Siddhhemchandra Shabdanushasan Laghuvrutti Vivran Part 02

Author(s): Chandraguptavijay
Publisher: Mokshaiklakshi Prakashan

Page 13

छे. बलीवर्दाः सस्यं भक्षयन्ति । सस्यं भक्षयतो बलीवर्दान् प्रेरयति मैत्र इति “મક્ષતિ સર્ચ વહીવર્યાન્ મૈત્ર:'’|| અહીં શિવસ્થા ના હિંસાર્થક મક્ષ ધાતુના કર્તા વજ્રીવદ્ ને ળિાવસ્થા માં આ સૂત્રથી ર્મ સંજ્ઞા થવાથી તાચક વજ્રીવર્ત નામને ‘ર્મળિ ૨-૨-૪૦’ થી દ્વિતીયા વિભક્તિ થાય છે. (મક્ષિ (મ+ર્િ) ધાતુને ર્િ પ્રત્યય. ‘ખેરનિટિ ૪-૩-૮૩' થી ગ્િ ની પૂર્વેના રૂ નો (ર્િ નો) લોપ ... ઈત્યાદિ કાર્ય થવાથી મક્ષતિ આવો પ્રયોગ થાય છે.) અર્થ - મૈત્ર બળદોને કાચું અનાજ ખવરાવે છે. હિંસાયામિતિ વિમ્? = આ સૂત્રથી ઉપર જણાવ્યા મુજબ હિંસાર્થક જ મસ્ ધાતુના અાિવસ્થાના કર્તાને, શિવસ્થા માં ર્મ સંજ્ઞા થાય છે. તેથી શિશુ: પિન્કી મક્ષયતિા પિન્કી મક્ષયનું શિશું પ્રેયતિ (માતા) કૃતિ જ્ઞક્ષયતિ પિછી શિશુના’|| અહીં આહારાર્થ મમ્ ધાતુના અળિયવસ્થા ના કિિશશુ ને આ સૂત્રથી ક્ર્મ સંજ્ઞા થતી નથી. તેથી કર્તવાચક શિશુ નામને ‘હેતુ-વત્તું ૨-૨-૪૪’ થી તૃતીયા વિભક્તિ થાય છે. અન્યથા મક્ષયતિ પિપ્પી શિશું માતા આવો અનિષ્ટ પ્રયોગ થાત— એ સમજી શકાય છે. અર્થ- છોકરાને લાડવો ખવરાવે છે. (અહીં ઉદાહરણમાં કાચું અનાજ સચિત્ત હોવાથી તદ્ ભક્ષણાર્થક મસ્ ધાતુ હિંસાર્થક છે; અને લાડવો અચિત્ત હોવાથી તદ્ ભક્ષણાર્થક મસ્ ધાતુ હિંસાર્થક નથી. ઉભયત્ર શ્ ધાતુ આહા૨ાર્થક હોવાથી “તિ - લોધા૦૨-૨-' થી મણ્ ધાતુના અળિયવસ્થા ના કર્તાને ર્મ સંજ્ઞા સિદ્ધ છે - તેથી આ સૂત્ર વ્યર્થ બનીને; ગ્રાહારાર્થ પણ ‘મમ્ ધાતુ હિંસાર્થક હોય તો જ તેના શિવસ્થા ના કર્તાને વિસ્થા’ માં જર્મ સંજ્ઞા થાય છે - આવું નિયમન કરે છે. જેથી ઈષ્ટાનિષ્ટ પ્રયોગની સિઘ્ધસિદ્ધિ થાય છે - એ સ્વયં સમજી લેવું.) ।૬।।
–
દે પ્રવેયઃ ૨ા૨ાળા
वह् धातुना अर्निंगवस्था ना प्रवेय स्व३५ ने णिगवस्था भां कर्म
૬૦