________________
અનાદિકાળના ઔદયિકભાવની છાયા ત્યાં પડી છે : એવું હજુ બોલવું હોય તો બોલાય. શરીરના ત્રીજા ભાગની પણ અવગાહના ત્યાં પડી છે : આવું આત્માને વિભુ માનનારા ન માની શકે. ખરી રીતે તો સિદ્ધની છાયા, અવગાહના વગેરે જે પ્રયોગો કરીએ છીએ તે અરૂપી એવા શુદ્ધાત્મામાં ઘટતા નથી. કારણ કે છાયા, આકાર, સંસ્થાન : આ પુદ્ગલના ધર્મો છે. ઋષભદેવ પરમાત્માનું શરીર મોટું માટે એમને વધારે જગ્યાની જરૂર છે અને મહાવીર પરમાત્માનું શરીર નાનું માટે એમને ઓછી જગ્યાની અપેક્ષા છે - એવું નથી. જો અપેક્ષા રહે તો તેઓ કૃતકૃત્ય ન મનાય. સિદ્ધપરમાત્માને કોઇ પણ જાતની અપેક્ષા હોતી નથી. અરૂપી એવા આત્મપ્રદેશો કેટલા આકાશપ્રદેશમાં અવગાહીને રહે છે - તે સમજાવવા માટે આવો પ્રયોગ કરાય છે.
-
પરમપદ સ્વરૂપ મોક્ષ છે આ પ્રમાણે કીધા પછી અમલ સ્વરૂપ મોક્ષ છે એનું વર્ણન કરે છે. સાંખ્યદર્શનકાર; કર્મ આત્માને અડતા જ નથી : એવું માને છે. તેમ જ કેટલાક લોકો કર્મ એકાંતે ભિન્ન છે એવું માને છે. ‘અમલ’ પદથી તેઓનું ખંડન કર્યું છે. જે વસ્તુ પહેલેથી મલિન ન હોય તો એને નિર્મલ બનાવવાનો પ્રયત્ન કોઇ કરતું નથી. અનાદિકાળથી આત્મા જો શુદ્ધ જ હોય તો તેને શુદ્ધ કરવાનું રહેતું નથી. શુદ્ધ બનાવવા માટે શાસ્ત્રની જરૂર પણ ન રહે. પથ્થર કર્મરહિત થયો એવું બોલાતું નથી. આત્મા કર્મરહિત થયો એવું બોલાય છે. એના ઉપરથી નક્કી છે કે - આત્મા અનાદિથી ક્ષીરનીરન્યાયે કર્મપુદ્ગલોથી બદ્ધ છે, કર્મસ્વરૂપ મલવાળો છે. કર્મને દૂર કરે એટલે મલ વગરનો બને છે. પહેલેથી જે કેદી નથી એ કેદી છૂટો થયો એવું બોલો ખરા ? કેદી છૂટો થયો ક્યારે બોલો ? પહેલાં બંધાયેલો હોય તો ને ? અન્યદર્શનકારે પથ્થર જેવી આત્માની મુક્તિ પહેલેથી જ માની લીધી. કર્મ આત્મામાં છે. આવો આત્મા શરીરમાં છે. શરીર અને આત્માને કગ્નિત્ ભેદાભેદ છે. જો એકાંતે અભેદ માનીએ તો ચાર્વાકદર્શનના બધા દોષો આપણને લાગે અને એકાંતે ભેદ માનીએ તો કર્મ લાગશે જ નહિ તો બદ્ધ મુક્ત થયો શ્રી સમકિતના સડસઠ બોલની સજ્ઝાય – ૧૫૪
એવું મનાશે નહિ. ક્ષીરનીરની જેમ કર્મ-આત્માનો સંયોગ છે. આ સંયોગ તાત્ત્વિક છે, અતાત્ત્વિક નથી. પ્રયત્નથી તેને છૂટો પાડવાનો છે. બન્નેનો સંયોગ અનાદિનો છે તો જુદો ન પડે : એવું નથી. જેમ માટી અને સોનું ખાણમાં કુદરતી રીતે સાથે હોવા છતાં બન્ને જુદા પડે છે તેમ આત્મા અને કર્મ છૂટા પડી શકે છે.
સ૦ અન્યદર્શનકારો એમ માને છે કે - પરમ બ્રહ્મ એક છે, શુદ્ધ છે અને બીજા બધા તેના અંશો છે' એ બરાબર છે ?
એક બાજુ આત્માને વિભુ માનવો અને એક બાજુ એના બધા અંશો માનવા : આ વાત તમને બેસે એવી લાગે છે ? જે વિભુ હોય એના અંશ હોય ખરા ? અંશ એટલે ટુકડો, અવયવ, ભાગ. આખી એક જ વસ્તુ છે તો ટુકડા કઇ રીતે બોલાય ? કોઇ વસ્તુના જ્યારે પણ અંશ બતાવવામાં આવે ત્યારે એ અંશ કયા સ્વરૂપે છે એ બતાવવું પડે. એ અંશ વસ્તુથી જુદો છે કે વસ્તુસ્વરૂપ છે : એમ બે વિકલ્પનો વિચાર કરીએ તો ઉભયથા વિભુનો અંશ ઘટે નહિ. કારણ કે જો વિભુનો અંશ વિભુથી જુદો હોય તો તે વિભુવસ્તુનો ન કહેવાય અને એ અંશ જો વિભુસ્વરૂપ જ હોય તો વિભુ સર્વવ્યાપી હોવાથી એના અંશનું અસ્તિત્વ જ ન હોય. અંશ હોય તો વિભુ ન કહેવાય, વિભુ હોય તો અંશ ન મનાય. તેથી સ્પષ્ટ છે કે એકાંતદર્શનકારોને ત્યાં કોઇ પણ વસ્તુનું વાસ્તવિક સ્વરૂપ તથા બંધમોક્ષની વ્યવસ્થા વગેરે કાંઇ પણ ઘટતું નથી. સ્યાદ્વાદની મુદ્રાએ જ બધા જ પદાર્થો તેમ જ બધી વ્યવસ્થા સંગત બને છે.
અન્યદર્શનકારો સર્વજ્ઞ ન હોવા છતાં તેમણે મોક્ષનું સ્વરૂપ સમજાવવાનો પ્રયત્ન કર્યો તેથી તેઓ મોક્ષનું યથાર્થ સ્વરૂપ સમજાવી શક્યા નથી. જ્યારે તીર્થંક૨૫રમાત્માઓએ કેવળજ્ઞાનથી મોક્ષનું સ્વરૂપ સાક્ષાદ્ જોઇને તે સ્વરૂપ વર્ણવ્યું છે. આથી એ સ્વરૂપ યથાર્થ છે. આ સ્વરૂપ અનુમાનપ્રમાણથી, આગમપ્રમાણથી આગળ વધીને કેવળીની અપેક્ષાએ પ્રત્યક્ષપ્રમાણથી પણ સિદ્ધ થઇ શકે એવું છે. આમ છતાં આપણે મોક્ષને માનવાના બદલે સંસારના સુખ માટે આપણી જિંદગી બરબાદ શ્રી સમકિતના સડસઠ બોલની સજ્ઝાય – ૧૫૫
