________________
પણ ભૂંડો છે ને માન પણ ભૂંડું છે. ક્રોધના કારણે આપણે દુઃખી થઇએ અને ક્ષમાના કારણે આપણે જ સુખી થઇએ છીએ, છતાં એ સુખ આપણે અનુભવવું નથી ને ? આપણે બીજાને દુઃખ પહોંચાડ્યું છે તો આપણે તેની ક્ષમા માંગી લેવી છે. તેમાં માનકષાયને વચ્ચે લાવવાની જરૂર નથી. કોઇ આપણને સારા માને કે ખરાબ માને - એની ચિંતા આપણે કરવાની જરૂર નથી. શાસ્ત્રમાં (ધન્યકુમારચરિત્રમાં) કહ્યું છે કે કોઇ માણસ આપણી નિંદા કરીને આનંદ પામે, કોઇ આપણી પ્રશંસા-ભક્તિ કરીને આનંદ પામે : એ બન્નેના આનંદમાં નિમિત્તમાત્ર બનેલા એવા મારે હર્ષશોક કરવાની જરૂર નથી, સમભાવમાં રહેવું છે.
આત્મા ઉપર કર્મ લાગ્યાં છે તે માત્ર કંચુકની જેમ સ્પષ્ટ નથી, આત્મા સાથે બદ્ધ છે, નિધત્ત છે અને નિકાચિત છે. દસ સોંય સાથે મૂકી હોય તે સ્પષ્ટ કહેવાય, તેને કોઇ વસ્તુથી બાંધી હોય તો બદ્ધ કહેવાય, તેને ફૂટીને એકમેક કરવી તે નિધત્ત અને તપાવીને એકરૂપ કરવી તે નિકાચિત. આ ચારે પ્રકારે કર્મો આત્માને લાગે છે. એમ છતાં કર્મથી આત્માની મુક્તિ થાય છે. દૂધ અને પાણી એકરૂપ થાય એનો અર્થ એ નથી કે દૂધ એ પાણીરૂપે પરિણમ્યું અને પાણી દૂધરૂપ બની ગયું. બન્ને ભેગાં હોવા છતાં તે મિશ્રણમાં બન્નેનું સ્વતંત્ર તાત્ત્વિક એવું અસ્તિત્વ છે. મૃગજળમાં પાણી દેખાતું હોવા છતાં તે અતાત્ત્વિક છે, જ્યારે દૂધ સાથે મિશ્રિત થયેલું પાણી દેખાતું ન હોવા છતાં તેમાં પાણીનું અસ્તિત્વ તાત્ત્વિક છે. એ જ રીતે આત્મા અને કર્મનો સંયોગ થયો હોવા છતાં તેમાં બન્નેનું તાત્ત્વિક અસ્તિત્વ છે. એ બેનો વિયોગ થાય એટલે આત્માનો મોક્ષ થાય. એ વિયોગ માટેના જે ઉપાય તે જ મોક્ષના ઉપાય છે. સાધ્ય તાત્ત્વિક માને અને સાધનો અતાત્ત્વિક માને એનું અહીં કામ નથી. બંધ તાત્ત્વિક હોય તો જ મોક્ષ પણ તાત્ત્વિક ઘટી શકે.
મોક્ષમાં અનંતસુખનો વાસ છે - એ જણાવ્યા પછી ફરી સુખની વાત પાંચમા પદમાં જણાવી છે તેનું કારણ એ છે કે આ સુખ ‘ખાસું છે એટલે વિશેષ કોટિનું છે - તે જણાવવું છે. સંસારનું સુખ દુઃખથી શ્રી સમકિતના સડસઠ બોલની સજ્ઝાય – ૧૬૦
સંવલિત હોય છે જ્યારે મોક્ષનું સુખ દુઃખના અભાવના કારણે પ્રગટ થનારું હોવાથી તેમ જ શાશ્વતકાળ સુધી રહેવાનું છે માટે વિશિષ્ટ કોટિનું છે. જેઓ મોક્ષનું સુખ પામ્યા પછી ફરી સંસારમાં અવતાર લેવાનું માને છે તેમનું ખંડન કરવા આ ‘ખાસું’ પદ મૂકીને એ જણાવ્યું છે કે આ સુખ શાશ્વત હોવાથી વિશિષ્ટ કોટિનું છે, દુઃખાભાવસ્વરૂપ ન હોવાથી વિશિષ્ટ કોટિનું છે અને દુઃખથી સંવલિત ન હોવાથી વિશિષ્ટ કોટિનું છે.
આવા પ્રકારના મોક્ષને પામવા માટેનો ઉપાય પણ છે અને તે ઉપાય સંયમનું જ્ઞાન અને સંયમની ક્રિયાસ્વરૂપ છે - આવું જે માને તેને જ સમ્યગ્દર્શન હોઇ શકે. જ્ઞાન અને ક્રિયાનો સમન્વય સ્યાદ્વાદમુદ્રાએ કરવાનો છે. આજે સ્યાદ્વાદનો ઉપયોગ ખૂબ જ બેહૂદી રીતે કરવામાં આવે છે. ભગવાને કહ્યું તે જ સાચું છે - આવું કહેવું તેને એકાંત માનતા હોય તો આવો એકાંત પણ અનેકાંતવાદમાં સંગત છે. જ્યારે એકાંતવાદમાં તો એકે પદાર્થ ઘટતો નથી. સ્યાદ્વાદ બધાને સાચા કહેવા માટે નથી, સાચું પામવા માટે સ્યાદ્વાદની જરૂર છે. સ્યાદ્વાદના સિદ્ધાંતને જણાવવા માટે હાથીનું દૃષ્ટાંત બતાવાય છે તે પણ વસ્તુતઃ ખોટાના સમર્થન માટે નથી, ખોટાના ખંડન માટે છે. જેઓ અંધ હોવાથી હાથીનો પગ પકડીને હાથીને થાંભલા જેવો માને છે તેની વાત સ્વીકારીને તેનું ખંડન કરવું છે કે– ‘હાથીનો પગ તારા હાથમાં આવ્યો છે માટે તને એવું લાગે છે, બાકી હાથી થાંભલાજેવો નથી, તેનો પગ થાંભલાજેવો છે.’ એકાદ અંશને પકડીને સમસ્તનો વ્યપદેશ કરવો એ ખોટું છે. હાથીનો પગ થાંભલાજેવો છે – એવું સમજાવવા માટે હાથી થાંભલાજેવો છે એ વાત સ્વીકારી છે.
સ૦
અન્યદર્શનની વાત પ્રમાણવાક્યથી ન ઘટે પણ નયવાક્યથી તો સંગત થાય ને ?
એક નય જો નયાંતરનો પ્રતિક્ષેપ કરે તો તે નય નયરૂપે નથી રહેતો. નયવાક્ય અને પ્રમાણવાક્યમાં ફરક છે. પ્રમાણવાક્યમાં ઉભયનયની વાત સાથે જણાવાય છે. વસ્તુ સદસત્ છે : આવું કહેવું તે પ્રમાણવાક્ય. અને
શ્રી સમકિતના સડસઠ બોલની સજ્ઝાય – ૧૯૧
