| gomedha, dharaNa aura mAtaMga hai / inameMse kisIke tIna dikpAloMkoM unake Ayudha, bAhana strI aura parivAra mukha haiM, kisIke cAra / kisIkA gAyakAsA mukha hai| sahita zrAhAhana Adi dvArA bulAkara pUjAkI jAtI hai kisIke tIna A~kha, kisIkA kAla kuTila mukha, kisIke aura bali dIjAtI hai / nAma unake indra, agni, yama nAgaphaNake tIna sira tIna mukha, kisIkA tirkhAmukha, naiRtyu varuNa, vAyu, kuvera, IzAna, dharaNendra aura caMdra kisIkI dehameM sAMpoMkA janeU / koI baila para savAra, haiM / inameM koI airAvata para, koI meMr3hepara, koI bhaisepara, koI hAthI para, koI sUara para, koI garUr3a para, koI koI hAthI para, koI ghor3e para,koI baila para, koI kAra, hiraNa para, koI siMha para, koI kabUtara para, koI kachue- para, koI siMha para savAra hokara. aAtA hai, inake bhI' para, koI siMha para, aura koI mora para, koI magaramaccha hAthoMmeM bana, agni jvAlA; zakti, daMDa, mugdara, nAgapara aura koI macchalIpara / hAthoMmeM pharasA, cakra, trizUla, pAza, vRkSa, trizUla, bhAlA aura anya vastueM hotI haiN| aMkuza, talavAra, daMDa, dhanuSa, bANa, sAMpa, bhAlA, zakti, kisIke sarpAkRti bhUSaNa, kisIke aAMkhase agnikI gadA, cAbuka, hala, mugdra, nAgapAza aura phala Adi jvAlA nikale, koI nAga devoMse yukta, phaNa para maNi liye hue, kisIke cAra hAtha, kisIke aATha aura kisI- sUryake samAna camake, aSTa divyase inakI pUjA karaneke ke isase bhI jyaadaa| . . bAda jau, gehU~, mUMga, zAlI, ur3ada Adi sAta prakArake ___ 24 yakSIdeviyoMkI pUjA, jisa rUpameM kI jAtI hai, anAjakI sAta sAta muTThIkI Ahuti ina dikapAloMke vaha isa prakAra hai / nAma inakA cakrezvarI ajitA, vAste jala kuMDameM dI jAve / zrAhAhana inakA parivAra
Page #118
--------------------------------------------------------------------------
________________ 116 :. . anekAntaH : ... varSa 3, kiraNa 1 AnuuuuuN sahita isa prakAra kiyA jAve:- .. . .. koI garur3a para, koI ghor3e para, koI hAthI para, koI . "hIko svAyudhavAhanabandhucinhasaparivAra ke siMha para, koI sUara para, koI aSTApada para, koI haMsa incha mAgaccha ra saMvauSaT tiSTha tiSTha :: mama sahito para car3ha kara AtA hai / kisIkI bhaiMsezrAdi sAta bhava bhava vaSaT, indrAya svAhA, parijanAya svAhA, anuH prakArakI senA, kisIkI magara zrAdi senA, kisIkI carAya svAhA, mahattarAya svAhA, bhagnaye svAhA, bhani- UMTa Adi sAta prakArakI senA, kisIkI siMhAdi bAya svAhA, varuNAya svAhA, prajApataye svAhA / " sAta prakArakI senA, kisIkI ghor3A Adi sAta prakAra anAvRta yakSa, jisakI pUjA kIjAtI hai, vaha garur3a kI senA; kisIke hAthameM daMDa, kisIke hAtha meM talavAra para savAra hote haiM / cAra hAthoMmeM cakra, zaMkha Adi lie kisIkA Ayudha vRkSa kisIke hAthameM nAgapAzAdi hote haiM jambUdIpake jambUvRkSa para rahate haiM jayanta,apara- hotA hai| jyotiSendra jinakI pUjA hotI hai do haiM eka jita, vijaya, vaijayaMta unake nAma hai| pUrvakI tarapha candramA, jisakI siMhakI savArI aura dUsarA sUrya unako bali dI jAtI hai| soma, yama, varuNa, kuvera ye jisakI savArI ghor3A hotA hai| cAra dvArapAla hai, jo duSToMke vAste yamake samAna haiM / inake tithi devatA 15 haiM jinakI pUjA hotI hai, yaha hAthameM bhI kramazaH dhanuSa, daNDa, pAza aura gadA hotI hai| bhI yakSa hote haiN| yaha agni, pavana, jala Adi pATha brahmabali isa prakAra dI jAtI hai-oM hrIM kro raktavaNa- prakArake rUpake hote haiM / yakSa, vaizvAnara, rAkSasa, nadhRta, yana Ayudha yuvati jana sahita brahman bhUrbhuvaH svaH svAhA pannaga, asura, sukumAra, pita, vizvamAlI, camaravairocana, imaM sAyaM caru amRtamiva svastikaM gRhANa / isahI prakAra mahAvidya, mAra, vizvezvara, piMDAzina inake nAma haiM / aura bhI dikapAloko bali dIjAtI hai / jayAdi deviyoM- kumuda, aMjana, bAmana aura puSpadaMta ina cAra dvArapAlokI pUjA aSTadravyase kI jAtI hai / nAma inake jayA, kI pUjA hotI hai| sarvANha yakSakI pUjA hotI hai jo vinayA, ajitA, aparAjitA; jubhA, mohA, staMbhA, sapheda hAthI para car3hakara AtA hai| mahAdhvaja yakSakI staMminI hai, inake bhI hAtha hote haiN| parvatoMke pUjA hotI hai, aSTadikkanyAoMkI pUjA hotI hai, aura sarovaroMke kamaloMmeM rahanevAlI deviyoMkI bhI pUjA vAstudevako bali dI jAtI hai jo isa prakAra hai-pada kIjAtI hai : nAma jaizrI, hI, dhRti, kIrti buddhi, lakSmI devako mAMjI bar3e aura bhAtakI bali brahmAko jo zAMti aura. puSTi haiN| 32 prakArake indroMkI bhI pUjA gAMva kheta aura gharoMmeM rahatA hai, ghI dUdha milA huA hotI hai jinameM bhavanavAsI aura vyantarake nAma asu. bhAta, indrako phUla; agniko dUdha ghI, yamako jo rendra, nAgendra, suparendra, dIpakumAraMndra, udadhikumArendra, bhaiMsepara savAra hai. tila aura zamI / naiRtyako tela milI stanitakumArendra, vidyutakumArendra, dikkumArendra, agni huI khlii| varuNako dUdha bhAta vAyuko haldIkA cUrNa kumArendra, bAtakumArendra, kinnarendra, kiMpuruSendra; maho- kuverako khIra anna / IzAnako ghI dUdha milA huA ragendra, gaMdharvendra, yakSendra, rAkSasendra, bhUtendra, aura bhAta, Aryako pUrI laGka, aura phala, visvastako ur3ada pizAcendra, inameMse hara eka indrakI do do hajAra aura tila, mitradevako dahI aura dUba, mahIdharako dUdha deviyA~ hai| inameM se bhI koI bhaiMse para, koI kachave para, savIndrako dhAnakI khIla, sAbindrako kAphUra phaisara aura
Page #119
--------------------------------------------------------------------------
________________ kArtika, vIra nirvANa saM0 2466] vItarAga pratimAzrIMkI ajIba pratiSThA vidhi 117 indrako jo vyaMtaroMkA rAjA hai mUMgakA bATA, aura bar3e vidhimeM bhI likhA hai ki maMdirake zikharaparake kalazoMse indrarAjako bar3e aura mUMgakA ATA, rudrako jo vyaMtaroM eka hAtha U~cI dhvajA ArogyatA karatI hai, do hAtha kA rAjA hai gur3a ke gulagule, vyaMtaroMke rAjA rudrajaya U~cI putrAdi sampatti detI hai, tIna hAtha U~cI dhAnya ko bhI gur3ake gulagule, zrApa devatAko gur3ake gulagule, Adi sampatti, cAra hAtha UMcI rAjAkI vRddhi, pA~ca kamala aura saMkha, parjanyadevako ghI,jayaMtadevako loNI, hAtha U~cI subhikSa aura rAja vRddhi karatI hai, ityAdi / gho ataMrikSadevako halada aura ur3adakA cUna, pUSanadevako anya bhI adbhuta bAteM ina pratiSThA pAThoMmeM likhI haiM, sevayoMkA bhAta, viruthadevako kuTTa anAja, rAkSasadevako jinake dvArA vItarAga bhagavAnakI pratimA pratiSThita kI jyeSThamadha, gaMdharvadevako kapUra Adi sugaMdha, bhagarAjadevako gaI hamAre maMdiroMmeM virAjamAna haiM / dUdha bhAta, mRSadevako ur3ada, dauvArikadevako cAvaloMkA prAcIna zrAcAryoMke granthoMmeM to yaha likhA milatA ATA, sugrIvadevako laDDu, puSpadantadevako phUla, asura- hai ki jinendradevake guNa-gAna karanese saba vighna dUra devako lAla raMgakA anna, zoSadevako dhule hue tila hojAte haiM,koI bhI bhaya nahIM rahatA hai,saba hI pApa dUra ho cAvala, rogadevako kArikA, nAgadevako zakkara milI jAte haiM / duSTa deva kisI tarahakI koI kharAbI nahIM kara huI khIla, mukhyadevako uttama vastu, bhallATadevako gur3a sakate haiM / sabahI kAma yatheSTa rUpase hote rahate haiM, parantu milA huaA bhAta, mRgadevako gur3ake gulagule, aditi ina pratiSThA pAThoMke dvArA to zrI arhata bhagavAnkA paMca ko laDDu uditiko uttama vastu, vicAradevako namakIna. kalyANaka nirvighna samApta honeke vAste bhI bure bhale saba khAnA, pUtanAdevIko pise hue tila, pAparAkSasIko hI prakArake devI devatAoM yahA~taka ki bhUtoM pretoM rAkSasoM kulathI anAja, cArakI devIko ghI zakkara / aAdi sabahI vyaMtaroM aura soma,zanizcara,rAhu,ketu Adi ___ itane hI se pAThaka samajha sakate haiM ki kyA isa sabahI grahoMko aSTa dravyase pUjA jAtA hai, unakI rucikI prakAra duniyA bharake sabhI devI devatAoMko pUjanese alaga2 bali dI jAtI haiM aura yajJa bhAga dekara vidA hI vaha vItarAgarUpa pratimA mandira meM virAjamAna kiyA jAtA hai| unake saba parivAra aura anucaroM sahita karane yogya ho sakatI hai, anyathA nahIM / yA isa isahI taraha aAhvAna kiyA jAtAhai jisa prakAra zrIarhatoM prakAra ina rAgIdveSI devatAoMko pUjanese hamArA zraddhAna kA kiyA jAtA hai, mAnoM jainadharma hI badala kara kuchakA bhraSTa hotA hai aura pratimA para bhI khoTe hI saMskAra par3ate kucha hogayA hai / udAharaNake taura para tiloyapaNNattikI haiM / paM0 aAzAdharake pratiSThApAThameM aura prAyaH anya saba eka gAthA 1, 30 nIce uddhRtakI jAtI hai jo dhavalameM hI pratiSThApAThoMmeM yakSa yakSiNiyoM, kSetrapAla zrAdikI bhI udghatakI gaI hai / jinendra bhagavAnakeM smaraNakaraneke mUrtiyoMkI pratiSThAvidhi bhI likhI hai, jinakI pratiSThA divya prabhAvake aise2 kathana sabahI prAcIna zAstroMmeM bhare honeke bAda maMdirameM virAjamAna kara, nitya pUjana karate par3e haiM jinako par3hakara hamako apane zraddhAnako ThIka rahanekI hidAyata hai| yakSoMkI pratiSThA pA~ca sthAnoMke karanA cAhiye aura mithyAtase bhare hue ina pratiSThA pAThoMke jalase pratibimbakA abhiSekakara rAtrimeM karanI caahie| jAlameM pha~sakara apane zraddhAnako nahIM bigAr3anA cAhiye / paM0 zrAzAdharajIne maMdira ke zikhara para dhvajA car3hAnekI NAsadi vigdhaM bhedadiyaM ho duTTAsurANalaMghati / -
Page #120
--------------------------------------------------------------------------
