________________
જયારે દ્રવ્યથી તો આત્મદ્રવ્ય અવિચલિત અખંડિત અને પોતાના ગુણનો રાજા છે. આત્માનું કશું જતું નથી, જે જાય છે એ આત્માનું હોતું નથી.
‘આત્મા છે’ અને ‘આત્મા નિત્ય છે તેના પછી ત્રીજા સ્થાનમાં ‘આત્મા કર્તા છે” એમ જણાવ્યું છે. અહીં જો કર્મનું કર્તૃત્વ માનવું હોય તો તે વ્યવહારનયને આશ્રયીને છે - એમ સમજવું. બાકી નિશ્ચયથી તો આત્મા પોતાના ગુણોનો કર્તા છે. શુદ્ધ આત્મતત્ત્વ ક્યારે પણ કર્મનો કર્તા બનતો નથી. આત્મા અનાદિથી શુદ્ધ નથી, આકાશજેવો નથી. આત્મા સ્વરૂપથી શુદ્ધ હોવા છતાં તે અનાદિથી કર્મના સંબંધના કારણે અશુદ્ધ છે. આકાશાદિ જડ છે, આત્મા ચેતન છે. તેથી જ વ્યવહારનયથી આત્માને કર્મનો કર્તા મનાય છે. આત્માની અશુદ્ધ અવસ્થા માનીએ તો જ તેના શુદ્ધિકરણ માટે પ્રયત્ન કરી શકાય. બારીનો કાચ અને દર્પણનો કાચ : બન્ને કાચ હોવા છતાં માત્ર દર્પણમાં જ પ્રતિબિંબ પડે છે. કારણ કે પ્રતિબિંબ ઝીલવાની યોગ્યતા તેમાં છે, બીજા કાચમાં નથી. તેવી રીતે આત્મા અને આકાશ બન્ને અમૂર્ત હોવા છતાં આત્મામાં કર્મ લાગવાની યોગ્યતા પડી છે માટે આત્મા પર કર્મ લાગે છે, આકાશ પર નથી લાગતાં. એ જ રીતે આત્માના આઠ રુચક પ્રદેશોમાં એવી યોગ્યતા નથી માટે તે આત્મપ્રદેશ હોવા છતાં તેના ઉપર કર્મ લાગતાં નથી. આત્મા પહેલાં શુદ્ધ હતો પછી અશુદ્ધ બન્યો છે – એવું નથી. આત્મા શુદ્ધ હોવા છતાં તેની ઉપર કર્મનો યોગ થયેલો છે તે પણ ગ્રાહકસ્વભાવને લઇને છે. અને આ રીતે કર્મના યોગે અશુદ્ધ સ્વરૂપ પ્રાપ્ત કરવાનું કામ અનાદિથી ચાલુ છે, શુદ્ધ ભાવ તિરોહિત થયેલો છે. તેને પ્રગટ કરવાનો છે. જેમ સોનું અને માટીને કોઈ પણ ભેગું કરવા નથી જતું, છતાં તેનો સ્વભાવથી સંયોગ થયેલો છે. તેમ અહીં પણ આત્મા અને કર્મનો સંયોગ પણ પરસ્પરના ગ્રાહ્યગ્રાહકસ્વભાવના કારણે અનાદિથી છે. જેમ રાંધેલું અનાજ વાવવા છતાં ઊગતું નથી તેમ સિદ્ધના આત્માઓએ કર્મનું બીજ બાળી નાંખ્યું હોવાથી તેમને કર્મનો સંબંધ નથી થતો. સિદ્ધપરમાત્મા લોકના અગ્રભાગ ઉપર ઇચ્છાથી નથી ગયા, સ્વભાવના કારણે જ ગયા છે. ત્યાં પણ અનંતા
સૂક્ષ્મજીવો સાથે રહ્યા છે. ત્યાં તેમને અશુદ્ધની સાથે રહેવાનું દુઃખ નથી. કારણ કે ઇચ્છાથી ત્યાં નથી ગયા. અહીં તેરમે ગુણઠાણે પણ એક લાખ પૂર્વ સુધી તીર્થકર ભગવંતો રહે છે તે તીર્થંકરપણાની ઋદ્ધિ ભોગવવા માટે કે લોકો ઉપર ઉપકાર કરવા નથી રહેતા. માત્ર તીર્થંકર નામકર્મ તથા આયુષ્યકર્મના યોગે રહે છે. સિદ્ધના આત્માઓ જ નહિ, અહીં રહેલા છઠ્ઠાસાતમાં ગુણઠાણાવાળા પણ ઇચ્છા વગરના હોય છે. ઇચ્છા હોવા છતાં ઇચ્છાને આધીન નથી થતા - આ જ એમનો સામ્ય ભાવ છે. તેથી બૌદ્ધદર્શનમાં ગૌતમબુદ્ધના સામ્યને વખાણ્યું ત્યારે પૂ. ઉપાધ્યાયજી મહારાજે કહ્યું હતું કે- ‘તમારા સર્વજ્ઞનું સામ્ય અમારે ત્યાં કમી આત્માને છટ્ટસાતમે હોય છે. આપણે ત્યાં દરેક વસ્તુના જવાબ છે. પરંતુ તકલીફ એ છે કે જવાબ આપણે માનવા નથી. સિદ્ધના આત્માઓ લોકાગ્ર ઉપર અદ્ધર લટકે છે માટે તે અવસ્થામાં આનંદ નથી – એવું માનવાનું પણ મોહ શીખવે છે. સંસારની ભયંકરતા જણાઇ નથી અને ખાવાપીવાફરવામાં સુખ માન્યું છે માટે મોક્ષનું સ્વરૂપ અનિષ્ટ લાગે છે. જો એક વાર સંસાર નજર સામે આવે તો સિદ્ધનું સ્વાભાવિક સ્વરૂપ ગમ્યા વિના ન રહે.
આપણી વાત એ છે કે આત્મા કર્તા છે : આ સ્થાનમાં દ્રવ્યાર્થિકનયથી-નિશ્ચયનયથી આત્મા પોતાના ગુણોનો કર્તા છે. વ્યવહારનયમાં પણ અનુપચરિત(ઉપચાર વગરના) વ્યવહારને આશ્રયીને આત્માને કર્મનો કર્તા કહેવાય છે. જયારે ઉપચરિત વ્યવહારને આશ્રયીને આત્મા ઘટાદિ પદાર્થોનો કર્તા કહેવાય છે. વસ્તુનું મૂળભૂત સ્વરૂપ માનવું – સ્વીકારવું તેને નિશ્ચય કહેવાય છે અને વસ્તુનું જેવું સ્વરૂપ ન હોવા છતાં તેવું માનવું-કહેવું તેને વ્યવહાર કહેવાય. કાણા ઘડાને કે ખાલી ઘડાને ઘડો વ્યવહાર કહે, પાણીથી ભરેલા ઘડાને ઘડો કહેવાનું કામ નિશ્ચય કરે છે. સ0 વ્યવહાર નિશ્ચયનું સાધન કઇ રીતે બને ?
નિશ્ચયનું અને વ્યવહારનું સ્વરૂપ સમજયા પછી અશુદ્ધમાંથી શુદ્ધ સુધી પહોંચવા મહેનત કરવી એ સાધનતા. દીક્ષા લેવા જેવી માનવી એ વ્યવહારસમકિત છે અને દીક્ષા લેવી છે – એ નિશ્ચયસમકિત છે. વ્યવહાર
શ્રી સમકિતના સડસઠ બોલની સજઝાય ૧૩૭
શ્રી સમકિતના સડસઠ બોલની સજઝાય ૧૩૬
