________________
એ શ્રદ્ધા જેટલી મજબૂત છે એટલી શ્રદ્ધા ધર્મથી સંસાર ટળે અને મોક્ષ મળે' - એ વચનમાં નથી ને ? - આત્માને પાંચ પ્રકારના શરીર કર્મના યોગે મળે છે. ઔદારિક, વૈક્રિય, આહારક, તૈજસ અને કાર્મણ. તેમાંથી તૈજસકાર્પણ શરીર અનાદિથી જીવની સાથે લાગેલું છે. પણ તેમાં અંગોપાંગ નથી હોતા. ઔદારિક વૈક્રિય શરીર ભવપ્રત્યયિક હોય. વૈક્રિય અને આહારક શરીર લબ્ધિપ્રત્યયિક છે. ક્ષયોપશમભાવની લબ્ધિ અપ્રમત્તગુણઠાણે મળે તેનો ઉપયોગ પ્રમત્તગુણઠાણે થાય. પુર્યાનો યોગ ક્ષયોપશમ ભાવમાં વર્તતા થાય છે, પણ પુણ્યનો ઉપયોગ ગુણની ખામીના કારણે થાય છે – એટલું યાદ રાખવું. સિદ્ધના આત્માને એકે શરીર નથી હોતું. આ શરીરથી જુદા એવા આત્મસ્વરૂપને જે સ્વીકારે તેનામાં જ સમ્યક્ત્વ રહી શકે.
છ સ્થાનો છે : (૧) આત્મા છે, (૨) આત્મા નિત્ય છે, (૩) આત્મા કર્તા છે, (૪) આત્મા ભોક્તા છે, (૫) આત્માનો મોક્ષ છે અને (૬) મોક્ષનો ઉપાય છે. આમાંથી પહેલાં સ્થાનમાં જણાવ્યું છે કે આત્મા ચેતનલક્ષણવાળો છે. સુખ એ આત્માનું લક્ષણ છે – એવું નથી બતાવ્યું. જ્ઞાન એ આત્માનું લક્ષણ છે – એ યાદ રાખવું. આત્મા અનંતસુખનો ભોક્તા છે એવું બોલવાના બદલે આત્મા અનંતજ્ઞાની છે – એમ માનવાની જરૂર છે. જ્ઞાનના કારણે જ આત્માને ભોજ્વભાવ પ્રાપ્ત થાય છે. માટે આત્માને ભોક્તા માનવા પહેલાં જ્ઞાતા માનવો જરૂરી છે. તેથી જ પહેલું સ્થાનક આત્માને ચેતન-જ્ઞાનસ્વરૂપ માનવો તે છે. આત્માને શરીર સ્વરૂપ માન્યો છે માટે બધી તકલીફ છે. કોઇ ગમે તેટલા કઠોર શબ્દ બોલે તોપણ તે શરીરને બોલે છે, આત્માને નહિ. આત્માને કે આત્માના જ્ઞાનને તેમાં કશો જ બાધ આવતો નથી. શાસ્ત્રમાં કહ્યું છે કે પરીષહ અને ઉપસર્ગના કારણે આવનારાં દુ:ખો બહુ-બહુ તો આત્માને વળગેલા શરીરને બાધા કરશે, બાકી દુ:ખોની તાકાત નથી કે તે આપણા આત્માને કે આત્મસ્વરૂપને કોઇ પણ જાતની બાધા પહોંચાડી શકે. જડ જડને બોલે તેમાં આપણે સામેલ થવાની જરૂર નથી. આત્માને ચેતનસ્વરૂપ માને તેને
સંસારમાં ક્યાંય અસમાધિ ન થાય. જેમ કાંટાથી કાંટો નીકળે તેમ ક્ષયોપશમભાવની સાધનાથી આત્મા કર્મના ઉદય વિનાનો બની શકે. ખીરનીરની જેમ પુદ્ગલથી મિશ્રિત એવો પણ આત્મા અનુભવરૂપ હંસની ચાંચના પ્રયોગથી જુદો પાડીને જોવામાં આવે તો કર્મથી રહિત એવો દેખાય છે. આથી જ નિશ્ચયનયની અપેક્ષાએ શુદ્ધ જ શુદ્ધ થાય છે. કોલસાને કોઇ દિવસ શુદ્ધ ન કરાય, વસ્ત્રને શુદ્ધ કરાય. કારણ કે વસ્ત્રનું શુદ્ધ સ્વરૂપ આપણે અનુભવથી જાણેલું છે. તેવી રીતે અશુદ્ધ પણ વસ્તુતઃ શુદ્ધ હોય તો તેને શુદ્ધ કરવાની પ્રક્રિયા થાય છે. અશુદ્ધ શુદ્ધ થાય છે એ વ્યવહારનય છે. શુદ્ધ શુદ્ધ થાય છે – એ નિશ્ચયનય છે.
ભગવાનની જે વાત આપણને સમજાય છે તેને તો આપણે સ્વીકારી જ લઇએ છીએ. જે આપણને ન સમજાય કે ન રુચે તે માનવા માટે શ્રદ્ધાની જરૂર છે. આ શ્રદ્ધા કયા વિષયની હોવી જોઇએ તે સમજાવવા માટે અહીં છેલ્લા છ સ્થાનનો અધિકાર જણાવ્યો છે. આત્માનું અસ્તિત્વ સ્વીકાર્યા પછી એ આત્મા નિત્ય છે એમ માનવું જરૂરી છે. જૈન પરિભાષાનો પરિચય જેને હોય એને એ વસ્તુ સમજાય છે કે દુનિયામાં કોઇ પણ દ્રવ્ય નિત્ય જ છે. બધા જ પદાર્થો દ્રવ્યથી નિત્ય છે અને પર્યાયથી અનિત્ય છે. સત્યાવ્યાવ્યાત્મ સન્ ! આ પરિભાષાને લઇને દરેક વસ્તુમાં ઉત્પત્તિ, સ્થિતિ અને વિનાશ આ ત્રણ ધર્મો હોય જ છે. વસ્તુમાં સ્થિતિરૂપ ધર્મ દ્રવ્યની અપેક્ષાએ છે અને પર્યાયની અપેક્ષાએ ઉત્પત્તિ અને વિનાશ રહેલા છે. અહીં બધા જ પદાર્થો દ્રવ્યથી નિત્ય હોવા છતાં આત્મા નિત્ય છે આવું જણાવવાનું તાત્પર્ય એ છે કે જેમ પુદ્ગલ દ્રવ્યમાં આપણે અનિત્ય એવા પર્યાયને પણ વ્યવહારથી અનિત્ય દ્રવ્ય માનીએ છીએ એવું આત્માના વિષયમાં નથી. કારણ કે આત્માના કોઇ પરમાણુ નથી. પુગલદ્રવ્યના પરમાણુ હોય છે. તેથી પુદ્ગલદ્રવ્ય પરમાણુની અપેક્ષાએ નિત્ય છે અને સ્કંધ, દેશ, પ્રદેશરૂપ પર્યાયની અપેક્ષાએ અનિત્ય છે. વસ્ત્ર એ કપાસનો પર્યાય હોવા છતાં આપણે તેને સ્વતંત્ર દ્રવ્ય માનીએ છીએ, ઘડો એ માટીનો પર્યાય હોવા છતાં ઘડાને દ્રવ્ય માનીએ છીએ. પરંતુ
શ્રી સમકિતના સડસઠ બોલની સજઝાય . ૧૩૩
શ્રી સમકિતના સડસઠ બોલની સઝાય : ૧૩૨