________________ anekAnta [varSa 3, kiraNa 1 iTo attho labbhara jiNaNAmaMgahaNametteNa // 1-30 // bimba aMkita karAkara unako ayodhyA ke bAharI darvAz2oM vighnAH prANazyanti bhayaM na jAtu na duSTadevAHparilaMghayanti aura rAjamahalake bAharI darvAjoMpara laTakAyA / jaba ve arthAnyatheSTAMzca sadAlabhante jinottamAnAM parikIrtanena // 21 Ate jAte the to unheM ina ghaMToMpara aMkita huI mUrtiyoMko ___ arthAt-jinendra bhagavAnake nAma lene mAtrase dekhakara bhagavAnkA smaraNa ho pAtA thA aura taba ve vighna nAza hojAte haiM,pApa dUra ho jAte haiM, duSTa deva kucha ina ghaMToMpara aMkita jinabimboMkI baMdanA tathA pUjA kiyA bAdhA nahIM kara sakate haiM, iSTa padArthokI prApti hotI hai| karate the| kucha dina pIche nagarake logoMne bhI aise ghaMTe ___ isake alAvA jinendra bhagavAnkI mUrti binA pratiSThA- apanera makAnoMke bAharI dvAroM para bAMdha diye, aura vebhI ke hI pUjya hai, isake liye hamako aAdipurANa parva 41 ke una para aMkita jina-bimboMkI pUjA bandanA karane lge| zloka 85 se 15 takakA vaha kathana par3hanA cAhiye, isase spaSTa siddha hai ki bhagavAnkI mUrtiyoMko pratiSThA jisameM likhA hai ki, bharata mahArAjane ghaMToMke Upara jina- karAnekI koI AvazyakatA nahIM hai ve vaise hI pUjya haiM / .vinayase tatvakI siddhi hai rAjagRhI nagarIke rAjyAsana para jisa samaya usa parase Ama tor3a liye| bAdameM dUsare mAtrake zreNika rAjA virAjamAna thA usa samaya usa dvArA use jaisAkA taisA kara diyaa| bAda meM cAMDAla nagarImeM eka cANDAla rahatA thaa| eka samaya isa apane ghara aayaa| isa taraha apanI strIkI icchA cAMDAlakI strIko garbha rahA / cADAlinIko Ama pUrI karaneke liye nirantara yaha cAMDAla vidyAke khAnekI icchA utpanna huI / usane AmoMko lAne- balase vahA~se Ama lAne lgaa| eka dina phirate 2 ke liye cAMDAlase kahA / cAMDAlane kahA, yaha mAlIkI dRSTi una AmoM para gii| AmoMkI corI zrAmoMkA mausama nahIM,isaliye maiM nirupAya huuN| nahIM huI jAnakara usane zreNika rAjAke Age jAkara to maiM Ama cAhe kitane hI U~ce hoM vahIMse apanI namratApUrvaka saba hAla kahA / zreNikakI AjJAse vidyAke balase tor3a kara terI icchA pUrNa karatA / abhayakumAra nAmake buddhazAlI pradhAnane yuktike cAMDAlinIne kahA, rAjAkI mahArAnIke bAgameM eka dvArA usa cADAlako DhUMDha nikAlA / c|ddaalko asamaya phala dene vAlA Ama hai; usameM Aja kala apane Age bulAkara abhayakumArane pUchA, itane Ama lage hoMge / isaliye Apa vahA~ jAkara AmoM manu ya bAgameM rahate haiM, phira bhI tU kisa rItise ko lAveM / apanI strIkI icchA pUrNa karaneko cA. Upara car3hakara Ama tor3akara le jAtA hai, ki yaha DAla usa bAgameM gyaa| cAMDAlane guptarItime Ama- bAta kisIke jAnanema nahIM AtI ? cAMDAlane kahA, ke samIpa jAkara maMtra par3hakara vRkSako navAyA aura Apa merA aparAdha kSamA kareM, maiM saca 2 kaha detA
Page #121
--------------------------------------------------------------------------
________________ kArtika, vIranirvANa saM0 2466] vinayase tattvakI siddhi hai 116 hU~ ki mere pAsa eka vidyA hai / usake prabhAvase hogaI hai| maiM ina AmoMko tor3a sakA huuN| abhayakumArane kahA yaha bAta kevala zikSA grahaNa karaneke vAste maiM svayaM to kSamA nahIM kara sakatA, parantu mahArAja hai| eka cAMDAlakI bhI vinaya kiye binA zreNikazreNikako yadi tU isa vidyAko denA svIkAra kare, jaise rAjAko vidyA siddha nahIM huI, isameMse yahI to unheM isa vidyAke lenekI abhilASA honeke sAra grahaNa karanA cAhiye ki sadvidyAko siddha kAraNa tere upakArake badale maiM terA aparAdha kSamA karane ke liye vinaya karanA Avazyaka hai| AtmakarA sakatA hU~ / cAMDAlane isa bAtako svIkAra kara vidyA pAneke liye yadi hama nigraMtha gurukA vinaya liyaa| tatpazcAt abhayakumArane cAMDAlako jahA~ kareM, to kitanA maMgaladAyaka ho| zreNika rAjA siMhAmana para baiThe the vahA~ lAkara vinaya, yaha uttama vazIkaraNa hai| uttarAdhyayanazreNikake sAmane khar3A kiyA aura rAjAko saba meM bhagavAnne vinayako dharmakA mUla kahakara varNana bAta kaha sunAI / isa bAtako rAjAne svIkAra kiyA hai / gurukA, munikA, vidvAnkA, mAtA-pitAkiyA / bAdameM cAMDAla sAmane khar3A rahakara tharatharAte kA aura apanese bar3oMkA vinaya karanA, ye apanI pagame zreNikako usa vidyAkA bodha dene lagA, parantu uttamatAke kAraNa haiN| vaha bodha nahIM lagA / jhaTase khar3e hokara abhaya -zrImad rAjacandra kumAra bole, mahArAja ! Apako yadi yaha vidyA avazya sIkhanI hai, to Apa sAmane Akara khar3e * kisI kavine kyA khUba kahA hairaheM aura ise siMhAsana deN| rAjAne vidyA leneke uttama guNako lIjie yadapi nIca pai hoya / / vAma aisA hI kiyA, to tatkAla hI vidyA siddha parau apAvana Thaura meM kaMcana taje na koya / Alocana jainadharmameM Alocana athavA AlocanAko bar3A mahatva prApta hai, usakI gaNanA aMtaraMga tapameM hai aura vaha prAyazcitta nAmake aMtaraMga tapakA pahalA bheda hai, jisake dvArA AtmazuddhikA upakrama kiyA jAtA hai / apane kiye hue doSoM, aparAdhoM tathA pramAdoMko khule dilase guruse nivedana karanA athavA anyaprakArase unheM prakaTa kara denA AlocanA kahalAtA hai aura vaha AtmavikAsa ke liye bahuta hI Avazyaka vastu hai| jaba taka manuSya apane doSoMko doSa, aparAdhoMko aparAdha aura pramAdoMko pramAda nahIM samajhatA athavA samajhatA huA bhI ahaMkAravaza unheM chipAnekI aura unakA saMzodhana na hone denekI kozima karatA hai tabataka usakA utthAna nahIM ho makatA--nase patanonmukha samajhanA cAhiye--vaha Atmazuddhi evaM vikAsake mArgapara agrasara nahIM ho sktaa| ataH Atmazuddhike abhilASiyoMkA graha pahalA kartavya hai ki ve AlocanAko apanAe~, apane doSoM apanI truTiyoMko samajhe aura unheM sadguru Adise nivedanakara apaneko zuddha evaM halakA banAe~ / mAtra AlocanA-pATha ke par3halenese AlocanA nahIM bntii| usase to yAMtrika cAritrakI-jar3amazInoM-jaise AcaraNakI vRddhi hotI hai| -yugavIra
Page #122
--------------------------------------------------------------------------
________________ 120 anekAnta [varSa 3, kiraNa 1 vivekakA artha laghu ziSya-bhagavana Apa hameM jagaha jagaha jJAnadarzanarUpa AtmAke satyabhAva padArthako ajJAna kahate Aye haiM ki viveka mahAna zreyaskara hai| vive- aura zradarzanarUpI asat vastuoMne ghera liyA hai / ka andhakArameM par3I huI AtmAko pahicAnaneke isameM itanI adhika mizratA AgaI hai ki parIkSA liye dIpaka hai| vivekase dharma TikatA hai / jahA~ karanA atyanta hI durlabha hai| saMsArake sukhoMko viveka nahIM vahA~ dharma nahIM, to viveka kise kahate AtmAke anaMtabAra bhogane para bhI unameMse abhI haiM, yaha hameM khiye| bhI AtmAkA moha nahIM chUTA, aura AtmAne unheM guru-AyuSmAnoM ! satyAsatyako usake amRtake tulya ginA, yaha aviveka hai / kAraNa ki svarUpase samajhanekA nAma viveka hai| saMsAra kar3a vA hai tathA yaha kar3ave vipAkako detA laghu ziSya-satyako satya aura asatyako hai| isI taraha AtmAne kar3ave vipAkakI auSadhaasatya kahanA to sabhI samajhate haiN| to mahArAja ! rUpa vairAgyako kar3a vA ginA yaha bhI aviveka hai / kyA ina logoMne dharmake mUlako pAliyA, yaha kahA jJAna darzana Adi guNoMko ajJAnadarzanane ghera kara jA sakatA hai ? jo mizratA kara DAlI hai, use pahacAna kara bhAva___ guru-tuma loga jo bAta kahate ho usakA amRtameM AnekA nAma viveka hai / aba kaho ki . koI dRSTAnta do| viveka yaha kaisI vastu siddha huii| ___ laghu ziSya-hama svayaM kar3aveko kar3avA hI laghaziSya--aho ! viveka hI dharmakA mUla kahate haiM, madhurako madhura kahate haiM, jaharako jahara aura dharmakA rakSaka kahalAtA hai, yaha satya hai| aura amRtako amRta kahate haiN| AtmAke svarUpako viveka binA nahIM pahacAna ___guru-AyuSmAnoM ! ye samasta dravya padArtha haiN| sakate, yaha bhI satya hai / jJAna, zIla, dharma, tattva, parantu AtmAmeM kyA kaDuvAsa, kyA miThAsa, kyA aura tapa yaha saba biveka binA udita nahIM hote, jahara aura kyA amRta hai ? ina bhAva padArthoMkI yaha ApakA kahanA yathArtha hai / jo vivekI nahIM, kyA isase parIkSA ho sakatI hai ? vaha ajJAnI aura maMda hai / vahI puruSa matabheda aura laghuziSya--bhagavan ! isa ora to hamArA mithyAdarzana meM lipaTA rahatA hai / ApakI viveka lakSya bhI nhiiN| saMbandhI zikSAkA hama nirantara manana kreNge| guru--isaliye yahI samajhanA cAhiye ki -zrImad rAjacandra
Page #123
--------------------------------------------------------------------------
________________ tatvArthAdhigamasUtrakI eka saTippaNa prati [sampAdakIya ] -:: mArsA kaI sAlakA huA suhRddhara paM0 nAthUrAmajI premIne 32 padya tathA prazastirUpase 6 padya aura diye haiM ve bambaIse tattvArthAdhigamasUtrakI eka purAnI hasta- saba kArikAe~ evaM padya isa saTipapNa pratimeM jyoM-ke-tyoM likhita saTippaNa prati, seTha rAjamalajI bar3ajAtyAke pAye jAte haiM,aura isase aisA mAlUma hotAhai ki TippaNayahA~se lekara, mere pAsa dekhane ke lie bhejI thI / dekhakara kArane unheM mUla tattvArthasUtrake hI aMga samajhA hai / maiMne usI samaya usaparase aAvazyaka noTsa (Notes) (3) isa pratimeM saMpUrNa sUtroMkI saMkhyA 346 aura leliye the, jo abhI taka mere saMgrahameM surakSita haiM / yaha pratyeka adhyAyake sUtroMkI saMkhyA kramazaH 35, 53, 16 saTippaNa prati zvetAmbarIya tattvArthAdhigamasUtrakI hai aura 54, 45, 27, 33, 26, 46, 8 dI hai / arthAt dUsare jahA~taka maiM samajhatA hU~ abhI taka prakAzita nahIM huii| tIsare, cauthe, pA~cave, chaThe aura dasaveM adhyAyameM sabhASya zve. jaina kaoNnphreMsa-dvArA aneka bhaNDAroM aura unakI tattvArthAdhigamasUtrakI ukta sosAiTI vAle saMskaraNakI sUciyoM Adi parase khojakara tayyAra kI gaI 'jaina granthA- chapI huI pratise eka-eka sUtra bar3hA huA hai; aura ve saba valI'meM isakA nAma taka bhI nahIM hai aura na hAlameM prakAzita bar3he hue sUtra apane-apane nambarasahita kramazaH isa prakAra tattvArthasUtrakI paM0 sukhalAlajI-kRta vivecanakI vistRta haiM:prastAvanA (paricayAdi) meM hI, jisameM upalabdha TIkA- taijasamapi10, dharmA vaMzA zaillAMjanAriSTA mAghamyA TippaNoMkA paricaya bhI karAyA gayA hai, isakA koI mAghavIti ca 2, ucchU vasAhAravedanopapAtAnubhAvatazca ullekha hai |aur isaliye isa TippaNakI pratiyA~ bahuta kucha sAdhyAH 23, sa dvividhaH 42, samyaktaM ca 21;dharmAstiviralasI hI jAna par3atI haiM / astu; isa saTippaNa pratikA kAyAbhAvAt / paricaya prakaTa honese aneka bAteM prakAzameM Ae~gI, aura sAtaveM adhyAya meM eka sUtra kama hai-arthAt 'sacitta ataH Aja use anekAntake pAThakoMke sAmane rakkhA nikSepApidhAnaparaNyapadezamAtsaryakAlAtikramAH // ' jAtA hai / yaha sUtra nahIM hai| (1) yaha prati madhyamAkArake 8 patroM para hai, jinapara : sUtroMkI isa vRddhi hAnike kAraNa apane2 adhyAyameM patrAGka 11 se 18 taka par3e haiM / mUla madhyameM aura TippaNI agale-agale sUtroMke nambara badala gaye haiM / udAharaNake hAziyoM (Margins) para likhI huI hai| taura para dUsare adhyAyameM 503 nambarapara 'taijasamapi' sUtra (2) baMgAla-eziyATika sosAiTI, kalakattAdvArA AjAneke kAraNa 50veM 'zubhaM vizuddha 'sUtrakA nambara 51 saM0 1956 meM prakAzita sabhASya tattvArthAdhigamasUtrake ho gayA hai,aura 7veM adhyAyameM 31vA~ 'nikSepApidhAna' zurUmeM jo 31 sambandha-kArikAe~ dI haiM aura antameM sUtra na rahaneke kAraNa usa nambara para 'jIvitamaraNA.'
