________________
જો શુદ્ધ વ્યવહાર હોય તો નિશ્ચયનું કારણ બને છે. આ બધું તમે ભણ્યા નથી માટે તકલીફ છે. બાકી બધી જ વસ્તુના જવાબ આ શાસનમાં છે. સ્વભાવવાદ એ પણ એક જવાબ છે. નિJI: નર્ત તું, સમufતથનન્ન:
વિશ્વમ્ ?, સ્વભાવાત્તવ્યવસ્થિતઃ II અગ્નિ ઉષ્ણ છે, જળ ઠંડું છે તેમ જ અનિલ-વાયુ સમસ્પર્શવાળો છે - આવું વિશ્વ કોણે રચ્યું ? = વિશ્વની આવી વ્યવસ્થા સ્વભાવથી છે. જેનું કારણ નથી તે સ્વભાવથી રહેલું છે - એમ સમજવું. આત્મા નિશ્ચયથી નિજગુણનો કર્તા છે એનો અર્થ પણ ત્યાં આવિર્ભાવ કરવા સ્વરૂપ કસ્તૃત્વ છે, રચવારૂપ કર્તુત્વ નથી – એટલું યાદ રાખવું. આત્માના જ્ઞાનાદિ ગુણો છે. ચૈતન્ય અને જ્ઞાન બન્ને એક નથી. ચૈતન્ય ઉપયોગસ્વરૂપ છે, જ્ઞાન ઉપયોગવિશેષ છે : આટલો ફરક છે. સ0 ચૈતન્ય એ પ્રકાશ છે.
પ્રકાશ તો પુગલસ્વરૂપ છે. ચૈતન્ય પ્રકાશજેવું છે એમ કહેવાનું. ચૈતન્ય તો આત્માનો સ્વભાવ છે. પ્રકાશની ઉપમાં જ્ઞાનને આપી છે. પ્રકાશના કારણે વસ્તુ જણાય તેમ ઉપયોગથી વસ્તુ જણાય છે. તેથી જ શિવ પ્રાણઃ કહ્યું છે. આ સમાસ પરથી જ ખબર પડે કે પ્રકાશની ઉપમા ચિહ્ન છે. જેમ પુરુષ 4 વ્યા: અહીં પુરુષને વાઘની ઉપમા આપી છે તેમ અહીં સમજવું. આત્મા ચિન્મય છે. અહીં માત્ર પ્રત્યય વ્યાપ્તિ અર્થમાં છે. ચિત-ઉપયોગથી વ્યાપ્ત આત્મા છે.
છ સ્થાનમાંથી આત્મા કર્મનો કર્તા છે એ ત્રીજું સ્થાન છે અને આત્મા કર્મનો ભોક્તા છે એ ચોથું સ્થાન છે. આ વાત વ્યવહારનયથી છે. નિશ્ચયનયથી આત્મા પોતાના ગુણોનો જ કત્તાં છે અને ગુણોનો જ ભોક્તા છે. કર્તૃત્વ ઉપાદાન કારણ સ્વરૂપ હોય છે. આત્મા કર્મનું ઉપાદાન કારણ નથી, સ્વગુણનું ઉપાદાનકારણ છે. કર્મનું ઉપાદાનકારણ તો કર્મયુક્ત આત્મા છે. તેથી કર્મના યોગે કર્મ બંધાય છે - એમ સમજવું. આપણા આત્માના જ્ઞાનાદિગુણો આપણી પાસે હોવા છતાં તેના માટે મહેનત નથી. અજ્ઞાનનું આવરણ ખસે તો જ્ઞાન પ્રગટે એવું છે. આમ
છતાં આપણે કર્મના યોગે મળનાર સુખદુ:ખાદિ માટે પ્રયત્ન કરીએ છીએ, જ્ઞાન માટે નહિ. આ પણ એક અજ્ઞાનદશા છે. જો અજ્ઞાનનું આવરણ ખસે તો જ્ઞાનગુણ ક્ષણવારમાં પ્રગટે એવું છે. શુદ્ધ નિશ્ચયનય આત્માને શુદ્ધ માને છે, જ્યારે અશુદ્ધ નિશ્ચયનય આત્મા ઉપરના આવરણને માને છે. નિશ્ચયનય વ્યવહારને માનતો જ નથી એવું નથી. એ વ્યવહારને ગૌણરૂપે સ્વીકારે છે. જો નિશ્ચય વ્યવહારને ન માને તો તે નય નથી, નયાભાસ છે. કોઇ પણ નય નયાંતરનો પ્રતિક્ષેપ કરે તો તે દુર્નય બની જાય છે. આત્મામાં કેવળજ્ઞાન પ્રગટ થયા પછી કેવળજ્ઞાનની સાધક સામગ્રી હોવા છતાં ફરી કેવળજ્ઞાનરૂપ કાર્ય ન થાય. કારણ કે કાર્યની નિષ્પત્તિ જ કાર્યાતરની ઉત્પત્તિ પ્રત્યે પ્રતિબંધક છે. માટીમાંથી ઘડો થયા પછી એ ઘડો જ તે માટીમાંથી બીજો ઘડો થવામાં પ્રતિબંધક છે. આત્મા ઉપર લાગેલાં કર્મનાં આવરણો ખસેડવામાં આવે તો બધું જ પ્રગટ છે. કર્મ પણે આત્માને લાગે છે, આકાશને નહિ. તેનું કારણ પણ એ છે કે આત્મામાં ગ્રાહક સ્વભાવ છે. આકાશમાં નહિ. સોનું માટી સાથે જ ભળે છે અને પાણીમાં નહિ, એમાં ય સ્વભાવ કામ કરે છે ને ?
આ આત્મા અનાદિકાળથી અનેક પ્રકારના કર્મના વિપાકે દરેક પ્રકારના પુગલની સાથે સંબંધ કરતો જ આવ્યો છે. આ દુનિયામાં એકે વસ્તુ એવી નહિ હોય કે જે આપણે જોઇ નહિ હોય, સૂંઘી નહિ હોય, ચાખી નહિ હોય, સ્પર્શી નહિ હોય કે સાંભળી નહિ હોય. આમ છતાં એની ઇચ્છા થતી હોય તો તેમાં કુતૂહલવૃત્તિ જ કામ કરે છે. આ કુતૂહલવૃત્તિ ટાળવી હોય તો મનને સમજાવી દેવાનું કે અત્યાર સુધીમાં અનંતીવાર આ બધું ભોગવ્યું છે અને કેવળજ્ઞાન થયા પછી બધું દેખાવાનું જ છે. આવું વિચારીને સ્વસ્વભાવમાં સ્થિત રહે તેવા મુનિઓ સ્થિરધી કહેવાય છે. જેને કુતૂહલવૃત્તિ ન હોય તેને આત્માનું સુખ અનુભવવા મળે. વિષયોનો સંપર્ક થાય ત્યારે પણ કુતૂહલવૃત્તિ ન હોય તો વિષયજન્ય સુખ ન અનુભવાય, આત્માનું જ સુખ અનુભવાય. આ વિષયસુખો તૃપ્તિ
શ્રી સમકિતના સડસઠ બોલની સજઝાય : ૧૩૯
શ્રી સમકિતના સડસઠ બોલની સઝાય : ૧૩૮
