Samkitna Sadsath bolni Sazzaya Vachna

Author(s): Chandraguptasuri
Publisher: Anekant Prakashan Jain Religious

Page 9

પહેલી ઢાળની શરૂઆતમાં ચાર દુહા બતાવ્યા છે. સામાન્યથી આગળ જે વાત કહેવાની હોય તેના વિષયનો નિર્દેશ કરવા માટે આ દુહાની રચના હોય છે. અહીં આ દુહામાં ગ્રંથકારશ્રીએ ઘણી જ માર્મિક વાત કરી છે. આજે મોટે ભાગે ધર્મ ન થાય કે ધર્મનું ફળ ન મળે તો આપણે આપણા નસીબને આગળ કરતા હોઇએ છીએ. અસલમાં એમાં આપણા સમ્યક્ત્વની ખામી છે - એવું માનવાની, કબૂલ કરવાની જરૂર છે. સમ્યગ્દર્શનના કારણે ગમે તેવું પાપ નડતું નથી, દેવલોક મળે છે એવું માનવાના બદલે સમ્યક્ત્વના કારણે સકલ પાપથી રહિત એવું ચારિત્ર મળે છે અને મોક્ષની અવિલંબે પ્રાપ્તિ થાય છે - એ સમ્યક્ત્વનું ફળ છે : એવું માનવાની જરૂર છે. સાધનાનાં દરેક અંગોને સાધ્યસિદ્ધિ માટે સમર્થ બનાવવાનું કામ સમ્યગ્દર્શન કરે છે. જે દાનાદિક ક્રિયા મોક્ષને આપી શકે એવી છે તેનાથી પુણ્યબંધ કે ભોગની પ્રાપ્તિ ઇચ્છવી તે સમ્યક્ત્વના અભાવને સૂચવનારી વૃત્તિ છે.
સમ્યગ્દર્શનગુણ એ આત્માનો ગુણ છે. આત્માના ગુણો મેળવવાના નથી, પ્રગટ કરવાના છે. ચૌદ ગુણઠાણાની પ્રક્રિયા ગુણની પ્રાપ્તિને લઇને નથી, આવરણના વિગમના કારણે છે. કર્મનું આવરણ ખસે એટલે ગુણો એની મેળે પ્રગટ થાય છે. આત્માનાં ગુણોને આવરનારાં કર્મો આઠ છે. તેમાંથી મોહનીયકર્મના બે પ્રકાર છે : દર્શનમોહનીય અને ચારિત્રમોહનીય. દર્શનમોહનીય કર્મના સમ્યક્ત્વમોહનીય, મિશ્રમોહનીય, મિથ્યાત્વમોહનીય એ ત્રણ ભેદ અને ચારિત્રમોહનીય કર્મના અનંતાનુબંધીના ક્રોધ, માન, માયા, લોભ એ ચાર કષાય : આ સાત પ્રકૃતિ સમ્યગ્દર્શનગુણને આવરે છે. આ દર્શનસપ્તકરૂપ દર્શનમોહનો વિનાશ થવાથી મલથી રહિત એવું જે ગુણઠાણું પ્રાપ્ત થાય છે તેને સમ્યક્ત્વ કહેવાય છે. આ સમ્યગ્દર્શનગુણ પ્રાપ્ત કરવાનું અને ટકાવવાનું કામ ઘણું કપરું છે. દુઃખમાં તો ગુણ સચવાઇ જાય પરંતુ સુખના ઢગલામાં ગુણને સાચવવાનું સહેલું નથી. અમારે ત્યાં પણ સ્વાધ્યાય ભુલાય તે માંદગીના કારણે નહિ, મોટા ભાગે ઉત્સવમહોત્સવના કારણે સ્વાધ્યાય ભુલાય છે. ગમે તેટલું દુ:ખ આવ્યા પછી શ્રી સમકિતના સડસઠ બોલની સજ્ઝાય = ૮