Page #124
--------------------------------------------------------------------------
________________ 122 anekAnta [varSa 3, kiraNa nAmakA 32 vA~ sUtra AgayA hai| puDhavIyo chattAichattasaMThANa' ityAgamAt / " .. dUsarI pratiyoMmeM bar3he hue sUtroMkI bAbata jo yaha . ga-"kecijjaDAH 'sa dvividha' ityAdisUtrANi kahA jAtA hai ki ve bhASyake vAkyoMko hI galatIse sUtra na manyate / " samajha lene ke kAraNa sUtroMmeM dAkhila hogaye haiM, vaha yahA~ ye tInoM vAkya prAyaH digambara AcAryoMko lakSya 'samyaktvaMca' sUtrakI bAbata saMgata mAlUma nahIM hotA;kyoMki karake kahe gaye haiM / pahale vAkyameM kahA hai ki 'kucha loga pUrvottaravartI sUtroMke bhASyameM isakA kahIM bhI ullekha nahIM aAhArakake nirdezAtmaka sUtrase pUrva hI "taijasamapi" hai aura yaha sUtra digambarasUtrapAThameM 21 veM nambara para hI yaha sUtra pATha mAnate haiM, parantu yaha ThIka nahIM; kyoMki pAyA jAtA hai| paM0 sukhalAlajI bhI apane tattvArthasUtra- aisA hone para zrAhAraka zarIra labdhi janya nahIM aisA bhrama vivecanameM isa sUtrakA ullekha karate hue likhate haiM ki utpanna hotA hai, AhArakakI to labdhi hI yoni hai / ' zvetAmbarIya paramparAke anusAra bhASyameM yaha bAta samya- dUsare vAkyameM batalAyA hai ki 'kucha loga 'dharmA vaMzA' ktvako devAyuke zrAsravakA kAraNa batalAnA) nahIM hai| ityAdi sUtrako jo nahIM mAnate haiM vaha ThIka nahIM hai|' isase spaSTahai ki bhASyamAnya sUtrapATha zvetAmbarasampradAya- sAtha hI, ThIka na hone ke heturUpameM narakamiyoMke dUsare meM bahuta kucha vivAdApanna hai,aura usakI yaha vivAdApannatA nAmoMvAlI eka gAthA dekara likhA hai ki 'caki TippaNameM sAtaveM adhyAyake ukta 31 veM. sUtrake na honese AgamameM narakabhUmiyoM ke nAma tathA saMsthAnake ullekha aura bhI adhika bar3ha jAtI hai; kyoMki isa sUtrapara bhASya vAlA yaha vAkya pAyA jAtA hai, isaliye ina nAmoM bhI diyA huA hai, jisakA TippaNakArake sAmanevAlI vAle sUtrako na mAnanA ayukta hai / ' parantu yaha nahIM usa bhASyapratimeM honA nahIM pAyA jAtA jisapara ve vizvAsa batalAyA ki jaba sUtrakArane 'ratnaprabhA' Adi nAmoMke karate the, aura yadi kisI pratimeM hogA bhI to use unhoMne dvArA sapta narakabhUmiyoMkA ullekha pahale hI sUtrameM kara prakSipta samajhA hogA / anyathA,yaha nahIM hosakatA ki jo diyA hai taba unake liye yaha kahAM lAz2imI zrAtA hai TippaNakAra bhASyako mUla-cUla-sahita tattvArthasUtrakA ki ve una narakabhUmiyoMke dUsare nAmoMkA bhI ullekha trAtA (rakSaka) mAnatA ho vaha bhASyatakake sAthameM vidya- eka dUsare sUtra-dvArA kreN| isase TippaNakArakA yaha hetu mAna hote hue usake kisI sUtrako chor3a deve| kucha vicitrasA hI jAna par3atA hai| dUsare prasiddha (4) bar3he hue bAz2a sUtroMke sambandhameM TippaNIke zvetAmbarAcAryoMne bhI ukta 'dharmA vaMzA' zrAdi sUtrako kucha vAkya isa prakAra haiM: nahIM mAnA hai, aura isaliye yaha vAkya kucha unheM bhI ____ka-"kecitvAhArakanirdezAnpUrva "taijasamapi" lakSya karake kahA gayA hai| tIsare vAkya meM una zrAcAryoM iti pAThaM manyate, naivaM yuktaM tathAsatyAhArakaM na labdhi- ko 'jaDabuddhi' ThaharAyA hai jo "sa dvividhaH" ityAdi jamiti bhramaH samutpadyate, AhArakasya tu labdhi- sUtroMko nahIM mAnate haiM !! yahAM 'zrAdi' zabdakA abhiprAya reva yoniH|" 'anAdirAdimAMzca,' 'rUpiSvAdimAn,' . 'yogopayogI __kha-"kecittu dharmAvaMzetyAdisUtraM na sanyate tdst| jIveSu,' ina tIna sUtroMse hai jinheM 'sa dvividhaH' sUtra'ghammA vaMsA selA aMjanari / maghA ya mAdhavaI, nAmehi sahita digambarAcArya sUtrakArakI kRti nahIM mAnate haiM /
Page #125
--------------------------------------------------------------------------
________________ kArtika vIra nirvANa saM02466] | tattvArthAdhigamasUtrakI eka saTippaNa prati parantu ina cAra sUtroMmeMse 'sa dvividhaH' sUtrako to dUsare isaliye ukta sUtrarUpase pAThAntara nirarthaka hai| zvetAmbarAcAryoMne bhI nahIM mAnA hai / aura isaliye yahAM 'kulAlacakre' ityAdirUpase jina zlokoMkA akasmAtmeM 'jaDAH' padakA ve bhI nizAnA bana gaye haiM ! sUcana kiyA hai ve ukta sabhASya tattvArthAdhigama sUtrake una para bhI jaDabuddhi honekA Aropa lagA diyA antameM lage hue 32 zlokoMmeMse 10, 11, 12, 14 gayA hai !! _ nambarake zloka haiM, jinakA viSaya vahI hai jo ukta sUtrakA____ isase zvetAmbaroMmeM bhASya-mAnya-sUtrapAThakA viSaya ukta sUtrameM varNita cAra udAharaNoMko alaga-alaga cAra aura bhI adhika vivAdApanna ho jAtA hai aura yaha zlokoMmeM vyakta kiyA gayA hai / aisI hAlatameM ukta sUtrake nizcita rUpase nahIM kahA jA sakatA ki usakA pUrNa sUtrakArakI kRti hone meM kyA bAdhA AtIhai use yahA~ evaM yathArtha rUpa kyA hai| jaba ki sarvArthasiddhi-mAnya para kucha bhI spaSTa nahIM kiyA gayA hai| yadi kisI bAtako sUtrapAThake viSaya meM digambarAcAryoMmeM paraspara koI matabheda zlokameM kaha dene mAtrase hI usa zrAzayakA sUtra nirarthaka nahIM hai / yadi digambara sampradAyameM sarvArthasiddhise pahale hojAtA hai aura vaha sUtrakArakI kRti nahIM rahatA, to bhASyamAnya athavA koI dUsarA sUtrapATha rUr3ha huA hotA phira 22veM zlokameM 'dharmAstikAyasyAbhAvAt sa hi hetuaura sarvArthasiddhikAra ( zrI pUjyapAdAcArya) ne usameM gataH paraH' isa pAThake maujUda hote hue TippaNakArane kucha ulaTaphera kiyA hotA to yaha saMbhava nahIM thA ki "dharmAstika yAbhAvAt" yaha sUtra kyoM mAnA ?--use digambara AcAryoM meM sUtra gaTha ke sambandhameM paraspara koI sUtrakArakI kRti honese inakAra karate hue nirarthaka kyoM matabheda na hotA / zvetAmbaroMmeM bhASyamAnya sUtrapAThake nahIM kahA ? yaha prazna paidA hotA hai, jisakA koI bhI viSayameM matabhedakA honA bahudhA bhASyase pahale kisI samucita uttara nahIM bana sakatA / isa taraha to dasaveM dUsare sUtrapAThake astitva athavA pracalita honeko sUcita adhyAyake prathama chaha sUtrabhI nirarthakahI Thaharate haiM kyoMki karatA hai| unakA saba viSaya ukta 32 zlokoMke prArambhake zlokoM (5) dasaveM adhyAya ke eka digambara sUtrake sambandha meM prAgayA hai-unheM bhI sUtrakArakI kRti na kahanA cAhiye meM TippaNakArane likhA hai-. . thA / ataH TippaNakArakA ukta tarka niHsAra hai-usase * "kecittu 'prAviddhakulAlacakravadvayapagatale usakA abhISTa siddha nahIM ho sakatA,arthAt ukta digambara pAlAMbuvaderaNDavIjavadagnizikhAvacca' iti navyaM sUtraM sUtrapara koI Apatti nahIM aAsakatI / pratyuta isake,usakA prakSipaMti tanna sUtrakArakRtiH, 'kulAlacakre dolAyA- sUtrapATha usIke hAthoM bahuta kucha aApattikA viSaya bana miSau cApi yatheSyate' ityAdizlokaiH siMddhasya jAtA hai / gatisvarUpaM proktameva, tataH pAThAntaramapArtha / " (6) isa saTippaNa pratike kucha sUtroMmeM thor3AsA arthAt-kucha loga 'pAviddhakulAlacakra' nAmakA pATha-bheda bhI upalabdha hotA hai-jaise ki tRtIya adhyAyake nayA sUtra prakSipta karate haiM, vaha sUtrakArakI kRti nahIM 10ve sUtrake zurUmeM 'tatra' zabda nahIMhai vaha digambara suutrhai| kyoMki 'kulAlacakredolAyAmiSau cApi yatheSyate' pAThakI taraha 'bharatahaimavataharivide'sehI prArambha hotA hai| ityAdi zlokoMke dvArA siddhagatikA svarUpa kahA hI hai, aura chaThe adhyAyake 6The (di. 5ve sUtrakA prArambha )
Page #126
--------------------------------------------------------------------------
________________ 124 anekAnta - varSa 3, kiraNa 1 - 'indriya kaSAyApratakriyAH' padase kiyA gayA hai,jaise ki bhyAyo dazamaH / 225 paryaMtamAditaH / samAptaM caitadigambara sUtrapAThameM pAyA jAtA hai aura siddhasena tathA dumAsvAtivAcakasya prakaraNapaMcazatI kartuH kRtistatvAharibhadrakI kRtiyoMmeM bhI jise bhASyamAnya sUtrapAThake dhigamaprakaraNaM // " rUpameM mAnA gayA hai; parantu baMgAla eziyATika sosAiTI isameM mUla tattvArthAdhigamasUtrakI AdyantakArikAke ukta saMskaraNameM usake sthAna para 'bhavatakaSAyendri- oM sahita graMthasaMkhyA 225 zlokaparimANa dI hai aura pakriyAH' pATha diyA huA hai aura paM0 sukhalAlajIne usake racayitA umAsvAtiko zvetAmbarIya mAnyatAnusAra bhI apane anuvAdameM usIko svIkAra kiyA hai, jisakA pA~casau prakaraNoMkA athavA 'prakaraNapaMcazatI' kA kartA kAraNa isa sUtrake bhASyameM 'avata' pAThakA prathama honA sUcita kiyA hai, jinameM se athavA jisakA eka prakaraNa jAna par3atAhai aura isaliye jo bAdameM bhASyake vyAkhyA- yaha 'tattvArthAdhigamasUtra hai| kramAnusAra sUtrake sudhArako sUcita karatA hai| (6) ukta puSpikAke anantara 6 padya diye haiM, jo (7) digambara-sampradAyameM jo sUtra zvetAmbarIya TippaNakArakI khudako kRti hai| unameMse prathama sAta padya mAnyatA kI apekSA kamatI-bar3hatI rUpameM mAne jAte haiM durvAdApahArake rUpameM haiM aura zeSa do padya antima maMgala athavA mAne hI nahIM jAte unakA ullekha karate hue tathA TippaNakArake nAmasUcanako liye hue haiN| ina TippaNameM kahIM-kahIM apazabdoMkA prayoga bhI kiyA gayA pichale padyoMke pratyeka caraNake dUsare adarako kramazaH hai| arthAt prAcIna digambarAcAryoMko 'pAkhaMDI' tathA milAkara rakhanese 'ravasiMho jinaM vaMde" aisA vAkya 'jar3abuddhi' taka kahA gayA hai| yathA upalabdha hotA hai, aura isIko TippaNameM "ityantimamanu-nahottara-kApiTha-mahAzukra-sahasrAreSu nedrotpati- gAthAdvayarahasya" padake dvArA pichale donoM gAthA padyoMkA riti paravAdimatametAvataiva satyApitamiti kazcinmA rahasya sUcita kiyA hai / ye donoM padya isa prakAra haiMmahAkina pAkhaMDinaH svakapolakalpitabuddhayaiva SoDaza niSepyo / navapayodaprabhAruciradehaH / pAnyAhuH, nocedazASThapaMcaSoDazavikarupA ityeva spaSTa / sUtrakAro'sUtrayiSyacayAlaMDanIyo ninhvH|" dhIsiMdhurjinarAjo / mahodayaM dizati na kiyadbhyaH // 8 // "keciujaDAH 'grahANAmekaM' ityAdi mUlasUtrAnyapi vaninopatApahArI / sanaMdimavicakoracaMdrAsmA / na manyate candrArkAdInAM mithaH sthitibhedostItyapi na ye na bhAvaM bhavinA tanvanmude na saMjAyate keSAM // 6 .... ...... pshyti|" isase bhI adhika apazabdoMkA jo prayoga kiyA isase spaSTa hai ki yaha TippaNa 'ratnasiMha' nAmake gayA hai usakA paricaya pAThakoMko Age calakara mAlama kimI zvetAmbarAcArya kA banAyA huA hai / shvetaambrhogaa| sampradAyameM 'ratnasiMha' nAmake aneka sari-zrAcArya ho (8) dasaveM adhyAyake antarme jo puSpikA (antima gaye haiM; parantu unameMse isa TippaNake racayitA kauna haiM, sandhi) dI hai vaha isa prakAra hai OM ina donoM pacoMke anta meM "zreyontu" aisA "iti tAyAdhigame'haMpacanasaMgrahe moprarUpaNA- bhAzIrvAkya diyA huA hai|
Page #127
--------------------------------------------------------------------------
