________________
છમાંથી એક સ્થાનને ન માને એ બીજા સ્થાનને માનતો હોવા છતાં બીજા સ્થાનને માનતો નથી એમ કહેવાય. અન્યદર્શનકારો અહીંયાં જ ભૂલ કરે છે. છ સ્થાનો જેવી રીતે માનવાં જોઇએ એવી રીતે ન માને - એ માન્યું ન કહેવાય. આ સ્થાનને માનવા માટે શ્રદ્ધાની જરૂર છે. પરમપદ એ મુક્તિનું બીજું પર્યાયવાચક નામ છે. જે લોકો આત્માને વિભુ માને છે એ આત્માના પરમપદ સ્વરૂપ સ્થાનને માની ન શકે. લોકાકાશના જેટલા આકાશપ્રદેશ છે એટલા દરેક આકાશપ્રદેશમાં વ્યાપીને રહે એને વિભુ કહેવાય છે. આત્મા તો દરેક જગ્યાએ છે, શરીર એને આવીને લાગે છે – એવી એમની માન્યતા છે. વિભુ હોવાના કારણે પરમપદ જેવું સ્થાન માનવાનું રહેતું જ નથી. ‘આત્મા ચારે ગતિમાં ભટકતો હતો, હવે કર્મથી રહિત થયો ત્યારે પરમપદસ્વરૂપ સ્થાન પ્રાપ્ત કર્યું’ - એવું ત્યારે બોલાય કે જયારે પરમપદસ્વરૂપ સ્થાન પહેલાં પ્રાપ્ત કર્યું ન હોય. દરેક જગ્યાએ આત્મા હોય તો પરમપદને પ્રાપ્ત કર્યું એવું ન કહેવાય ને ? આપણે આત્માને કથગ્નિતુ વિભુ માનીએ છીએ ત્યારે એ લોકો એકાંતે વિભુ માને છે. કેવલીસમુદ્રઘાત કરે ત્યારે આખા ચૌદ રાજલોકમાં આત્મપ્રદેશોને ફેલાવીને સમેટવાની ક્રિયા સાત સમયમાં કરે છે. આયુષ્યકર્મ અલ્પ હોય અને નામ, ગોત્ર કર્મની સ્થિતિ અધિક હોય ત્યારે તે કર્મની સ્થિતિ આયુષ્યકર્મની સાથે સરખી કરવા માટે કેવળીભગવંત આ પ્રમાણે કરે છે. આ પ્રમાણે કરવાના કારણે તે તે ક્ષેત્રવિપાકી તે તે પ્રકૃતિ ભોગવાઇ જાય છે. કેવલી સમુદ્દઘાતમાં ત્રણ સમય આત્મપ્રદેશોને ફેલાવવા માટે છે, એક સમય સ્થિર રહેવા માટે છે અને ત્રણ સમય આત્મપ્રદેશોને સંકેલવા માટે છે. સ0 સિદ્ધના જીવો એકમાં એક સમાઇ જાય છે. એના માટે એક દીવાનો
પ્રકાશ બીજા દીવાના પ્રકાશમાં સમાઇ જાય છે એ દૃષ્ટાંત અપાય છે તો જેવી રીતે દીવાનો પ્રકાશ વધે એવી રીતે આત્માના જ્ઞાનનો પ્રકાશ પણ વધે ?
દીવાનું જે દેષ્ટાંત આપીએ છીએ તે સિદ્ધના જીવો એકમાં એક કઇ રીતે ભળે એટલાપૂરતું છે. આ તો માત્ર રૂપીના માધ્યમથી સમજાવ્યું. દૃષ્ટાંત એક અંશે અપાય. દીવાનો પ્રકાશ વધે – એ રીતે જ્ઞાનનો પ્રકાશ વધે એવું નથી. કારણ કે અરૂપીનો પ્રકાશ હોતો નથી. જ્ઞાન અરૂપી છે. જ્ઞાન પ્રકાશસ્વરૂપ નથી. જ્ઞાનને પ્રકાશની ઉપમા આપી છે. પ્રકાશ એ રૂપી પુદ્ગલો સ્વરૂપ છે. જો રૂપી પદાર્થો પણ એકમાં સમાય છે તો અરૂપી કેમ ન સમાય – એ સમજાવવા માટે દૃષ્ટાંત આપ્યું. એનો અર્થ ‘જ્ઞાનનો પણ પ્રકાશ વધે' - એવો નથી. સ્ત્રીને બે પગ હોય અને પુરુષને પણ બે પગ હોય તો સ્ત્રી અને પુરુષ બન્ને એક ન ગણાય ને ? એક આંખથી એક સ્થાપનાજી દેખાય એટલે બે આંખથી બે સ્થાપનાજી દેખાય ? – એવી દલીલ તમારી ‘સિદ્ધના જીવો વધે એટલે પ્રકાશ વધે એવી શંકામાં આપવી ઘટે. અગ્નિ જેવું માથું ગરમ છે - એવું કીધું હોય તો અગ્નિ પર જેમ ચા ગરમ કરીએ છીએ એવી રીતે માથા પર ગરમ ન કરાય ને ? ગુસ્સો અમૂર્ત છે, અગ્નિ મૂર્તિ છે. માટે જ્યારે પણ દેષ્ટાંત આપીએ ત્યારે સમજીને તેનો ઉપયોગ કરવાનો. આ બધું સમજવા માટે ભણવું પડે. જ્ઞાનનો આનંદ જો ઇતો હોય તો સંસારનો આનંદ છોડવો પડશે.
વસ્તુના એકાદ અંશને લઇને નિરૂપણ કર્યા પછી એના સમસ્ત સ્વરૂપને સ્વીકારવામાં ન આવે કે એકાદ અંશને પણ એકાંતે ગ્રહણ કરવામાં આવે તો કદાગ્રહ આવ્યા વિના નહિ રહે માટે મહાપુરુષોએ એક અંશનું નિરૂપણ કર્યા પછી સંપૂર્ણ સ્વરૂપનું નિરૂપણ કરવાનો પ્રયત્ન કર્યો છે. “આત્મા એક છે” એમ કીધા પછી “આત્મા અનેક છે” એમ પણ કહેવાનું કામ કર્યું. વસ્તુના પરમાર્થને સમજાવ્યા પછી પણ પોતપોતાની મતિ અનુસાર તેનું ગ્રહણ થતું હોય છે. ગૌતમાદિ મહામુનિઓએ દેશના સાંભળ્યા પછી દ્વાદશાંગીની રચના કરી જયારે ત્રણસો ત્રેસઠ પાંખડીઓએ ભગવાન ગપ્પાં મારે છે એમ કહીને તેને વેડફી નાંખવાનું કામ કર્યું. શબ્દની શક્તિ અત્યંત સિમિત છે જ્યારે જ્ઞાનની શક્તિ અનંતગુણી છે. આયુષ્ય અલ્પ છે, વાણી ક્રમવર્ણી છે : આ બધા કારણસર અનંતું જ્ઞાન હોવા
શ્રી સમકિતના સડસઠ બોલની સજઝાય . ૧૫૧
શ્રી સમકિતના સડસઠ બોલની સજઝાય : ૧૫૦