પણ ‘દુ:ખ આવ્યું છે’ - તેનું દુઃખ લાગે છે, દુઃખ છે તેનું નહિ. આથી દુઃખ દુ:ખ ન લાગે તે માટે પુરુષાર્થ કરી લેવો છે. ભગવાને પણ શ્રેણિકમહારાજાને નરક દૂર કરવાનો ઉપાય બતાવ્યો હતો તેનો આશય દુઃખ કાઢવાનો ન હતો; દુઃખમાં અરતિ-આર્ત્તધ્યાન ટાળવાનો આશય હતો, સમ્યગ્દર્શન મજબૂત બનાવી દુ:ખ વેઠતાં કરવાનો આશય હતો.
અહીં જણાવે છે કે દર્શનમોહના વિનાશથી જે નિર્મળ ગુણઠાણું પ્રાપ્ત થાય છે તે નિશ્ચયથી સમ્યક્ત્વ છે. ક્ષય અને વિનાશનો અર્થ એક હોવા છતાં અહીં ‘ક્ષય’ ન લખતાં ‘વિનાશ’ લખ્યું છે તેમાં પણ ચમત્કાર છે. ક્ષય સામાન્યતઃ કુદરતી થતો હોય છે જ્યારે વિનાશ આપણા પ્રયત્નથી સાધ્ય છે. દર્શનમોહનો વિનાશ આપણે પ્રયત્નપૂર્વક કરવાનો છે - તે જણાવવાનું તાત્પર્ય છે. સમ્યગ્દર્શનની પ્રાપ્તિ દર્શનમોહનીયના ક્ષયથી, ક્ષયોપશમથી અને ઉપશમથી : એમ ત્રણ પ્રકારે થાય છે. દર્શનમોહનીયની ત્રણેય પ્રકૃતિ (મિથ્યાત્વમોહનીય, મિશ્રમોહનીય અને સમ્યક્ત્વમોહનીય) સત્તામાં પડેલી હોય અને ઉદયમાં ન હોય તેને દર્શનમોહનીયનો ઉપશમ
કહેવાય. આ ઉપશમભાવના કારણે મળનારું ઔપશમિક સમ્યક્ત્વ અંતર્મુહૂર્તથી વધારે ટકતું નથી. જ્યારે દર્શનમોહનીયનાં શુદ્ધ દળિયાં ઉદયમાં આવે ત્યારે ક્ષયોપશમભાવનું સમ્યક્ત્વ મળે છે, જે છાસઠ સાગરોપમથી અધિક કાળ ટકતું નથી. જ્યારે દર્શનમોહનીય(દર્શનસપ્તક = ૩ દર્શન૦ + ૪ અનંતાનુબંધી)નો ક્ષય થાય ત્યારે અર્થાર્ દર્શનમોહનીય કર્મ બંધમાં, ઉદયમાં, ઉદીરણામાં કે સત્તામાં પણ ન હોય ત્યારે ક્ષાયિકભાવનું સમ્યક્ત્વ કહેવાય છે જે અનંતકાળ સુધી રહે છે. આથી જ દર્શનમોહનીયના વિનાશથી નિર્મળ એવું ગુણસ્થાનક પ્રાપ્ત થાય છે - એમ જણાવ્યું. ઉપશમ, ક્ષયોપશમ અને ક્ષય તમારે ત્યાં પણ પ્રસિદ્ધ છે. બેંકમાં પડેલો પૈસો ઉપશમમાં કહેવાય. થોડા ઉપયોગમાં આવે તે ક્ષયોપશમ કહેવાય અને પૈસો જતો રહે તે વિનાશ-ક્ષય કહેવાય. ત્રણ ડિગ્રી તાવ હોય તેને ઉદય કહેવાય, ત્રણમાંથી એક ડિગ્રી થાય તે ક્ષયોપશમ, હાડમાં તાવ હોય તે ઉપશમ અને રોગ નાબૂદ થાય તે ક્ષય. શ્રી સમકિતના સડસઠ બોલની સજ્ઝાય = ૯