________________
કરીએ છીએ. એક વાર મોક્ષનું સ્વરૂપ સમજાઇ જાય તો આ સંસારમાં રહેવાનું ફાવે એવું નથી. તેથી આ સ્વરૂપ સમજી લેવા માટે પ્રયત્ન કરી લેવો છે. મોક્ષ એ પરમપદ છે. અમલ છે અથવા તો અચલ છે અર્થા ત્યાં ગયા પછી પાછું આવવાનું નથી. એક વાર કર્મથી મુક્ત થયા પછી ફરી કર્મથી બંધાવું નથી પડતું. આમ અચલ માનવાના કારણે પરમાત્મા અવતાર લે છે - એવું માનનારા વેદાંતીઓનું ખંડન કર્યું છે. આ બે પદ બાદ ત્રીજા પદ દ્વારા જણાવે છે કે અનંતસુખનો વાસ મોક્ષમાં છે. નૈયાયિકો મોક્ષમાં સુખ અને દુઃખનો અભાવ માને છે. બૌદ્ધદર્શનકારો શૂન્યાવકાશ સ્વરૂપ મોક્ષ માને છે, બુઝાયેલા દીપક જેવો મોક્ષ માને છે. તેમનું ખંડન કરવા આ અનંતસુખવાસ પદ આપ્યું છે. નૈયાયિકો દુઃખાભાવસ્વરૂપ મોક્ષ માને છે. પરંતુ દુઃખ એ આત્માનો ગુણ જ નથી તો દુ:ખાભાવસ્વરૂપ મોક્ષ આત્મામાં કઇ રીતે માની શકાય ? સામાન્યથી જ્યાં પ્રતિયોગીની સંભાવના હોય ત્યાં જ પ્રતિયોગીનો અભાવ મનાય છે. દુઃખ કર્મનો વિપાક હોવાથી શરીરનો ધર્મ છે, આત્માનો નહિ. તેથી દુઃખાભાવ પણ શરીરમાં જ રહેવાનો. આત્માનો સ્વભાવ કે ગુણ સુખ છે અને એ પણ અનંતું સુખ છે. આ અનંતું સુખ વેદનીયકર્મના કારણે અવરાયેલું છે. શાતા-અશાતાના કારણે સુખદુઃખ મળે છે એ કર્મનો વિપાક છે, જે શરીરમાં જ ભોગવાય છે; કેવળ આત્મા એનો ભોક્તા બનતો જ નથી. જો દુ:ખાભાવ સ્વરૂપ મોક્ષ માનીએ તો શાતાના ઉદયમાં પણ મોક્ષ માનવો પડશે. એક ખભાનો ભાર બીજા ખભે મૂકવાના કારણે દુ:ખનો પ્રતિકાર માત્ર જ થાય છે.તેમાં સુખત્વબુદ્ધિ એ તો વિમૂઢ માણસોની નીપજ છે. દુઃખના અભાવ સ્વરૂપ જો મોક્ષ હોય તો અભાવ માટે કોઇ મહેનત ન કરે. આથી જ અનંતા સુખ સ્વરૂપ મોક્ષ માન્યો છે. અનંતું સુખ આત્માનો ગુણ છે. છતાં વેદનીયકર્મનું તાત્ત્વિક આવરણ હોવાથી આત્માનો એ ગુણ અવરાઇ ગયેલો છે. તેથી જ આત્મા ઔદિયકભાવના સુખદુઃખનો અનુભવ કરે છે. જેઓ આવરણને અતાત્ત્વિક માને છે તે સાંખ્યદર્શનકારો પણ ખોટા છે, અને જેઓ આવરણ શ્રી સમકિતના સડસઠ બોલની સજ્ઝાય – ૧૫૬
માન્યા પછી દુ:ખાભાવ સ્વરૂપ મોક્ષ માને તેઓ પણ ખોટા છે. વસ્તુતઃ આવરણ તાત્ત્વિક છે. તેના કારણે આત્મા શરીરમાં જે સુખદુઃખનો અનુભવ કરે છે તે ભ્રમાત્મક છે. ભ્રમ ખોટો હોય છે પરંતુ ભ્રમનાં કારણો વાસ્તવિક હોય છે, તાત્ત્વિક હોય છે - એટલું યાદ રાખવું. ચાંદીના રંગમાં રજતનો ભ્રમ થાય ત્યારે રંગમાં જે ચળકાટ દેખાય છે તે ચળકાટ તાત્ત્વિક છે - એટલું યાદ રાખવું. તે જ રીતે આત્મા ઉપર લાગેલું શરીરનામકર્મ વગેરે આવરણ તાત્ત્વિક છે. પરંતુ તેના કારણે જે દુ:ખ કે દુઃખાભાવનો અનુભવ થાય છે તે આત્માનું વાસ્તવિક તત્ત્વ નથી. જ્યાં સુધી શરીરનો યોગ છે ત્યાં સુધી અનંતું સુખ પ્રગટ થવાનું જ નથી. તેરમે ગુણઠાણે અનંતું જ્ઞાન, દર્શન, ચારિત્ર અને વીર્ય પ્રગટે છે, અનંતું સુખ નહિ. કેવળજ્ઞાનીને જે સુખ છે તે જ્ઞાનનું છે. બાકી શરીરના કારણે ક્ષુધા વગેરે પરિષહોનો અનુભવ તો હોય છે. દિગંબરો તેરમે અનંતું સુખ માની બેઠા છે - એ એમની ભૂલ છે ઃ એનું ખંડન અધ્યાત્મમતપરીક્ષામાં કર્યું છે. શરીરનું દુઃખ સાતમે પણ હોય, તેરમે પણ હોય છતાં એ દુઃખ દુઃખરૂપ નથી લાગતું. કારણ કે શરીર અને આત્માનું ભેદજ્ઞાન ત્યાં થયેલું છે. જો દુઃખ આત્માનો ધર્મ હોત તો એના યોગે સાતમે શ્રેણી માંડી ન શકાત. સુખનો અનુભવ જો દુઃખની હાજરીમાં પણ થતો હોય તો તે જ્ઞાનનું સુખ છે, સમજણનું સુખ છે. બાકી અનંતું સુખ જે આત્માનું છે તે મોક્ષમાં જ અનુભવાય છે, તેરમે ગુણઠાણે નહિ.
મોક્ષના સ્વરૂપમાં આપણે જોઇ ગયા કે આધિ, વ્યાધિ વગેરે દુઃખો કેવળ આત્માના નથી, તન એટલે કે શરીર અને મન સંબંધી છે. શરીર ઔદિયકભાવનું છે, મન ક્ષયોપશમભાવનું કે ઔયિકભાવનું છે. દ્રવ્યમન ઔદિયકભાવનું છે, ભાવમન ક્ષયોપશમભાવનું છે. આધિનું દુ:ખ મનસંબંધી છે, વ્યાધિનું દુઃખ શરીરસંબંધી છે. એ બધાં દુ:ખો વેદનીયકર્મના ઉદયથી અનુભવાય છે. એ કર્મનો અભાવ થવાથી આત્મામાં રહેલું શુદ્ધ એવું અનંતું સુખ પ્રગટે છે. તેથી કેવલ દુઃખાભાવ સ્વરૂપ મોક્ષ છે, એવું નથી. મોક્ષમાં અનંત સુખ સ્વરૂપ આત્માનો શ્રી સતિના સડસઠ બોલની સજ્ઝાય – ૧૫૭