________________ kArtika, vIra nirvANa saM02466] tattvArthAdhigamasUtrakI eka saTippaNa prati isakA ThIka patA mAlUma nahIM ho sakA; kyoMki 'jaina- ciraM dIrghajIyAjjayaM gamyAdityAzIrvacosmA lekhakAnAM granthAvalI' aura 'jainasAhitya no saMkSipta itihAsa' jaise nirmalagraMtharakAya prAgvacanacaurikAyAmazakyAyeti / " . graMthoM meM kisI bhI ratnasiMhake nAma ke sAtha isa TippaNa bhAvArtha-jisane isa tattvAthazAstrako apane hI granthakA koI ullekha nahIM hai| aura isaliye inake vacanake pakSapAtase malina anudAra kuttoMke samUhoM dvArA samaya-sambandhameM yadyapi abhI nizcita rUpase kucha bhI grahISyamAna-jaisA jAnakara--yaha dekhakara ki aisI kuttAnahIM kahA jAsakatA, phira bhI itanA to spaSTa hai ki ye prakRtike vidvAn loga ise apanA athavA apane sampravikramakI 12vIM-13vIM zatAbdIke vidvAn zrAcArya hema- dAyakA banAne vAle haiM--pahale hI isa zAstrakI mUlacandra ke bAda hue haiM;kyoMki inhoMne apane eka TippaNameM cUla-sahita rakSAkI hai-ise jyoMkA tyoM zvetAmbarahemacandra ke koSakA pramANa 'iti haimaH' vAkyake sAtha sampradAyake umAsvAtikI kRtirUpa meM hI kAyama rakkhA diyA hai| sAtha hI, yaha bhI spaSTa hI hai ki inameM hai-vaha bhASyakAra (jisakA nAma mAlUma nahI) ciraMsAmpradAyika-kaTTaratA bahuta bar3hI car3hI thI aura vaha jIva hove-cirakAla taka jayako prApta hove-aisA hama sabhyatA tathA ziSTatAko bhI ullaMgha gaI thI, jisakA kucha TippaNakAra-jaise lekhakoMkA usa nirmala granthake rakSaka anubhava pAThakoMko agale paricayase prApta ho skegaa| tathA prAcIna-vacanoMkI corImeM asamartha ke prati AzI (10) ukta donoM padyoMke parvameM jo 7 padya . diye rvAda hai| haiM aura jinake antameM "iti durvAdApahAra" likhA hai pUrvAcAryakRterapi kavicauraH kiMcidAtmasAskRtvA / unapara TippaNakArakI svopajJa TippaNI bhI hai| yahA~ vyAkhyAnayati navInaM na tatsamaH kazcidapi pizunaH // 2 // unakA kramazaH TippaNI-sahita kucha paricaya karAyA TippA-"pratha ye kecana durAsmAnaH sUtravacanacaurAH jAtA hai: svamanISayA yathAsthAnaM yathepsitapAThaprakSepaM pradarya svAparaprAgevaitadadakSiNabhaSaNagaNAdAsyamAnamiva matvA / 20 kyoMki TippaNakArane bhASyakArakA nAma na dekara trAtaM samUlacanaM sa bhASyakAraviraM jIyAt // 1 // usake liye 'sa kazcit' (vaha koI) zabdoMkA prayoga Tippa.-'dakSiNe saglodArAvitihamA pradakSiNA kiyA hai| jabaki mUlasUtrakArakA nAma umAsvAti kaI asaralAH svavacanasyaiva parupAtamalinA iti yAvatta evaM ssA . sthAnoM para spaSTa rUpase diyA hai isase sApha dhvanita hotA bhaSaNAHkurkurAsteSAM gaNepadAsyamAnaM prahiSyamAnaM svAyattI- hai ki TippaNakArako bhASyakArakA nAma mAlUma nahIM thA vaha use mUlasUtrakArase bhinna samajhatA thA / kariSyamANamiti yAvattathAbhUtamivaitattatvArthazAsaM prAgeva bhASyakArakA nirmalagrantharatakAya' vizeSaNake sAtha pUrvameva matvA jJAtvA yeneti zeSaH saha mUlacUlAbhyAmiti 'prAgvacanacaurikAyAmazakyAya' vizeSaNa bhI iso bAtasamUlacUlaM jAtaM racitaM sa kazcid bhASyakAro bhASyakartA ko sUcita karatA hai| isake 'prAgvacana' kA vAcya tattvArthasUtra jAna par3atA hai, bhASyakArane use curAkara ___"dakSiNe saralodArau" yaha pATha amarakozakA apanA nahIM banAyA-vaha apanI manaHpariNatike hai, use 'iti haimaH' likhakara hemacandrAcAryake koSakA kAraNa aisA karane ke liye asamartha thA--yahI bhAzaya prakaTa karanA TippaNakArakI vicitra nItiko sUcita yahA~ vyakta kiyA gayA hai| anyathA, umAsvAtike liye karatA hai| isa vizeSaNakI koI jarUrata nahIM thii|
Page #128
--------------------------------------------------------------------------
________________ 126 ...... anekAnta [varSa 3 kiraNa hitAphAmaM kathaMcit kurvanti tadvAkya zuzrUSAparihArAyeda- aisA honese hI kyA hogayA ? hama to ekamAtra isImeM mucyate-pUrvAcAryakRterapItyAdi / tataH paraM vAdavihva- zrAdararUpa nahIM vartarahe haiM, choTe tAlAyakI taraha / kyoMki lAnAM sadvaktRvacopyamanyamAnAnAM vAkyAtsaMzayebhyaH aAja bhI jinendrokta aMgopAMgAdi aAgamasabhudra garja rahe sujJebhyo nirIhatayA siddhAMtetarazAstrasmayApanodakamevaM haiM, isa kAraNa usa samudra ke ekadezarUpa isa prkrnnsebrmH|" usake jAne rahanese-kyA natIjA hai ? kucha bhI nhiiN| __ bhAvArtha-sUtravacanoMko curAnevAle jo koI isa prakArake bahutase prakaraNa vidyamAna haiM, hama durAtmA apanI buddhise yathAsthAna yatheccha pAThaprakSepako kina kinameM ramanekI icchA kareMge ? / dikhalAkara kathaMcit apane tathA dUsaroM ke hitakA lopa parametAvacaturaiH kartavyaM zRNuta kacmi savivekaH / karate haiM unake vAkyoMke sunanekA niSedha karaneke liye zuddho yosya vidhAtA sa dUSaNIyo na kenApi // 4 // 'pUrvAcAryakRterapItyAdi' padya kahA jAtA hai, jisakA Tippa0-"evaM cAkarNya vAcako yumAsvAtidiMga Azaya yaha hai ki 'jo kavicora pUrvAcAryakI kRtimeMse mbaro nihnava iti kecinmAvadannadaH zikSArtha 'parametAkucha bhI apanAkara (curAkara) use navInarUpameM vyAkhyAna baccaturairiti' pacaM mahe-zuddhaHsatyaH prathama iti yAvayaH karatA hai-navIna pragaTa karatA hai-usake samAna kopyasya graMthasya nirmAtA sa tu kenApi prakAreNa na dUsarA koI bhI nIca athavA dhUrta nahIM hai|' niMdanIya etAvaJcaturai vidheyamiti / " / isake bAda jo sudhIjana vAda-vihvalo tathA sadvaktA- bhAvArtha-UparakI bAtako sunakara 'vAcaka umA. ke vacanako bhI na mAnane vAloMke kathanase saMzayameM par3e svAti nizcayase digambara nihnava hai aisA koI na kaheM, . hue haiM unheM lakSya karake siddhAntase bhinna zAstra-smayako isa bAta kI zikSA ke liye hama 'parametAvaJcaturaiH' ityAdi dUra karane ke liye kahate haiM padya kahate haiM, jisakA yaha Azaya hai ki 'catura janoM ko .. sujJAH zRNuta nirIhAzcedAho prgRhiitmevedN| itanA kartavya pAlana jarUra karanA cAhiye ki jisase sati jinasamayasamudre tadekadezena kimanena // 3 // isa tattvArthazAstrakA jo koI zuddha vidhAtA-zrAdya Tippa0-"zRNuta bhoH katicidvijJAzcedAho yadyutedaM nirmAtA-hai vaha kisI prakArase dUSaNIya-nindanIyatattvArthaprakaraNaM paragRhItaM paropAttaM paranirmitameveti na tthhre| yAvaditi bhavaMtaH saMzerate kiM jAtametAvatA vayaM tvasmi yaH kuMdakuMdanAmA nAmAMtarito nirucyate kaizcit / nneva kRtAdarA na vartAmahe laghIyaH sarasIva, yasmAdadyApi jJeyo'nya eva so'smAtspaSTa gumAsvAtiriti viditAt // 5 // jineMdroktAMgopAMgAdyAmagasamudrA garjatIti hetoH taka Tippa0- "tahi kuMdakuMda evaitatprathamakarteti saMzayAdezenAnena ki ? na kiMcidityarthaH / IdRzAni bhUyAMsyeva pohAya spaSTaM jJApayAmaH yaH kuNdkuNdnaametyaadi'| ayaM prakaraNAni saMti keSu keSu ririMsAM kariSyAma iti / " ca paratIrthikaiH kuMdakuMda iDAcAryaH padmanaMdI umAsvA. ___ bhAvArtha-bhoH katipaya vidvAnoM ! sunoM, yadyapi yaha tirityAdinAmAMtArANi kalpayitvA paThyate so'smAtattvArthaprakaraNa paragRhIta hai-dUsaroM ke dvArA apanAyA gayA prakaraNakatu rumAsvAtirityeva prasiddhanAmnaH sakAhai--para nirmita hI hai, yahA~ taka Apa saMzaya karate haiM;parantu zAdanya eva jJeyaH kiM punaH punarvedayAmaH / "
Page #129
--------------------------------------------------------------------------
________________ kArtika, vIranirvANa saM02466] tattvArthAdhigamasUtrakI eka saTippaNa prati bhAvArtha-'taba kundakunda hI isa tattvArthazAstrake kahate haiM ki hamAre vRddhoM-dvArAracita isa tatvArthasUtrako prathama kartA haiM,' isa saMzayako dUra karaneke liye hama 'yaH pAkara aura use samIcIna jAnakara zvetAmbaroMne svekuMdanAmetyAdi' padyake dvArA spaSTa batalAte haiM ki-para cchAcArapUrvaka kucha sUtroMko to tiraskRta kara diyA aura tIrthikoM (!) ke dvArA jo kundakundako kundakunda, iDA- kucha naye sUtroMko prakSipta kara diyA-apanI aorasa cArya (?), padmanandI umAsvAti * ityAdi nAmAntaroM milA diyA hai'| isa bhramako dUra karane ke liye hama kI kalpanA karake umAsvAti kahA jAtA hai vaha hamAre 'zvetAmbarasiMhAnAM' ityAdi padya kahate haiM, jisakA isa prakaraNakartAse, jisakA spaSTa 'umAsvAti' hI prasiddha abhiprAya yaha hai ki-zvetAmbarasihoMke, jo ki svanAma hai, bhinna hI hai, isa bAtako hama bAra-bAra kyA bhAvase hI vidyAoMke rAjAdhirAja haiM aura svayaM atyanta btlaaveN| uddaDa-granthoMke racane meM samartha haiM, niva-nirmita-zAstrokA zvetAMbarasiMhAnAM sahanaM rAjAdhirAjavidyAnAM / grahaNa kisI prakAra bhI nahIM hotA hai-ve paranirmita nivanirmitazAstrAgrahaH kathaMkAramapi na syAt // 6 // zAstrako tiraskaraNa aura prakSepAdike dvArA kadAcit bhI Tippa-nanvatra kutolabhyate . yatpAThAMtarasatrANi apane nahIM banAte haiM; kyoMki jodUsarekI vastuko apadigaMbaraireva prakSiptAni ? pare tu vayaMti yadasmadvabairacitame nAte haiM--apanI banAte haiM--ve cora hote haiM, mahAn tatprApya samyagiti jJAtvA zvetAMbarAH svairaM katicitsU- aAzaya ke dhAraka to apane dhanako bhI nirvizeSarUpase vANi tirokurvan katicicca prASipanniti bhramabhedArtha avalokana karate haiM usameM apanAyatakA (nijatvakA)'zvetAMbarasiMhAnAmityAdi' brUmaH / ko'rthaH zvetAMbara bhAva nahIM rkhte|' siMhAH svayamatyaMtoiMsgraMthagraMthanaprabhUSNavaH paranirmitazAstraM tiraskaraNa-prakSepAdibhirna kadAcidapyAtmasAdvidadhIran / ___ pAThAMtaramupajIvya bhramaMti kecidvathaiva saMto'pi / yataH 'taskarA eva jAyaMte paravastvAtmasAtkarAH, nirvi- sarveSAmapi teSAmataH paraM bhrAMtivigamo'stu // 7 // zeSeNa pazyaMti svamapi svaM mhaashyaaH|' . Tippa0-ataH sarvarahasyakovidA amRtarase kalpanAbhAvArtha-yahA~ para yadi koI kahe ki 'yaha bAta viSapUraM nyasyamAnaM dUratastyaktvA jinasamayArNavAnusArakaise upalabdha hotI hai ki jo pAThAMtarita sUtra haiM ve rasikA umAsvAtimapi svatIrthika iti smaraMto'naMtasaMdigambaroMne hI prakSipta kiye haiM ? kyoMki digambara to sArapAzaM patiSyadbhivizadamapi kalupIkatu kAmaiH saha * jahA~ taka mujhe digambara jainasAhityakA paricaya nivaiH saMgaM maakurvnniti| hai usameM kundakundAcAryakA dUsarA nAma umAsvAti hai bhAvArtha-kucha saMta puruSa bhI. pAThAntarakA upayoga aisA kahIM bhI upalabdha nahIM hotaa| kundakundake jo karake-use vyavahArameM lAkara-vRthA hI bhramate haiM, una pA~ca nAma kahe jAte haiM unameM mUla nAma pamanandI tathA sabakI bhrAntikA isake bAdase vinAza hove / prasiddha nAma kundakundako chor3akara zeSa tIna nAma elA ataH jo sarvarahasyako jAnane vAle haiM aura jinAcArya, vakragrIva aura gRddhapicchAcArya haiN| tathA kundakunda aura umAsvAtikI bhinnatAke bahuta spaSTa ullekha pAye gamasamudra ke anusaraNa-rasika haiM ve amRtarasameM nyasyajAte haiM / ataH isa nAmakA diyA jAnA bhrAnti mAna kalpanA viSapUrako dUrase hI tyAgakara, umAsvAtiko bhI svatIrthika smaraNa karate hue, ananta saMsArake jAla
Page #130
--------------------------------------------------------------------------
