________________
સ્વાભાવિક ગુણ પૂર્ણપણે પ્રગટે છે. આ રીતે મોક્ષનું સ્વરૂપ બતાવતી વખતે આપણે અન્યદર્શનકારોનું ખંડન કર્યું : પહેલાં પાંચે સ્થાનમાં અન્યદર્શનની માન્યતા કઇ રીતે સંગત નથી તે જણાવ્યું. હવે છેલ્લા છઠ્ઠા સ્થાનમાં મોક્ષના ઉપાયની વિચારણા કરવાની છે. આ મોક્ષના ઉપાયનું સ્વરૂપ સમજતી વખતે સ્વદર્શનમાં પણ જે મતમતાંતર પડ્યા છે તેનું પણ ખંડન કરવાનું છે. મોક્ષનું યથાર્થ સ્વરૂપ માન્યા પછી એ સ્વરૂપને પામવા માટેનો ઉપાય પણ યથાર્થ હોવો જોઇએ. આજે મોક્ષના યથાર્થ સ્વરૂપને માનનારા પણ મોક્ષના ઉપાયને માનવામાં ગોટાળા કરે છે. બે મા વિરુદ્ધ દિશામાં જતા હોય છતાં એક સ્થાને પહોંચાડે એવું તો ક્યારેય ન બને. સ્થાપનાને ન માને તેનો પણ મોક્ષ થાય અને સ્થાપનાને માને તેનો પણ મોક્ષ થાય એવું તો ન બને ને ? વસ્ત્રપાત્રને રાખનારનો પણ મોક્ષ થાય અને ન રાખનારનો પણ મોક્ષ થાય - એવું આ કાળમાં ન બને. આ પાંચમા આરામાં ભગવાને જે માર્ગ બતાવ્યો છે તે એક જ છે, તેમાં ભેદ કરે તો તે મોક્ષની નજીક ન જઇ શકે. આથી જ તો કહ્યું છે કે નાચ: પથ: શિવપ મુનીન્દ્ર ! ત્થા I એક મકાનના ચૌદમે માળે જો પહોંચવું હોય તો ત્યાંના જ ચૌદ માળ ચઢવા પડે. સાત માળ બાજુના મકાનના ચઢે અને સાત માળ એ મકાનના ચઢે તો ચૌદમે માળે ન પહોંચાય. તેથી મોક્ષે જવા માટેના ઉપાયભૂત માર્ગ એક જ છે, એમાં ભેદ ન પડે. સી કેડીઓ જુદી હોય પણ પછી એક માર્ગે આવે - એવું બને ને ?
એ કેડીઓને માર્ગનો માર્ગ માનીશું. પરંતુ એક માર્ગે આવે તો. પાંચમી દષ્ટિમાં ચોથે ગુણઠાણે બધી કેડીઓ ભેગી થઇ જાય. પહેલી ચાર દૃષ્ટિમાં જુદી જુદી કેડીઓ હોય એવું બને. પણ સમ્યગ્દર્શન પામે એટલે બધા માર્ગમાં આવી જાય. આજે ભગવાનના શાસનમાં પંચાંગી પ્રમાણ મનાતી હોવા છતાં માત્ર મૂળ આગમને પ્રમાણ માને, સ્થાપનાનિક્ષેપો પ્રમાણભૂત હોવા છતાં તેને અપ્રમાણ માને, સ્ત્રીને મુક્તિ માનેલી હોવા છતાં ન માને તો એ બધા મિથ્યાષ્ટિ છે. માટે તેઓ માર્ગમાં તો નથી, કેડીએ પણ નથી. આથી મોક્ષના સ્વરૂપ પછી મોક્ષના ઉપાયનું પણ સ્વતંત્ર
શ્રી સમકિતના સડસઠ બોલની સજઝાય ૧૫૮
સ્થાન જણાવ્યું છે. પંચસૂત્ર વગેરે ગ્રંથમાં પહેલાં મોક્ષનો ઉપાય બતાવ્યા પછી મોક્ષસ્વરૂપ ફળ જણાવ્યું છે. જ્યારે અહીં નિરૂપણની શૈલી ઊલટાવી, એનું કારણ એ છે કે મોક્ષનું યથાર્થ સ્વરૂપ સ્વીકાર્યા પછી પણ મોક્ષનો ઉપાય જો યથાર્થ સ્વરૂપે સ્વીકારવામાં ન આવે તો મોક્ષ નહિ જ મળે : તે જણાવવું છે.
મોક્ષના ઉપાયને સમજવા પહેલાં મોક્ષના સ્વરૂપનો અંતિમ પ્રકાર વિચારી લઇએ. અત્યાર સુધી સંસારમાં જે સુખ અનુભવ્યું છે તે દુઃખથી સંવલિત જ અનુભવ્યું છે. કેવળ સુખનો અનુભવ સંસારમાં નથી. સંસારમાં શરીર અને મનના કારણે આધિ-વ્યાધિ-ઉપાધિનાં દુઃખો છે. શરીર છે માટે દુ:ખ છે અને માનીએ - મન પર લઇએ તો દુ:ખ છે. જો મન પર ન લઇએ તો કોઈ દુ:ખ નથી. આત્મામાં જે સુખ-દુ:ખની લાગણી છે તે કષાયસહચરિત છે. કષાયનો ક્ષયોપશમ જેમ જેમ થવા માંડે તેમ તેમ કષાયનો આંશિક અભાવ થયો હોવાથી મોક્ષનું સુખ અનુભવાય છે. લાગણી એ આત્માનો સ્વભાવ નથી. આત્માનો સ્વભાવ તો અનંતા સુખનો હતો, પરંતુ કર્મના યોગે જે દુ:ખ અનુભવાય છે તે આપણા સુખમાં ભાગ પડાવે છે. એ દુ:ખ ટળે તો એકલું સુખ અનુભવાય. અનંતાનુબંધીના કષાયની હાનિ થવા માંડે ત્યારથી મોક્ષસુખનો અનુભવ શરૂ થાય છે. ‘જો ઇતું નથી’ : આ મોક્ષનું સુખ છે. આપણે સત્કાર્યવાદી છીએ. જે વસ્તુ સર્વથા ન હોય તે ક્યારે પણ ન થાય. જે થાય છે, તે અંશે પણ હતી જ. જો ચૌદમાં ગુણઠાણે મોક્ષના સુખની પ્રાપ્તિ થતી હોય તો તે ત્યારે જ સંગત થાય કે જ્યારે તેની શરૂઆત પહેલે ગુણઠાણે થાય. જે પહેલે આંશિક પણ ન હોય તે ચૌદમે પરિપૂર્ણ ન થાય. ‘જોઇતું નથી’ આ પરિણામ જેટલા અંશે આવે તેટલા અંશે મોક્ષનું સુખ અનુભવાશે. આજે વગર માંગે મળે – એમાં આનંદ આવે તોપણ સમજવું કે મોક્ષનું સુખ નથી ગમતું. જો મોક્ષનું સુખ ગમતું હોય તો મળેલા વિષયોમાં આનંદ પામવાનું બને નહિ. એક કષાયની શાંતિથી આટલો આનંદ અનુભવાય તો બધા કષાય જવાથી કેવું સુખ અનુભવાય ? ક્રોધ
શ્રી સમકિતના સડસઠ બોલની સજઝાય . ૧૫૯
