________________
આ પર્યાયભૂત બનેલાં દ્રવ્યો અનિત્ય છે. કોઇ પણ પુદ્ગલવસ્તુમાં તેનું મૂળભૂત પરમાણુદ્રવ્ય નિત્ય છે તે અપેક્ષાએ સ્કંધ એ પણ પરમાણુનો પર્યાય છે. સોનું વ્યવહારદષ્ટિએ દ્રવ્ય છે. પરંતુ વસ્તુતઃ તે સોનાના પરમાણુનો પર્યાય છે. આવું આત્મા માટે નથી બનતું. કારણ કે આત્માના પરમાણુ નથી. આત્મદ્રવ્ય સ્કંધરૂપે નિત્ય છે : તે જણાવવા માટે આત્મા નિત્ય છે- એમ જણાવ્યું છે. આ આત્મદ્રવ્યના પણ સંસારીપણે મનુષ્યાદિ પર્યાયો છે અને શુદ્ધ આત્માની અપેક્ષાએ જ્ઞાનાદિ પર્યાયો છે - તે જ રીતે આત્મદ્રવ્ય સ્કંધરૂપે નિત્ય હોવા છતાં સંકોચવિકાસશીલ હોવાથી સંકોચ અને વિકાસરૂપ અનિત્ય પર્યાયો આત્મદ્રવ્યના છે. આથી સમજી શકાય છે કે ઘટ, પટ વગેરે દ્રવ્યોની જેમ આત્મા અનિત્ય નથી. બધાં જ દ્રવ્યો દ્રવ્યરૂપે નિત્ય હોવા છતાં જેમ ઘટાદિ દ્રવ્યોનો નાશ થાય છે તેમ આત્મદ્રવ્યનો પણ નાશ થાય છે – આવી શંકા આપણને ન પડે તે માટે અહીં બીજા સ્થાનમાં જણાવ્યું છે કે આત્મા નિત્ય છે. દ્રવ્યની વ્યાખ્યા કરતાં જણાવ્યું છે કે દ્રવતિ - તાન્ તાન્ પયાર્ દ્રવ્યમ્ | જે ઉત્પત્તિ, સ્થિતિ અને વિનાશ સ્વરૂપ પર્યાયને પામે છે તે દ્રવ્ય છે. આ દૃષ્ટિએ શાશ્વતી પ્રતિમાઓ પણ આકારરૂપે નિત્ય છે. બાકી તો તેમના પરમાણુઓ પણ અસંખ્યાત સમયે બધા જ બદલાઇ જાય છે. કોલસો પણ હીરો થાય છેતેનો અર્થ જ એ છે કે કોલસાના પરમાણુઓ હીરાના રૂપાદિને પામ્યા. આત્માના પ્રદેશો અસંખ્યાતા છે. છદ્મસ્થ જીવોના આત્મપ્રદેશો એક સ્થાને ભેગા થઈને મરણ સમયે શરીરમાંથી નીકળે છે. જ્યારે સર્વજ્ઞોને માત્ર ત્રીજા ભાગ જેટલી અવગાહના સંકોચાયા પછી જ્યાં હોય ત્યાંથી શરીરમાંથી આત્મપ્રદેશો નીકળી મોક્ષમાં જાય છે. આત્માના આઠ રુચકપ્રદેશો ગાયના સ્તનના આકારવાળા છે. તેઓ કાયમ માટે સર્વથા શુદ્ધ છે. તેના ઉપર એક પણ કર્મ લાગતું નથી. જેમ અમુક વસ્ત્ર ગમે તેટલું જીર્ણ થાય તો પણ તેની કિનારીનો ભાગ હાથેથી ફાટે જ નહિ, તેના ઉપર કાતર મૂકવી જ પડે. તેની જેમ અહીં પણે સમજવું કે આઠ રુચકપ્રદેશોમાં કર્મ લાગવાની યોગ્યતા જ નથી. પુદ્ગલ દ્રવ્યના
શ્રી સમકિતના સડસઠ બોલની સજઝાય ૧૩૪
રૂપાંતરો થાય છે. પરંતુ પુદ્ગલ દ્રવ્યની દ્રવ્યરૂપે ઉત્પત્તિ કે વિનાશ ન જ થાય. પર્યાયરૂપે જ તેના ઉત્પત્તિ-વિનાશ થાય. ગમે તેટલા નિષ્ણાત વૈજ્ઞાનિકની પણ પરમાણુ ઉત્પન્ન કરવાની તાકાત નથી. જેટલાં પણ દ્રવ્યો છે તેમાં વધઘટ થવાની નથી. જેમ વ્યવહારમાં પણ આપણા પૈસા જાય તે આપણી પાસેથી જાય, બીજાની પાસે તો હોય જ ને ?
પરમાણુદ્રવ્યનો ઘટાદિ પર્યાયોને લઇને તે તે પદાર્થોને માની લઇએ, પરંતુ આત્માના તેવા પર્યાયો દેખાતા નથી તો આત્મા નિત્ય કઇ રીતે કહેવાય – તે જણાવવા આત્માને નિત્ય બતાવ્યો, તેને પરલોકમાં જનારો બતાવ્યો, તેના મનુષ્યાદિ પર્યાયો બતાવ્યા. આ પરલોકમાં જનાર આત્મા શેના આધારે માનવો - તેની યુતિ જણાવતાં આગળની ગાથામાં જણાવે છે કે જન્મતાંની સાથે બાળકને જે સ્તનપાનની વાસના(સંસ્કાર) થાય છે અને તેની તેવી પ્રવૃત્તિ થતી દેખાય છે તેના ઉપરથી જ નક્કી છે કે આત્મા પરભવમાંથી આવ્યો છે. કારણ કે ઇષ્ટસાધનતાના જ્ઞાન વિના કોઇ પ્રવૃત્તિ થતી નથી. જન્મતાંની સાથે જે પ્રવૃત્તિ થાય છે તેનું કારણભૂત જ્ઞાન આ ભવનું નથી. તેથી તેવા જ્ઞાનના આધારરૂપે પૂર્વકાલીન આત્મદ્રવ્ય સિદ્ધ થાય છે. તેથી પરલોકમાં જનાર અને પરલોકમાંથી આવનાર આત્મદ્રવ્ય નિત્ય છે. ઘડાનો નાશ થયા પછી પણ માટી જેમ કાયમ રહે છે તેમ આત્મદ્રવ્ય નિત્ય છે. આ આત્મા નિત્ય છે એવું માનવાનું કામ શુદ્ધ નિશ્ચયનય કરે છે. જ્યારે વ્યવહારનય તો આત્માને અનિત્ય પણ માને. કારણ કે દ્રવ્ય અને પર્યાય કથંચિત્ અભિન્ન હોવાથી આત્મદ્રવ્ય અનિત્ય પણ છે અને કથંચિત્ ભિન્ન હોવાથી આત્મા નિત્ય પણ છે.
આત્માનું નિત્યત્વ સિદ્ધ કરતાં બીજા સ્થાનમાં જણાવ્યું છે કે – આત્મા નિત્ય છે, કારણ કે જેનો અનુભવ કર્યો હોય તેનું સ્મરણ કરે છે. જો આત્મા અનિત્ય હોય તો અનુભવકર્તા અને સ્મરણકર્તા બંને જુદા હોવાથી અનુભૂતનું સ્મરણ અનિત્ય આત્માને ન થાય, નિત્ય આત્માને જ થાય. આવા નિત્ય પણ આત્માના દેવમનુજાદિક પર્યાયો અનિત્ય છે.
શ્રી સમકિતના સડસઠ બોલની સજઝાય : ૧૩૫