________________ 128 anekAnta varSa 3, kiraNa 1 meM par3ane vAle una nihavoMke sAtha saMgati na kareM-koI haiM jo jainazAsanakI jAna tathA prANa hai aura jisake samparka narakkheM-jo vizadakobhI kaluSita karanA caahtehaiN| avalokana karanepara virodha Thahara nahIM sakatA--manamuTAva (11) ukta 7 padyoM aura unakI TippaNImeM TippaNa. kAyama nahIM raha sakatA / yadi aise lekhakoMko anekAntakArane apane sAmpradAyika kaTTaratAse paripUrNa hRdayakA dRSTi prApta hotI aura ve jainI-nItikA anusaraNa karate jo pradarzana kiyA hai-svasampradAyake AcAryoMko hote to kadApi isa prakArake viSabIja na bote / kheda hai 'siMha' tathA 'vidyAbhoMke rAjAdhirAja' aura dUsare sampra- ki donoM hI sampradAyoMmeM aise viSabIja bonevAle tathA dAya vAloMko 'kutte' tathA 'durAtmA' batalAyA hai, dveSa-kaSAyakI agniko bhar3akAnevAle hote rahe haiM, jisakA apane digambara bhAiyoMko 'paratIrthika' arthAt bha0 mahA kaTuka pariNAma AjakI jAnako bhugatanA par3a rahA hai !! vIrake tIrthako na mAnanevAle anyamatI likhA hai aura ataH vartamAna vIrasaMtAnako cAhiye ki vaha isa prakArasAtha hI apane zvetAmbara bhAiyoMko yaha Adeza diyA kI dveSamUlaka taharIroM--purAnI athavA Adhunika lihai ki ve digambaroMkI saMgati na kareM arthAt unase koI khAvaToM para koI dhyAna na deve aura na aise jainaprakArakA samparka na rakkheM-usa sabakI AlocanAkA nItiviruddha AdezoMpara koI amala hI kare / use aneyahA~ koI avasara nahIM hai, aura na yaha batalAnekI hI kAntadRSTiko apanAkara apane hRdayako udAra tathA z2arUrata hai zvetAmbarasiMhoMne kauna kauna digambara vizAla banAnA cAhiye, usameM vivekako jAgRta graMthoMkA apaharaNa kiyA hai aura kina kina graMthoMko karake sAmpradAyika mohako dUra bhagAnA cAhiye aura eka zrAdarake sAtha grahaNa karake apane apane graMthoMmeM unakA sampradAyavAloMko dUsare sampradAyake sAhityakA premaupayoga kiyA hai, ullekha kiyA hai aura unheM pramANameM pUrvaka tulanAtmaka dRSTi se adhyayana karanA cAhiye, jisase upasthita kiyA hai / jo loga parIkSAtmaka, AlocanA- parasparake guNa-doSa mAlUma hokara satyake grahaNakI ora smaka evaM tulanAtmaka sAhityako barAbara par3hate rahate haiM pravRtti hosake, dRSTivivekakI upalabdhi hosake aura unase ye bAteM chipI nahIM haiM / hA~, itanA z2arUra kahanA sAmpradAyika saMskAroMke vaza koI bhI ekAMgI athavA hogA ki yaha saba aise kaluSitahRdaya lekhakoMkI lekhanI aikAntika nirNaya na kiyA jAsake; phalataH hama eka athavA sAmpradAyika kaTTaratAke gahare raMgameM raMge hue dUsarekI bhUloM athavA truTiyoMko premapUrvaka prakaTa kara sakeM, kaSAyAbhibhUta sAdhuoMkI kartatakA hI pariNAma hai aura isa taraha paraspara ke kaira-virodhako samUla nAza natIjA hai--jo arsese eka hI pitAkI saMtAnarUpa karanemeM samartha hosakeM / aisA karanepara hI hama apaneko bhAiyoM-bhAiyoMmeM-digambaroM-zvetAmbaroMmeM-paraspara mana- vIrasaMtAna kahane aura jainazAsanake anuyAyI batalAnemuTAva calA jAtA hai aura pArasparika kalaha tathA visaM- ke adhikArI ho sakeMge / sAtha hI, usa upahAsako vAda zAnta honemeM nahIM AtA ! donoM eka dUsarepara miTA sakeMge jo anekAntako apanA siddhAnta banAkara kIcar3a uchAlate haiM aura vivekako prApta nahIM hote !!! usake viruddha AcaraNa karane ke kAraNa lokameM hamArA vAstavameM donoM hI anekAntakI ora pITha diye hue haiM ho rahA hai| aura usa samIcInadRSTi-anekAntadRSTi-ko bhulAye hue vIrasevAmandira, sarasAvA, tA0 11-11-1636
Page #131
--------------------------------------------------------------------------
________________ jaina-lakSaNAvalI arthAt lakSaNAtmaka jaina-pAribhASika zabdakoSa varasevAmandira sarasAvAmeM do DhAI varSase 'jainalakSaNA- nahIM ho sakA-usameM aneka ar3acaneM tathA bAdhAe~ ''valI' kI tayyArIkA kAma avirAmarUpase horahA hai| upasthita hurha / aneka vidvAnoMke samaya tathA granthoM ke kaI vidvAn isa kAmameM lage hue haiM / koI 200 mukhya nirmANakAla evaM granthanirmAtAoMke sambandhameM paraspara digambara graMthoM aura 200 ke hI karIba pramukha-zvetAmbara donoM sampradAyoMmeM matabheda hai aura kitane hI vidvAnoM graMthoMparase lakSya zabdoM tathA unake lakSaNoMke saMgrahakA tathA granthoMkA samaya sunizcita nahIM hai| aisI hAlatameM kArya huaA hai / saMgrahakA kArya samAptike karIba hai aura donoM sampradAyoMke lakSaNoMko alaga alaga do vibhAgoMmeM usameM 25 haz2Ara ke karIba lakSaNoMkA samAveza smjhiye| rakkhA gayA hai / aura unameM apanI apanI sthUla mAsaMgrahameM yaha dRSTi rakkhI gaI hai ki jo lakSaNa zuddha lakSaNa nyatA ke anusAra lakSaNoMkA krama diyA gayA hai| isase na hokara niruktiparaka athavA svarUpaparaka lakSaNa haiM bhI ukta uddezyakI kucha parizramake sAtha pUrI athavA unheM bhI upayogitAkI dRSTi se kahIM kahIM para le liyA bahutase aMzoMmeM siddhi ho skegii| kyoMki granthoM tathA gayA hai / aba sagRhIta lakSaNoMkA kramazaH saMkalana aura granthakAroMke samaya-sambandhameM prastAvanA likhate samaya sampAdana hokara presa-kApI tayyAra kI jAneko hai / jaise yatheSTa prakAza DAlA jaaygaa| . jaisa presa kApI tayyAra hotI jAyagI use presameM chapane ke liye dete rahanekA vicAra hai / prAyaH cAra khaNDoMmeM yaha yaha grantha dezI-videzI sabhI vidvAnoMke liye eka prAmAmahAn graMtha prakAzita hogaa| Nika riphereMsa buka(Reference book)kA kAma detA merA vicAra graMthame lakSaNoMko kAlakramase denekA huA unakI jJAnavRddhi tathA kisI viSayake nirNaya karathA aura isaliye maiM cAhatA thA ki digambarIya tathA nemeM kitanA upayogI evaM sahAyaka siddha hogA use batazvetAmbarIya lakSaNoMkA isa dRSTise eka hI krama tayyAra lAnekI z2arUrata nhiiN| graMthakI prakRti evaM paddhati parase vaha kiyA jAya, jisane pAThakoMko lakSaNoMke krama- sahaja hI meM jAnA jA sakatA hai / prathama to pratyeka vidvAn vikAsakA ( yadi kucha ho), lakSaNakArokI manovRtti ke pAsa itane adhika graMthoMkA saMgraha nahIM hotA aura kA aura deza-kAlakI usa paristhiti athavA yadi kisIke pAsa ho bhI to yaha mAlUma karanA bahuta hI samayAdikakI mA~gakA bhI kitanA hI anubhava kaThina tathA atizaya parizrama-sAdhya hotA hai ki kauna viho sake jisane usa vikAsako janma diyA ho athavA Saya kisa graMthameM kahA~ kahA~ para varNita hai / isa eka granthajisase prerita hokara pUrvavartI kisI lakSaNameM kucha parivartana ke sAmane rahate saiMkar3oM granthoMkA hAla eka sAtha mAlUma athavA phera-phAra karanekI z2arUrata par3I ho| parantu aisA ho jAtA hai-yaha patA sahaja hI meM cala jAtA hai ki
Page #132
--------------------------------------------------------------------------
________________ anekAnta [varSa 3, kiraNa kisa viSayakA kyA kucha lakSaNa kisa kisa graMthameM pAyA labdha hue haiM, aura isalie unake sAtha dUsare sampradAyake jAtA hai aura kisa kisameM vaha nahIM pAyA jAtA; kyoMki lakSaNoMko nahIM diyA jA sakA hai / yadi dUsare sampradAyaisa graMthameM pratyeka lakSyake lakSaNoMkA saMgrahameM upayukta hue ke kisI anya graMthameM, jisakA upayoga isa saMgrahameM nahIM sabhI graMthoMparase ekatra saMgraha kiyA gayA hai, graMthakAra ho sakA, usa lakSyakA lakSaNa pAyA jAtA ho athavA aura graMthake nAma ke * sAtha usake sthalakA patA bhI upayukta granthoM se hI kisImeM upalabdha hotA ho aura de diyA gayA hai aura lakSya zabdoMko akArAdi-kramase dRSTidoSa ke kAraNa isa saMgrahameM chUTa gayA ho, usakI rakkhA hai, jisase kisI bhI lakSya ke lakSaNoMko mAlUma sUcanA milane para use bAdako pariziSTameM de diyA karanemeM AsAnI rahe / kucha lakSya aise bhI haiM jo dUsare jaaygaa| graMthoMmeM apane paryAya nAmase ullekhita hae haiM aura usI aAja isa lakSaNAvalIke 'a' bhAgake kucha aMzAMko nAmase unakA vahA~ lakSaNa diyA hai / unake lakSaNoMko 'anekAnta'ke pAThakoMke sAmane namUne ke taura para ravA yahAM prAyaH unake nAmakrama ke sAtha hI maMgraha kiyA gayA jAtA hai. jisameM unheM isa graMthakI rUpa-rekhAkA kucha hai / hAM, paryAya nAmavAle lakSya zabdako bhI dekhanekA sAkSAt anubhava ho sake aura vaha isakI upayogitA sAthameM saMketa kara diyA gayA hai; jaise 'akathA' ke sAtha tathA AvazyakatAko bhale prakAra anubhava kara sakeM / meM 'vikathA' ko dekhanekI preraNA kI gaI hai| sAtha hI, vidvAnoMse yaha namra nivedana hai ki ve lakSaNA kucha lakSaNa aise haiM jo digambara granthoM meM hI mile salIke rasa balIke isa rUpameM, jisameM vaha prastuta kI jAnako hai, haiM aura kucha aise bhI haiM jo zvetAmbara graMthoMse hI upa yadi koI khAsa truTi dekheM athavA upayogitAkI dRSTima * granthakA nAma pUrA na dekara saMkSepameM diyA gayA koI vizeSa bAta sujhAnekI ho to ve kRpayA zIghra hI hai / granthoMke pUre nAmoM Adike liye eka saMketa sUcI sUcita kara anugRhIta kareM, jisase usapara mamucita pratyeka khaNDameM rahegI, jisase yaha bhI mAlUma hosakegA vicAra hokara presakApIke samaya yathocita sudhAra kiyA ki grantha ke kaunase saMskaraNa athavA kahA~kI hastalikhita jAsake / vidvAnoM ke aisa hara parAmarzakA hRdayasa abhipratikA isa saMgrahameM upayoga huA hai| nandana kiyA jAyagA aura maiM unakI isa kRpA ke liye __ patemeM jahA~ eka hI saMkhyAGka diyA hai vaha granthake bahuta hI aAbhArI huuNgaa| patha athavA sUtra nambarako sUcita karatA hai,jahA~ do saMkhyAGka diye haiM vahA~ pahalA aMka graMthake adhyAya, paricchedAdika- isa namUnemeM jahA~ kahIM kimI lakSya ke lakSaNAnantara kA aura dUsarA aMka padya tathA sUtrake nambarakA vAcaka xxx aise cinha diye gaye haiM vahA~ unake bAda aneka hai, jahA~ tIna saMkhyAGka diye haiM vahA~ dUsarA aMka adhyA- lakSya zabda tathA unake lakSaNa rahe hue haiM, jinheM isa yAdike avAntara bheda athavA sUtrakA sUcaka hai aura namUnemeM uddhRta nahIM kiyA gyaa| ve saba prakAzita hone tIsarA aMka padya vA sUtrake nambarakA dyotaka hai| aura vAle prathama khaNDa meM yathAsthAna rheNge| jahAM 'pR0' pUrvaka saMkhyAGka diyA hai vaha granthake pRSTha nambarako batalAtA hai| -mampAdaka
Page #133
--------------------------------------------------------------------------
________________ kArtika, vIranirvANa saM02466] jaina-lakSaNAvalI .................... ....................... ............................. akathA (akahA) caryabhUzayyAmaladhAraNaparitApAdiH akAmena nirjarA [zvetAmbarIya lakSaNam] akaamnirjraa| -pUjyapAdaH, sarvA0 si0,6,20 / micchattaM veyaMto jaM aNNANI kahaM prikheh| viSayAnarthanivRttiM cAtmAbhiprAyeNAkurvataH pAratantryAliMgattho va gihI vA sA akahA desiyA samae // bhognirodho'kaamnirjraa| -bhadravAhuH, dazavaikA0 ni0, gA0 206 -akalaMkaH, tattvA0 rA06, 12 pazya 'vikathA' prakAmA kAlapakvanirjaraNalakSaNA / --aAzAdharaH, ana0 dha0 TI0, 2,43 akalpa:-lpyam (akappo) akAme nirjarA akAmanirjarAH yaH pumAn cAraka niro[zve0 la0] dhabaMdhanabaddhaH parAdhInaparAkramaH san bubhukSAnirodha tRSA. akappo jaa vihIe sevi| duHkhaM brahmacaryakRcchU bhUzayanakaSTaM maladhAraNaM paritApAdikaM __--siddha sanaH, jItaka0 cUrNiH, gA0 1 ca sahamAnaH sahanecchArahitaH san yat ISatkarma nirjarapiNDa-upAzraya-vastra-pAtrarUpaM catuSTayaM yadaneSaNIyaM yati sA akaamnirjraa| .. tadakalpyam |--cndr sUriH, jItaka0 ca0 vyA0, gA01 --zrutasAgaraH, tattvA0 TI0 6,20 akappo nAma puDhavAikAyANaM apariNayANaM gahaNaM karei, zvetAmbarIya lakSaNAni] ahavA udaulla-sasaNiddha-sasarakkhAiehiM hatthamattehi gibahai, jaM vA agIyattheNaM AhArovahi uppAiyaM taM akAmanirjarA parAdhInatayAnurodhAccAkuzalanivRttiparibhujaMtassa akppo| paMcakAdiprAyazcittazuddhiyogya rAhArAdinirodhazca / mapavAdasevanavidhiM tyaktvA gurutaradoSasevanaM vA akappo / -umAsvAtiH, tatvA0 bhA0, 6, 20 -zrIcandrasUriH, jItaka0 cU0 vyA0 gA0, 1 akAmanirjarA kutazcit pAratantryAdupabhoganirodharUpA tathApAlanAyA ayogH| aklpo'prinntpRthviikaayaadigrhnnmgiitaarthaaniitopdhishyyaa''haaraaghupbhogshc| -haribhadraH, tattvA0 bhA0 TI0, 6,13 - -mala yagiriH, vya0sU0 bhA0 vR0 10,34 viSayAnarthanivRttimAtmAbhiprAyeNAkurvataH pAratantryAdupa bhogAdinirodhaH akAmanirjarA, akAmasya-anicchato akasmAdbhayam nirjaraNaM pApaparizATaH puNyapudgalopacayazca, paravazasya [zve0 la] cAmaraNamakAmanirjarAyuSaH parikSayaH / akasmAdeva bAmanimittAnapedaM gRhAdiSvetra ___-siddhasenagaNI, tattvA0 TI0, 6, 13 sthitasya rAcyAdau bhayamakasmAdbhayam / anabhilaSato'cintayata eva karmapudgalaparizATaH -municandraH,lalitavi0 50, pR0 38 / (akaamnirjraa)| bAhyanimittanirapekSaM bhayamakasmAdbhayam / --sidvasenagaNI, tattvA0 TI0, 6, 20 -vinayavijayaH, kalpasU0 va0, 1, 15 akAmanirjarA yathApravRttikaraNena girisaritupalagholanAakAmanirjarA kalpenAkAmasya nirabhilASasya yA nirjarA karmapradeza[digambarIya lakSaNAni] vicaTanarUpA / akAmazcArakanirodhabandhanabadhyeSu kSuttaSNAnirodhabrahma -hemacandraH, yogazA.10,4, 107
Page #134
