________________
ક્રિયાનો સમન્વય ખૂબ ઓછો જોવા મળે. આ બેનો સમન્વય થાય તો મોક્ષમાર્ગની આરાધના શરૂ થાય. સ0 ક્રિયા કરનારને જ્ઞાન ન હોય એવું બને ને ?
એને આવડે નહિ એવું બને, પણ એ ભણે નહિ – એ ન ચાલે. આજે તો આવડે નહિ એ ભણવાનું માંડી વાળે ! આવડે નહિ છતાં ભણ્યા કરે તો જ્ઞાનાવરણીયની નિર્જરા થયા વિના ન રહે. આવડે તે જ્ઞાન નહિ, ભણવું તે જ્ઞાન. માપતુષમુનિને “મા રુષ” અને “મા તુષ' આ બે પદો ગોખવા છતાં યાદ રહેતાં ન હતાં અને ‘મા તુષ'ના બદલે ‘માષતુષ” થઇ જતું હતું. ‘મા તુષ' એટલે ક્યાંય લોભ ન કરવો અને “મા રુષ” એટલે ક્રોધ ન કરવો. આ બે પદોથી શાસ્ત્રનો પરમાર્થ ગુરુભગવંતે સમજાવ્યો. આમ છતાં ન આવડ્યું, તોપણ જ્ઞાનાવરણીય કર્મનો ક્ષય થઇ ગયો. ભગવાને જે ભણવાનું કહ્યું હોય તે ભણવાનું, જે રીતે ભણવાનું કહ્યું હોય તે રીતે ભણવાનું : તેનું નામ જ્ઞાન અને ભગવાને જે જે ક્રિયા જે જે કાળે કરવાની કહી હોય તે તે કાળે તે ક્રિયાઓ કરવી તેનું નામ ક્રિયા. જ્ઞાન ભણતા જાય તેમ તેમ ‘તપ કરવો જોઇએ, પ્રતિલેખનાદિ અપ્રમત્તપણે કરવી જોઇએ, પ્રતિક્રમણાદિ તે તે કાળે કરવાં જોઈએ.’ ઇત્યાદિ જણાઇ જાય એટલે તે તે ક્રિયા તે તે રીતે કરવા માંડવું તેનું નામ ક્રિયા. માત્ર સ્વાધ્યાય કરવાની ક્રિયા એ ક્રિયા નથી. સ્વાધ્યાયના કારણે જે જે આજ્ઞાનું જ્ઞાન થતું જાય તેનું પાલન કરવું - તેનું નામ ક્રિયા. આજે ભણવાની ક્રિયા તો કરવી છે; પરંતુ તપ, પડિલેહણ, ભિક્ષાચર્યા વગેરેની ક્રિયા નથી કરવી. સ્વાધ્યાયમાં પણ વિકથા કરવાની ગમે છે. જેને ભણવાનું બાકી છે તે બીજાને પ્રતિબોધવા બેસે - એ એક પ્રકારની વિકથા છે. નાનાં સાધુસાધ્વીઓએ પોતાની પાસે આવેલાને ગુરુ પાસે જ મોકલવા જોઇએ. જાતે સમજાવવા ન બેસવું. તે કાળે તે ક્રિયા કરવી એવો આગ્રહ જો ઇએ. ભણનારને ખાધા વગર ભણવાનું ન ફાવતું હોય તો નવકારશી કર્યા કરે, પણ એ એકાસણાની ટેવ ન પાડે – એ ચાલે ? એકાસણાની ટેવ તો પાડવી જ પડે. ચોવિહાર પણ બે ઘડી પહેલાં જ
શ્રી સમકિતના સડસઠ બોલની સજઝાય ૧૬૮
કરવો જોઇએ. આ બધી ક્રિયામાંથી છટકબારી નથી શોધવી. “બેઘડીના બદલે સૂર્યાસ્ત પહેલાં જમે – એટલું તો સારું ને ?, નવકારશી કરીને પણ સ્વાધ્યાય કરે છે ને ?' આવા વિકલ્પો ન શોધો. ભગવાનની આજ્ઞા પાળવા માટે કે માર્ગ સાચવવા માટે તમે વિકલ્પ શોધો છો, એના બદલે માર્ગ સાચવવા માટે સંકલ્પબળ મજબૂત કરવાની જરૂર છે. પ્રતિક્રમણના સમયે પ્રતિક્રમણ કરવું, ગોચરીના સમયે ગોચરી જવું અને સ્વાધ્યાયના સમયે સ્વાધ્યાય કરવો : એનું નામ ક્રિયા. આ ક્રિયા વખતે કેવળજ્ઞાન પામવાનું લક્ષ્ય હોવું જ છે ઇએ. લોકો આપણને સારા કહે, ધર્મી કહે, આત્માર્થી કહે માટે ક્રિયા કરવાની વાત નથી. એ જ રીતે ગૃહસ્થની દરેક ક્રિયા સાધુપણાના લક્ષ્યથી જ થવી જોઇએ. જ્ઞાન અને ક્રિયાનો સમન્વય ચોથે-પાંચમે થતો નથી માટે જ છ ગુણઠાણું જોઇએ છે. મોક્ષનો ઉપાય સંયમ અને જ્ઞાન છે : આ સંયમ અને જ્ઞાન સાધુપણા વિના પાળી શકાય એમ નથી. તેથી વસ્તુતઃ સંયમની સાધના અને જ્ઞાનની આરાધના સાધુપણામાં થતી હોવાથી, સાધુપણું એ જ મોક્ષનો ઉપાય છે.
- ધર્મ માત્ર ભાવાત્મક છે : એવું કહે તે સાચું નથી. ધર્મ તો પરિણામ અને પ્રવૃત્તિ : ઉભયાત્મક છે. ગ્રહણશિક્ષાની સાથે આસેવનશિક્ષા પણ જરૂરી છે. રોગની ચિકિત્સાનો ભાવ હોય અને નિદાન કરાવવાની, ઔષધ લેવાની, પથ્ય પાળવા વગેરેની ક્રિયા જો ન કરે તો સાજો થાય ? ભાવ વગરની ક્રિયાને નકામી કહી છે એનો અર્થ એ નથી કે ક્રિયા નકામી છે. ભાવ સાથેની ક્રિયા હશે તો જ તે મોક્ષે પહોંચાડશે. કષ્ટ વેઠવાનું તેમ જ ભણવાનું તો દરેક દર્શનકારો જણાવે છે. જ્યારે આજ્ઞા મુજબ કષ્ટ વેઠવાનું કે ભણવાનું કામ તેઓ કરતા ન હોવાથી તેમનું જ્ઞાન કે સંયમનું કષ્ટ મોક્ષસાધક નથી બનતું. પરસમયમાં-પરદર્શનમાં મોક્ષના ઉપાયની તાત્ત્વિક પ્રાપ્તિ થતી જ નથી. જ્યારે આ શ્રી વીતરાગપરમાત્માના શાસનમાં જ આ ઉપાયની તાત્ત્વિક પ્રાપ્તિ થાય છે. આ શાસનને પામીને આપણા આનંદની અવધિ ન હોય એ સ્વાભાવિક છે. કારણ કે હવે આપણાં સમસ્ત દુ:ખોનો અંત નજીકના કાળમાં લાવી શકાશે. આ ઉપાય
શ્રી સમકિતના સડસઠ બોલની સજઝાય ૧૬૯