--------------------------------------------------------------------------
________________ anekAntaM [varSa 3, kiraNa 1 akAluSyam zeSendriyamanaso darzanamacakSurdarzanam / -vIrasenaH, dhavalA, jIva0 cUlikA, 1 zrA0pa0,306 [diga0 la0] teSAmeva (krodhamAnamAyAlobhAnAmeva ) mandodaye tasya seseMdiyANANuppattIdo jo puvameva suvasattIe appaNo visayammi paDibaddhAe sAmaraNeNa saMvedo acakkhuNANu(cittasya) prasAdo'kAluSyam / pyattINimitto tmckkhdNsnnmidi| -amRtacandraH, paMcA0 TI0, 138 -vIrasenaH, dhavalA, zrA0pR0, 386 akiJcanatA-tvam sodaghANajihvAphAsamaNehito samupajjamANakAraNasagasaM[diga0 la] veyaNamacakkhudaMsaNaM nnaam| / akiMcanatA sakalagranthatyAgaH / -vIrasenaH, dhavalA, khaM0 4,anuyo05, prA0pR0, 862 -aparAjitasUriH, bhaga0 prA0 TI0, 1,46 yattadAvaraNakSayopazamAccakSurvarjitetaracaturindriyAnindriakiMcanatA upAtteSvapi zarIrAdiSu saMskArApohAya yAbalambAcca mUrtAmUrtadravyaM vikalaM saamaanyemaavmmedmityaabhismbndhnivRttiH| budhyate tadacakSurdarzanam / __-vasunandI, mUlA * vR0,11,5 -amRtacandraH, paJcA0, TI0, 42 [zve0 la0] sesidiyappayAso NAyabvo so acakkhU tti / akiMcaNiyA nAma sadehe nissaMgatA nimmamattaNaM / -namicandraH, go0 jI0, gA0484 ____-jinadAsagaNI dazavai0 sU0 42,1.0 18 zeSANAM punarakSANAM (arthaprakAzaH) acakSu darzanam / nAsya kincanadravyamastItyakincanastasyabhAvo'kincanatA -amitagatiH, paMcasaM0, 1, 250 zarIradharmopakaraNAdiSvapi nirmamatvamakinca natvam / zeSendriyajJAnotpAdaka prayatnAnuviddha-guNIbhUta vizeSa -hemacandraH,yogazA0svo0 vR0, 4, 63 sAmAnyAlocanamacakSurdarzanam / akizcitkaraH (hetvAbhAsaH) -vasunandI, mUlA0, TI0, 12, 188 zeSendriya-noindriyAvaraNakSayopazame sati bahiraMgadravye-. diga0 la] ndriya-dravyamanovalambanena yanmUrtAmUtaM ca vastu nirvikalpa siddhe'kiJcatkaro hetuH svayaM saadhyvypekssyaa| sattAvalokena yathAsambhavaM pazyati tadacakSurdarzanam / / -akalaMkaH, pramANasaM0, 44 -jayasenaH, paMcA0TI0, 42 siddhe pratyakSAdibAdhite ca sAdhye heturkiNcitkrH| sparzanarasanaghrANazrotrendriyAvaraNakSayopazamatvAtsvakIya -mANikyanandI, parIkSA0, 6, 35 aprayojako heturkinycitkrH| svakIyabahiraGgadravyendriyAlambanAcca mUrta sattAsAmAnyaM. -dharmabhUSaNaH, nyA0 dI0, 3, 107 vi yA vikalparahitaMparokSarUpeNaikadezena yatpazyati tadacakSurdarzanam --brahmadevaH, dravyasaM0 TA0, 4 akuzalam [zve0 la0] [diga0 la0] - zeSendriyairdarzanaM anayanadarzanaM (prckssurdrshnm)| akuzalaM duHkhhetukm| -yasunandI, prAptamI0 vR08 // --candramaharSiH, paMcasaM0 vR0, gA0 122 acakSurdarzanam (acakkhudaMsaNaM):-- acakSurdarzanaM zeSendriyopalabdhilakSaNam / [diga0 la0] . --haribhadraH, tattvA0 TI0, 2, 5 sesidiyappayAso NAyavvo so acakkhU tti| acakSurdarzanaM zeSendriyasAmAnyopalabdhilakSaNam / -vIrasenoddha taH, dhavalA, khaM0 1, zrA0 pR0, 54 ___--haribhadraH, anuyo* vR0,103
Page #135
--------------------------------------------------------------------------
________________ kArtika, vIranirvANa saM02466] jaina lakSaNAvalI 133 zeSendriyamanoviSayamaviziSTamacakSurdarzanaM / (hiMsAdibhyo ) dezato viratiraNuvatam / .. --siddhasenagaNI, tattvA0 vR0 8,8 -pUjyapAdaH, sarvA0 si0 7,2 acakSuSA cakSurvaya'zeSendriyacatuSTayenamanasA ca darzanaM hiMsAderdezato viratiraNuvratam / sAmAnyArthagrahaNamevAcaturdarzanam / .. -akalaMkaH, tattvA0 rA072 --maladhArI hemacandraH, bandhaza0 TI0,gA0 2, 3 dezato hiMsAdibhyoviratiraNuvratam / acakSuSA cakSurvarjazeSendriyamanodarzanamacakSurdarzanam / -vidyAnandaH, tattvA0 zlo0 7,2 -malayagiriH, prajJA0 vR0, pada 23 viratiH sthUlahiMsAdidoSebhyo'NuvrataM matam / acakSuSA :cakSurvarjazeSendriyamanobhirdarzanaM svasvaviSaye -jinasenaH, Adi0 pu0 36,4 sAmAnyagrahaNamacakSurdarzanam / viratiH sthuulvdhaadermnovco'nggkRtkaaritaanumtaiH| -malayagiriH, prajJA0 vR0, pada 26 kvacidapare'pyananumataiH paJcAhiMsAdhaNuvratAni syuH // sAmAnyavizeSAtmake vastuni pracakSuSA caturvarjazeSendriya -AzAdharaH, sA0 dha0 4,5 manobhirdarzanaM svasvaviSayasAmAnyagrahaNamacakSurdarzanam / tatra hiMsAnRtasteyAbrahmakRtsnaparigrahAt / -malayagiriH, SaDazI0 TI0, gA0 16 dezatoviratiH proktaM gRhasthAnAmaNuvratam // pracakSuSA cakSurvarjendriyacatuSTayena manasA vA darzanaM tada -rAjamallaH, lATIsaM0 4,242 turdarzanam / " " -paMcAdhyAyI, 2,724 ___ --govindagaNI, karmastava-TI0, gA0, 6, 10 dezato viratiraNuvratam / -zrutasAgaraH, tattvA0 TI07,2 acakSuSA cakSurvarjazeSendriyacatuSTayena manasA ca yadarzanaM [zve0la0] svasvaviSaya-sAmAnyaparicchedo'cakSurdarzanam / hiMsAdibhya ekadezaviratiraNuvratam / -devendraH, karmavi0 TI0, gA0 10 -umAsvAtiH, tattvA0 bhA0 7,2 acakSuSA cakSurvarjazeSendriyacatuSTayena manasA ca yad paMca u aNuvayAiM thUlagapANivahaviramaNAINi / / darzanaM sAmAnyAMzAtmakaM grahaNaM tad acakSurdarzanam / -umAsvAtiH, zrAva0 pra0 106 ___ --devendraH, SaDzI0 TI0, gA0 12 aNuvratAni sthUlaprANAtipAtAdivinivRttirUpANi / yaH sAmAnyAvabodhaH syAccakSurvaoNparendriyaiH / -haribhadraH, zrA0 pra0 TI0 6 acakSurdarzanaM tatsyAt sarveSAmapi dehinAm // sthUlaprANAtipAtAdibhyo viratiraNuvratAni / -vinayavijayaH, lokapra0, khaM0 1, pR0 62 -haribhadraH, dharmabinduH 3,16 zeSendriyamanobhirdarzanamacakSurdarzanam / . dezato [hiMsAdibhyaH] viratiraNuvratam / / --yazovijayaH, karmapra0 TI0, pR0 102 -siddhasenagaNI, tattvA0 TI0 7,2 virati sthUlahiMsAderdvividhatrividhAdinA / aNuvratam (aMNuvvayaM) ahiMsAdIni paJcANuvratAni jagadurjinAH // [diga0la -hemacandraH, yo0 zA0 2,18 praannaaptipaatvitthvyaahaarsteykaammuurchbhyH| dezato viratiH paJcANuvratAni / / sthUlebhyaH pApebhyo nyuparamaNamaNuvrataM bhavati // -hemacandraH, tri0 za0 pu0 ca0 1,1,188 -samantabhadraH, ratnaka0 zrA0 3, 6 aticAraH (aiyAro)pANavadhamusAvAdAdattAdANaparadAragamaNehi / / [diga0-la0] aparimidicchAdo vi zra aNuvvayAI virmnnaaii|| aticAro viSayeSu vartananam / -zivakoTiH, bhagava0 prA0, 8,2080 -amitagatiH, bhAvanAdvA06
Page #136
--------------------------------------------------------------------------
________________ 134 anekAnta [varSa 3, kiraNa 1. aticAro vratazaithilya ISadasaMyamasevanaM c| saMyamamavinAzayatratatItyatithiH, athavA nA'sya tithira -vasunandI, mUlA0 TI0 11,11 stItyatithiraniyatakAlagamanaH / . sApekSasya vrate hi syAdaticAroM'zabhajanam / -cAmuNDarAyaH, cAri0 sA0, 12 -AzAdharaH, sA0 dha0 4,18 svayameva gRhaM sAdhuryo'trAtati saMyataH / atItya caraNaM yaticAro mAhAtmyApakarSoM'zato anvarthavedibhiH proktaH so'tithirmunipuMgavaiH // vinAzo vaa| -amitagatiH, subhA0 ra0 saM0 817 -AzAdharaH, bhaga0 prA0 TI0 1,44 atati svayameva gRhaM sNymmdhiraadhyaanaahuutH| . na hanmIti vrataM kupyanniHkRpatvAnnaM pAti na / yaH so'tithiruddiSTaH zabdArthavicakSaNaiH sAdhuH // . bhanaktyananaMzadhAtatrANAdaticaratyadhIH // -amitagatiH, amita0 zrA0, 6,65 - --medhAvI, dharmasaM0 zrA06,15 jJAnAdisiddhayarthatanusthityarthAsAya yaH svayam / [zve0 la0] yatnenAtati gehaM vA na tithiryasya so'tithiH // 42 // aticAro vyatikramaH skhalitam [ cAritrasya] -aAzAdharaH, sA0 dha0 5,42 -umAsvAtiH, tattvArtha bhA0 7,18 na vidyate tithiH pratipadAdikA yasya so'tithiH, athavA aticArA asdnusstthaanvishessaaH| saMyamalAbhArthamatati gacchanyuiMDacaryA karotItyatithiH / -haribhadraH, zrAva0 pra0TI086 .. -zrutasAgaraH, cAri0, prA0, 25 aticrnnaanyticaaraashcaaritrskhlnaavishessaaH| saMyamamavirAdhayan atati bhojanArtha gacchati yaH -haribhadraH, Ava0 vR0, gA0 112 so'tithiH athavA na vidyate tithiH pratipadvitIyAtRtIaticAro virAdhanA dezabhaGgaH [caaritrsy]| dikA yasya sa atithiH aniytkaalbhikssaagmnH|| -municandraH, dharma0 vR0 3,20 -zrutasAgaraH, tattvA0 TI0, 7,21 aticaraNamaticAro mUlottaraguNamaryAdAtikramaH / / [ zve0 la0] -zAntisariH, dharmaratnapra0 svo0 vR0 pR0 66 aticAro mAlinyam / -hemacandraH, yogazA0 vR. 3,86 niSpAditAhArasya gahiNo vratI sAdhurevAtithiH / bhojanArtha bhojanakAlopasthAyyatithirucyate / AtmAthaatithiH (aihi) -haribhadraH, zrA0pra0 TI0, 326 diga0-la0] atithi janArtha bhojanakAlopasthAyI / svArtha nirvartasayamamavinAzayannatatItyatithiH, athavA nAsya tithira- mAnasya gRhivUtinaH saadhurevaatithiH|| stItyatithiH anizcitakAlagamanaH / -siddhisenagaNI, tattvA0 TI0, 7, 16 -pUjyapAdaH, sarvArthasi0,7, 21 , , -yazobhadraH, hAri0tattvA0TI0, 7, 16 , , -akalaMkaH, tattvA0 rA0, 7,21 na vidyate satatapravRttAtivizadekAkArAnuSThAnatayA tithyaasNymmviraadhynnttiitytithiH|| didinavibhAgo yeSAM te atithyH| -vidyAnandaH, tattvA0 zlo0, 7,21 --municandraH, dharmavindu-va0 36 sa saMyamasya vRddhayarthamatatItyatithiH smRtH| atithayo vItarAgadharmasthAH sAdhavaH sAdhvyaH zrAvakAH -jinasenaH, harivaMza0 pu0,56, 158 zrAvikAzca / --municandraH, dharmavinduva0 3,18 paJcendriyapravRttAkhyAstithayaH paJca kiirtitaaH| tathA na vidyate satatapravRttAtivizadaikAkArAnuSThAnatayA saMsAre zreyahetutvAttAbhirmukto'tithirbhavet // tithyAdidinavibhAgo yasya so'tithiH / -somadevaH, yazasti08,412 -hemacandraH, yogazA0 00 1,53
Page #137
--------------------------------------------------------------------------
________________ kAtika vIra nirvANa saM02466] jaina-lakSaNAvalI 135 avagrahaH (avaggaho, uggahoM) [ zve0 la.] pratthANaM zrIggahaNammi uggho| diga0 la] -bhadrabAhu; zrAva0ni0, gA0 3 viSaya-viSayi-sannipAtasamayAnantaramAyagrahaNamavagrahaH / adhyaktaM yathAsvamindriyaviSayANAmAlocanAvadhAraNaviSayaviSayisamipAte sati darzanaM bhavati tadanantara- mvgrhH| -umAsvAtiH, tattvA0 bhA0, 1, 15 marthasya grahaNamavagrahaH / saamnnnntthaavgghnnmuggho| . -pajyapAdaH sarvA0 si0 1, 15 -jinabhadragaNI, vizeSA0 sU0 180 , --arkalaMkaH tatvA0 rA0 1, 15 ugahaNamoggaho ti ya atthAvagamo havai sabvaM / akSArthayoge sattAloko'rthAkAravikalpadhIH avagrahaH / --jinabhadragaNI, vizeSA0 bhA0, gA0 400 akalaMkaH. laghIya0 1, 5 sAmaNNassa rUvAdivisesaNarahiyasya aniddesassa viSayaviSayisannipAtAnantaramA grahaNamavagrahaH / avgghnnmvggho| - --akalaMkaH laghIya0 vi0 1, 5 --jinadAsaH, nandI0 cUrNiH, 27 (26) - , . , vidyAnandaH pramA0pa0pa068 avagrahaNamavagrahaH-sAmAnyamAtrAnirdizyArthagrahaNam / akSArthayogajAtavastumAtragrahaNalakSaNAt / --haribhadraH, nandIsU0 vR0, 63 jAtaM yadastubhedasya grahaNaM tadavagrahaH // sAmAnyArthasyAzeSanirapekSAnirdezyasya rUpAderavagrahaNa-vidyAnandaH, tattvA0 zlo01, 15, 2 mvgrhH| --haribhadraH, zrAva0va0, 2 pR0 6 visayANaM visaINaM saMjogANaMtaraM have nniymaa| maryAdayA sAmAnyasyAnirdezyasya svarUpanAmAdikalpaavagahaNANaM........... nArahitasya darzanamAlocanaM tadevAvadhAraNamAlocanA. 5 -nemicandraH, go0 jI0, 308 vadhAraNaM, etadavagraho'bhidhIyate / viSayaviSayisannipAtAnaMtarabhAvisattAlocanapuraHsaromanu -- haribhadraH, tattvA0 TI0, 1, 15 vyatvAdyavAntarasAmAnyAdhyavasAyipratyayo'vagrahaH / avgrhnnmvgrhH-saamaanyaarthpricchedH| yad vijJAnaM -vAdirAjaH, pramA0 ni0,2, pR0 28 sparzanAdIndriyajaM vyaJjanAvagrahAdanantarakSaNe sAmAnyavisaI visaehi judo saraNIvAdassa jo du avbodho| syAnirdezyasya svarUpakalpanArahitasya nAmAdikalpanArahi samaNetarAdigahide avaggaho so have NiyamA // tasya ca vastunaH paricchedakaM so'vagrahaH / -padmanandI, jambU0 pra0, 13,57 -siddhasenamaNI, tattvA0 TI0 1,15 vissyvissyisnnipaataanmtrmvgrhnnmvgrhH| avagrahaH sAmAnyArthagrahaNam / arthAnAM rUpAdInAM prathama -basunandI, mUlA0 ba0, 12,187 darzanAnantaraMgrahaNaM yattadavagrahaH / avagrahaH, viSayAkSasannipAtAnantarAdyagrahaH smRtaH / -koTyAcAryaH, vizeSA0 vR0, gA0 176 -cIranandI, prAcA0 sA0, 4,10 darzanamuttarapariNAmaM svaviSayavyavasthApanavikalparUpaM indriyArthasamavadhAnasamanantarasamutthasattAlocanAnantara- pratipadyamAnamavagrahaH / / bhAvI sttaavaantrjaativishissttvstugraahiijnyaanvishesso'vgrhH| - abhayadevaH, sanmati TI0 2,1, pR0553 -dharmabhUSaNaH, nyAyadI0, 2 pR0 16 sAmAnyArthasyAzeSavizeSanirapekSasyAnirdezyasya rUpAdeH snnipaatlkssnndrshnaanntrmaadygrhnnmvgrhH| ava iti prathamato grANaM paricchedanamavagrahaH / -zrutasAgaraH, tattvA0 TI0, 5,15 --abhaya devaH, sthAna sU0 vR0, 4, pR0 283 visayANaM visaINaM saMjoge daMsaNaM viyppvdN| akSArthayoge darzanAnantaramathagrahaNamavagrahaH / avagahaNANaM ...... -zubhacandraH, aMgapra0, 2,61 --hemacandraH, pramA0 mI0, 1,1,26
Page #138
--------------------------------------------------------------------------
________________ anekAnta [varSa 3, kiraNa sane - viSayaviSayisannipAtAnantarasamudbhUtasattAmAtragocarada- parApekSAM vinA jJAnaM rUpiNaM bhaNito'vadhiH / rzanAjjAtamAdyamavAntarasAmAnyAkAraviziSTavastugrahaNama --amRtacandraH, tatvA0 sA0 1, 25 vgrhH| -vAdidevasariH, pramA0 tattvA0, 2, 7 avahIyaditti zrohI sImANANetti / avagrahaNamavagrahaH-anirdezyasAmAnyamAtragrahaNam / --nemicandraH, go0 jI0 370 ~-malayagiriH, vya0, sU0 bhA0, 10 276 dravyakSetrakAlabhAvaiH pratyekaM vijJAyamAnadezaparamasarvabheda maatraavgmH| --dharmasaMhaNITI0, 44 bhinnamavadhijJAnAvaraNakSayopazamanimittaM rUpidravyaviSayama.. anirdeshysaamaanymaavruupaarthgrhnnmityrthH| vdhijnyaanm| -cAmuNDaNyaH,cA0 sA0, 1065 --malayagiriH, nandIsU0 vR, 26 pR. 168 mUrtAzeSapadarthAnAM vedako gdyte'vdhiH| tasmAt (darzanAt ) jAtamAdyaM satvasAmAnyAdavA -amitagatiH, paMcasaMgrahaH, 1, 220 ntaraiHsAmAnyAkArai manuSyatvAdimirjAtivizeSairviziSTasya avadhIyate vyakSetrakAlabhAvaiH parimIyate ityvdhiH| vastuno yadgrahaNaM jJAnaM tadavagrahaH / -abhayacandraH, go0jI0TI0, 370 -ratnaprabhaH, ratnakarA0 2, 7 avadhirnAmA'vadhijJAnAvaraNavIryAntarAyakSayopazamApekSa,, , -guNaratnaH, SaDdarza0 TI0, pR0208 yA prAdurbhAvo rUpAdhikaraNabhAvagocaro vizadAvabhAsI avagraho'vyaktagrahaNam / prtyyvishessH| -vAdirAjaH, pramANani0,pR0 26 -ratnazekharaH, gurugu0SaTa0 pR046 puggalasImehi vido paccakkho sappabheda avahI du| zabdAdIno padArthAnAM prathamagrahaNaM hi yat , --padmanandI, jambadvI0 pra0, 13, 134 (ta) avagrahaH syAt... avadhijJAnAvaraNakSayopazame sati mUrta vastu yatpratyakSeNa -vinayavijayagaNI, lokapra0, pR046 jAnAti tadavadhijJAnam / / avadhijJAnam (ohiNANaM)-- ___ --jayasenaH, paMcAsti0 TI0, 43, 3 avadhAnAdavadhiH pudglmryaadaavbodhH| (digambarIya lakSaNAni ) __-vasunandI, mUlA0 TI0 12, 187 aMtimakhaMdattAI paramANuppahudimuttidavvAI / mUrtamartha mitaM kSetrakAlabhAvairavasphuTam / mitairdadhAsyanaM paccaklaM jANai tamohiNANatti NAyavvaM // vdhirbodhH| -vIranandI, zrAcA0 sA0 4, 38 -yativRSabhaH, trilokapra0 a04| avadhijJAnAvaraNIyakSayopazamAnmUtaM vastu yadekadezazravAgdhAnAdavacchinnaviSayAdvA avadhiH / pratyakSeNa savikalpaM jAnAti tadavadhijJAnam / -pUjyapAdaH, sarvA0 si01, 6 -brahmadevaH, dravyasa. TI., 5 avadhijJAnAvaraNakSayopazamAyubhayahetusannidhAne satya mUrtadravyAlambanamavadhijJAnam / vadhIyate'vAgdadhAtyavAgdhAnamAtraM vA'vadhiH / --akalaMkaH, tattvA0 rA0, 1,6, --abhayacandraH, laghI0 TI0 6, 11 avadhyAvRtividhvaMsavizeSAdavadhIyate / svAvaraNakSayopazame satyadhogataM bahataraM dravyamavaccitraM yena svArthAvadhAnaM vA so'vadhiniyataH sthitiH|| vA niyataM rUpidravyaM dhIyate vyavasthApyate'nenetyavadhirma -vidyAnandaH, tattvA0, zlo0, 1,6,5, khydeshprtykssjnyaanvishessH| . avahIyaditti zrohI sImANANetti / __ -aAzAdharaH, anagAra0 TI0, 304 -vIrasenaH, dhavalA, jIva0 zrA0pa051 avadhIyate dravyakSetrakAlabhAvaiH parimIyate ityavadhiH, yattadAvaraNakSayopazamAdeva mUrtadravyaM vikalaM vizeSeNAva- yattRtIyaM sImAviSayaM jJAnaM tadidamavadhijJAnam / budhyate tadavadhijJAnam / -amRtacandraH, paJcA0TI0 41 -kezavavarNI, go0 jIva0TI0, 300
Page #139
--------------------------------------------------------------------------
________________ kAtika, vIra nirvANa saM0 2466] jaina-lakSaNAvalI 137 avadhijJAnAvaraNakSayopazamAdvIryAntarAyacayopazamasahakRH avadhijJAnaM-indriyamanonirapekSamAtmano rUpidavyatAjjAtaM ruupidrvymaatrvissymvdhijnyaanm| sAkSAtkaraNam / -dharmabhUSaNaH, nyA0 dI0 2, pR0 36 --abhayadevasariH, sthAnAGgasUtra vR02,164, pR046 avadhAnaM avadhiH adhastAbahutaraviSayagrahaNAdavadhiH avadhijJAnaM avadhinA maryAdayA rUpidravyalakSaNayA rucyate, avacchinnaviSayatvAdvA'vadhiH, rUpitvalakSaNaviva- jJAnamavadhAnaM vA avadhirupayogapUrvakam / citvissytvaadvaa'vdhiH| zrutasAgaraH,zrutasA0TI0,1, 6 -jinezvarasariH, pramAla0 TI03 avadhIyate dravyakSetrakAlabhAvena maryAdIkriyate avA- avadhijJAnAvaraNavilayavizeSasamudbhavaM bhavaguNapratyayaM gdhAnaM avadhiH, adhstaabhutrvissygrhnnaadvdhiH| rUpidravyagocaramavadhijJAnam / -zubhacandraH, kArtikeyA0 pre0 TI0,257 -vAdidevasariH, pramA0tatvA02,21 bhavaguNapaccayavihiyaM zrohINANaM tu avahigaM smye| avadhinA rUpidravyamaryAdAtmakena jJAnamavadhijJAnam / sImANANaM svIpadasthasaMghAdapaccakkhaM // -maladhArI hemacandaH, anu0 TI0 pR0 2 --zubhacandraH aMgapra, 2, 66 avadhijJAnasyAvaraNavilayasya tAratamye AvaraNakSayo' [ zvetAmbarIya lakSaNAni ] pazamavizeSe tannimittako'vadhiravadhijJAnam / avadhIyate avadhIyate adho'dho vistRtaM jJAyate iti avadhiH iti avadhiH maryAdA sA ca rUpavadravyaviSayA avadhyuavadhireva jJAnamavadhijJAnam / palakSitaM jnyaanmpyvdhiH| --candrarSiH, paMcasaM0 svo0 TI0, 1, 5 _ --hemacandraH, pramA0mI0TI0,1,1,18 amUrtaparihAreNa sAkSAnmUrta viSayamindriyAnapekSaM manaH- ava adho'dhovistRtaM rUpivastujAtaM dhIyate-paricchidyate praNidhAnavIryakamavadhijJAnam / 'nenAsminnasmAdvetyavadhiH--tadAvaraNakSayopazamasta tukaM --haribhadraH tatvA0 TI0, 1, 6 jJAnamabhyupacArAdavadhiH yadvA avadhAnamavadhiH-rUpidravyaadhovistRtaviSayamanuttaropapAdikAdInAM jJAnamavadhi- maryAdayA paricchedanam,avadhizcAsau jJAnaM ceti avadhijJAnam / athavA avadhiH maryAdA amUrtadravyaparihAreNa jnyaanm| --malayagiriH, dharmasaMgrahaNI TI0, gA0816 mUrtinibandhanatvAdeva tasyAvadhijJAnatvam / tacca cata- ava adho'dho vistRtaM vastu dhIyate paricchayate'nenetvasaSvapi gatiSa jantanAM vartamAnAnAmindriyanirapekSaM vadhiH,athavA avadhiH maryAdA rUpimveva dravyeSu paricchedakamanaH praNidhAnavIryakaM prati viziSTa kSayopazamanimittaM tayA pravRttirUpA tadupalakSitaM jJAnamapyavadhiH, yadvA pudgalaparicchedi devamanuSyatiryanArakasvAmikamava- avadhAnaM Atmano'rthasAkSAtkaraNavyApAro'vadhiH, avadhi dhijJAnamiti / avadhizca sa tajjJAnaM ca tadityavadhi- zcAsau jJAnaM ca avadhijJAnam / jJAnam / ---siddhasenagaNI, tatvA0 TI0, 1,6 -malayagiriH, zrA0 sU0 TI0 gA0 1 antargatabahutarapudgaladravyAvadhAnAdavadhiH pudgaladravya- , , prajJApanA vR0, pada 26 maryAdayaiva vA''tmanaH kSayopazamajaHprakAzAvirbhAvo'vadhiH . , , saptatikA TI0,6 indriyanirapekSa sAkSAt jJeyagrAhI lokAkAzapradezamAna , SaDazIti-TIkA, gA0 15 prakRtibhedaH / --siddhasenagaNI, tatvA0 TI08,7 ava-adhodho vastu dhIyate-paricchidya te'nenetyavadhiH, rUpidravyagrahaNapariNativizeSastu jIvasya bhavaguNa- yadvA'vadhiH-maryAdA rUpiSveva dravyeSu paricchedakatayA pratyayAvadhijJAnAvaraNakarmakSayopazamaprAdurbhUto locanA- pravRttirUpA tadupalakSitaM jJAnamapyavadhiH avadhizcAsau dibAhya minanirapekSaH avadhijJAnamiti / jJAnaM ca avdhijnyaanm| bhaya devasariH, samma / TI0 2, 30 -zrIsiddhasena sariH, prava0 sAro0 TI0 pR0 361
Page #140
--------------------------------------------------------------------------
________________ 138 anekAnta . . [varSa 3, kiraNa 1 avadhAnamavadhirindriyAyanapekSamAtsunaH sAmadarthagraha- rUpA tadupalakSitaM jJAnamapi avadhiH avadhizca tajjJAnaM Nam / avadhivijJAnamavadhijJAnam / athavA'vadhirma- cAvadhijJAnam ||...-devendrH, karmavi0 TI0,4 ryAdA tena. avadhinArUpi dravyamaryAdAtmakena jJAnama , SaDazI0 TI0 11 vRdhijJAnam / govindugaNI, karmastava TI0 gAH 6,10 ,avadhAnaM syAdavadhiH, sAkSAdavinizcayaH / . ava adho'dho vistRtaM vastu dhIyate paricchidyate'nene avazabdo'vyayaM yadA, so'dhaH zabdArthavAcakaH // 3 // tyavadhiH / yadvA'vadhirmaryAdA rUpidravyeSu pariccheidaka-adhodho vistRtaM vastu, dhIyate paribudhyate / tayA pravRttirUpA tadupalakSitaM jJAnamapyavadhiH / , .. anenetyavadhiryadvA, maryAdAvAcako'vadhiH // 36 // --paramAnandaH, karmavipAka vyAkhyA, gA015 maryAdA rUpidravyeSu, pravRttinatvarUpiSu / / / avadhIyate'nenetyavadhiH sa ca jJAnaM ceti avadhijJAnam .tayopalakSitaM jJAnamavadhijJAnamucyate // 37 // utpazcAnutpanna vinaSThArthagrahakaM trikAlaviSayaM anugAmyA- . -vinayavijayaH,lokapra0, khaM01, pR053 diSaDabhedabhinnaM avadhijJAnam / ... sakalarUpidravyaviSayakajAtIyamAtmamAtrApekSaM jJAnamava........... -ratnazekharaH, gurugu0. paTa..33 vijJAnam / . yazovijayaH, jainatarkapari0, pari01 avadhAnamava dhaH indriyAdyanapecamAtmanaH sAnAdartha- avadhijJAnatvaM rUpisamavyApyaviSayatAzAlijJAnavRttigrahaNam / athavA avazabdo'dhaH zabdArtha ava -adhodho jJAnatvavyApyajAtimatvam / vistRtaM vastu dhIyate-paricchidyate'neneti avadhiH, yahA 'yazovijayaH, jJAnavinduH pR0 143 bhavadhimaryAdA rUpiNyeva dravyeSu paricchedakatayA pravRtti
Page #141
--------------------------------------------------------------------------
________________ 'dhavalAdi-zruta-pAciya' kA zeSAMza (pRSTha 16 se Age) bhAcArya-paramparAse, calakara AryamaMtu aura nAgahastI yahA~ para maiM itanA aura bhI batalAdenA cAhatA hU~ nAmake prAcAryoMko prApta huii|| ina donoM AcAryoMke ki dhavalA aura jayadhavalAmeM gautamasvAmIse AcArAMgapAsase guNadharAcAryakI ukta gAthAoMke. arthako bhale dhArI lohAcArya takake zrutadhara prAcAryoMkI ekatra ga- ' prakAra sunakara yativRSabhAcAryane una para cUrNi-sUtroMkI NanA karake aura unakI rUr3ha kAla-gaNanA 683 varSakI racanA kI, jinakI saMkhyA chaha haz2Ara zloka-parimANa dekara usake bAda.. dharasena aura muNadhara prAcAryoMkA hai| ina cUrNi-sUtroMko sAthameM lekara hI jayadhavalA-TIkA nAmollekha kiyA gayA hai, sAthameM inakI guruparamparAkA kI racanA huI hai, jisake prArambhakA ekaH, tihAI bhAga koI khAsa ullekha nahIM kiyA gayA aura isa taraha ( 20 haz2Ara zloka-parimANa ) vIrasenAcAryakA aura ina donoM prAcAryokA samaya, vIra-nirvANase 683 varSa zeSa (40 hajAra zloka-parimANa ) unake ziSya jina- bAdakA sUcita kiyA hai / yaha sUcanA aitihAsika dRSTise senAcAryakA likhA huA hai| kahA~ taka ThIka hai athavA kyA kucha aApattike yogya hai * nayadhavalAmeM cUrNisUtroM para likhe hue uccAramA- // usake vicArakA yahA~ avasarA nahIM hai / phira bhI itanA jAyake vRtti sUtroMkA bhI kitanA hI ullekha pAyA z2arUra! kaha denA hogA ki mUla sUtragraMthoMko dekhate hue jAtA hai parantu unheM TIkAkA mukhyAdhAra nahIM banAyA : TIkAkArakA yaha sUcana kucha TiparNa avazya jAna mayA hai aura ja sampUrNa vRtti-sUtroMko uddhRta hI kiyA . par3atA hai| jisakA spaSTIkaraNa phira kiso samaya kiyA jAna par3atA hai, jinakI saMkhyAindranandi-zrutAvatArameM jaaygaa| . . . . . 12 hajAra zloka-parimANa batalAI hai| . . . . . . . . . . . . . isa prakAra saMkSepameM yaha do, siddhAntAgamoMke ava- - ..bhASA aura sAhitya-vinyAsa tArako kathA hai, jinake AdhArapara phira kitane hI graMthoM ... kI racanA huI hai| isameM indranandike zrutAvatArase anekana donoM mUla sUtragraMthoM-paTakhaNDAgama aura kRSAyaaMzoMmeM kitanI hI vizeSatA aura vibhinnatA pAI jAtI .. prAbhutakI bhASA, sAmAnyataH prAkRta aura vizeSarUpase hai, jisakI kucha mukhya mukhya bAtoMkA digdarzana, tulanA- jaina zaurasenI hai tathA zrIkundakundAcArya ke .graMthoMkI tmaka dRSTi se, isa lekhake phuTanoToMmeM karAyA gayA hai| . bhASAse milatI-julatI hai / SaTkhaNDAgamakI racanA prAyaH ___ indranandi zrutAvatAra meM likhA hai ki 'guNadharA--: / OM indramandine to apane zrutAvatArameM yaha spaSTa cAryane ina gAthAsUtroko racakara svayaM hI inakI vyA. "hI likha diyA hai ki ina guNadhare aura gharasenAcAryakI khyA nAgahastI aura pAryamaMkSuko btlaaii|' isase guruparamparAkA hAla hameM mAlUma nahIM hai; kyoMki usako aitihAsika kathanameM bahuta bar3A antara par3a jAtA hai| batalAne vAle zAstroM tathA muni-janoM kA abhAva hai|
Page #142
--------------------------------------------------------------------------
________________ 140 anekAnta [varSa 3, kiraNa 1 gadya sUtroMmeM hI huI hai / parantu kahIM kahIM gAthA sUtroMkA binA nAmake hI / aisI gAthAe~ bahutasI 'uktaM ca' rUpase bhI prayoga kiyA gayA hai| jaba ki kaSAyaprAbhRtakI uddhRta haiM jo gommaTasAra' meM prAyaH jyoMkI tyoM tathA kahIM saMpUrNa racanA gAthA-sUtroMmeM hI huI hai / ye gAthA- kahIM kucha thor3ese pATha-bhedake sAtha upalabdha hotI haiM / sUtra bahuta saMkSipta haiM aura adhika arthake saMsUcanako aura cUMki gommaTasAra dhavalAdikase bahuta bAdakI kRti liye hue haiN| isIse unakI kula saMkhyA 233 hai isaliye ve gAthAe~ isa bAtako sUcita karatI haiM ki hote hue bhI inapara 60 haz2Ara zloka-parimANa TIkA dhavalAdikI racanAse pahale koI dUsarA mahatvakA siddhAnta likhI gaI hai| graMtha bhI maujUda thA jo isa samaya anupalabdha athavA __dhavala aura jayadhavalakI bhASA ukta prAkRta bhASAke aprasiddha jAna par3atA hai| aisA eka prAcIna grantha abhI atirikta saMskRta bhASA bhI hai--donoM mizrita haiM--donoM upalabdha huA hai, jisakI vIrasevAmandira meM jA~ca ho meM saMskRtakA parimANa adhika hai| aura donoMmeM hI rahI hai, vaha graMthakartAke nAmase rahita hai| isa prakAra ubhaya bhASAmeM 'uktaM ca' rUpase padya, gAthAe~ tathA gadya- yaha dhavala aura jayadhavalakA saMkSepameM sAmAnyapa ricaya hai| vAkya udadhRta haiM-kahIM nAmake sAtha aura adhikAMza vIrasevAmandira, sarasAvA, tA0 20-11 1636 Avazyaka nivedana nizcita samaya para prakAzita karane ke lobhako sa~varaNa na kara sakane ke kAraNa 150 pRSTha ke bajAe isa vizeSAMka meM 140 pRSTha hI die jAsake haiM / isa vivazatAko lie sahRdaya pAThakoMke prati hama kucha aparAdhI z2arUra hai phira bhI ina dasa pRSThoMkI parti dUsarI kiraNameM kara denekI zrAzA rakhate haiN| ___ vilambake hI bhayase isa kiraNameM aitihAsika jaina-vyakti-koSa, sampAdakIya tathA anya AvazyakIya upayogI lekha bhI nahIM diye jAsake hai / yadi koI bAdhA upasthita na huI to aitihAsika jaina-vyakti-koSako-jo pAThakoMke lie bahuta hI mananIya aura AkarSaka lekhamAlA hogI-dvitIya kiraNase kramazaH prArambha karanekI bhAvanA hai| dhavalAdi zruta paricayake 8 pRSThake bajAe 16 pRSTha ke karIba isa kiraNameM jArahe haiM aura isa lekhamAlAko bhI sthAyI rUpameM kramazaH denekA vicAra hai / hameM harSa hai ki hamArI ina yojanAoMkA saharSa svAgata huA hai| jaina lakSaNAvalIke 8 pRSTha namUneke taura para antameM die gae haiM usase pAThakoMko vidita hogA ki vIra sevA mandira meM kitanA mahatvapUrNa aura sthAyI Thosa kArya ho rahA hai| aba yaha anekAnta meM prakAzita na hokara pustaka rUpameM kaI khaNDoMmeM prakAzita hogii| ___ anekAntako isa dvitIya varSa meM jo bhI saphalatA prApta huI hai usakA saba zreya una AdaraNIya lekhakoM, jainetara saMsthAtroMko anekAnta bheTa svarUpa bhijavAne vAle dAtAroM, grAhakoM aura pAThakoMko hai| unhIM ke sahayoga aura zramakA yaha phala hai / hama bhI unakI isa mahatI kRpAke kAraNa anekAntakI kucha sevA kara sakane meM aneka truTiyA~ hone para bhI apaneko samartha pAte haiM / --vyavasthApaka
Page #143
--------------------------------------------------------------------------
________________ parama upAsya kara prabhukI vANI akhila-jaga-tAranako jala-yAna / ve haiM parama upAsya, moha jina jIta liyA ||dhr v|| ___ prakaTI, vIra, tumhArI vANI, jagameM sudhA-samAna // 1. kAma-krodha-mada-lobha pachAr3e subhaTa mahA balavAna / anekAntamaya, syAtpada lAMchita, nIti-nyAyakI khAna / mAyA-kuTila nIti nAgani hana kiyA Atma-saMtrANa // / saba kuvAdakA mUla nAzakara, phailAtI sata jJAna // 2 // jJAna-jyotise mithyAtamakA jinake huA vilopa / anitya aneka-eka ityAdika vAdi mahAna / rAga dveSakA miTA upadrava,rahA na bhaya zrI zoka // 2 // nata-mastaka ho jAte sammukha, chor3a sakala abhimaan| indriya-viSaya-lAlasA jinakI rahI naM kucha avshess| jIva-ajIva-tatva nirNaya kara, karatI saMzaya-hAna / tRSNA nadI sukhAdI sArI, dhara asaMga vrata-veSa // 3 // sAmyabhAva rasa cakhate haiM jo, karate isakA pAna // 4 // dukha udvigna kara nahiM jinako,sukha na lubhAve citta / uMca. nIca au. laghasadIrghakA, bheda na kara bhagavAna / AtmarUpa santuSTa, girne sama nirdhana aura svitt||4|| sabake hitakI cintA karatI, saba para dRSTi samAna // 5 nindA-stuti sama lakheM bane jo niSpramAda niSpApa / andhI zraddhAkA virodha kara, haratI saba ajJAna / sAmyabhAvarasa-AsvAdanase miTA hRdaya-santApa / / 5 / / yukti-vAdakA pATha par3hAkara, kara detI saMjJAna // 6 // ahaMkAra-mamakAra-cakrase nikale jo dhara dhIra / Iza na jagakartA phaladAtA, svayaM sRSTi-nirmANa / nirvikAra-nira hue, pI vizva-premakA nIra // 6 // nija-utthAna-patana nija-karameM, karatI yoM suvidhAna / / sAdha Atmahita jina vIroMne kiyA vizva-kalyANa / hRdaya banAtI ucca, sikhAkara; dharma sudayA-pradhAna / 'yugamumukSa' unako nita dhyAve, chor3a sakala abhimAna jo nita samajha AdareM isako, ve 'yuga-vIra mhaan| - yugavIra -yugavIra 'vIrasevAmandira-graMthamAlA' ko sahAyatA hAlameM vIrasevAmandira saramAvAko jo sahAyatA prApta huI hai umameM zrImAn bAbU choTelAlajI jaina raIma kalakattAkA nAma khAsa taura se ullekhanIya hai / Apane 500) 10 kI eka muzta sahAyatA 'vIra sevAmandira-graMthamAlA' ko pradAna kI hai, aura isa taraha Apa graMthamAlAke. sthAyI sahAyaka' bane haiN| sAtha hI kucha dina bAda Apane apane mitra bAbU ratanalAlajI jhA~jharI kalakattAse bhI 100) ru0 kI sahAyatA prApta karake bhejI hai / isake liye Apa aura Apake ukta mitra donoM hI hArdika dhanyavAdake pAtra haiM / AzA hai dUsare sajjana bhI zrAphkA anukaraNa kareMge, aura isa taraha granthamAlAke isa puNyakAryameM Avazyaka protsAhana tathA prottejana pradAna kara yazake bhAgI hoNge| .... . -adhiSThAtA 'vIrasevAmandira' .... .... sarasAvA ji0 sahAranapura
Page #144
--------------------------------------------------------------------------
________________ - - - subhASita A !- gairiyatake parade ikabAra phira utthaadeN| bazarane khAka pAyA tAla pAyA yA guhara pAyA / bichur3oM ko phira milA nakze duI miTAdeM // miz2Aja acchA agara pAyA to sabakucha usane bhrpaayaa|| duniyA~ke tIrtho se U~cA ho apanA tIratha / ragoMmeM daur3ane phiraneke hama nahIM kAyala / g dAmAne oNsmA~se usakA kalasa milAdeM // jo A~kha hI se na TapakA. vaha lahU kyA hai / la hara subaha uThake gAe~ manatara vo mIThe mIThe / -dAg2a @ sAre pujAriyoM ko maya pItakI pilAdeM // canda dina hai zAnozaukatakA khumAra / ra zakti bhI zAnti bhI bhagatoMke gItameM hai| mautakI turzI nazA degI utAra // la dharatIke vAsiyoMkI mukti prIta meM hai // jaba uThAe~ge janAz2A milake. cAra / -iqabAla hAtha mala malakara kaheMge bAra bAra / / kamAle buz2adilI hai pasta honA apanI aaNkhoNmeN| kisa lie Ae the hama kyA kara cale / * agara thor3I sI himmata ho to phira kyA ho nahIM sktaa| jo yahA~ pAyA yahIM para ghara cale // * ubharane hI nahIM detI hameM bemAigI dilakI / -ajJAt nahIM to kauna qatarA hai jo dariyA ho nahIM sktaa| jo mauta AtI hai Ae, mardako maranekA g2ama kaisA ? 13 havisa jInekI hai, dina umrake bekAra kaTate haiN| imAratameM khuzIkI daphtare raMjo alama kaisA ? jo hamase jindagIkA haqa adA hotA tokyA hotA ? -grahamAna ARE ahale himmata maMjile makasUda taka A bhI gye| kaha rahA yaha AsmA~ yaha saba samA~ kucha bhI nhiiN| bandae takadIra kismatase gilA karate rahe / pIsa dUMgA eka gardizameM jahA~ kucha bhI nhiiN| / jindagI yUM to faqata bAz2ie tifalAnA hai| kaha rahA yaha AsmA~ ki kucha samayakA phera hai| marda co hai jo kisI raMgameM dIvAnA hai| pApakA ghaTa bhara cukA aba phaTanekI dera hai // ---cakabasta jinake mahaloMmeM haz2AroM raMgake phAnasa the / R jo narala pura sabhara haiM uThAte vo sara nhiiN| jhAr3a unakI kanapara bAkI nizA~ kucha bhI nhiiN| sarakaza haiM vo darakhta ki jinapai samara nahIM // jinakI naubatakI sadAse ga~jate the AsmA~ / OM usa boriyA nazIMkA dilI maiM murIda hU~ / dama bakhuda haiM makabaroMmeM hU~ na hA~ kucha bhI nahIM / jisake riyAje juhadameM bUe vafA nahIM // -ajJAta ---ajJAta jinake ha~gAmoMse the AbAda vIrAne kabhI / - jAna jAe hAthase jAe na satta / zahara unake miTa gae AbAdiyA~ bana hogaI // hai yahI ika bAta hara maz2ahabakA tatta // -- 'ikabAla' -ikabAla 'vIra presa oNpha iNDiyA' kanaoNTa sarkasa nyU dehalI meM chapA /