________________
પ્રયત્ન કર્યો છે. જો વિષયના કારણે જ સુખ મળતું હોત તો તમે આખો દિવસ ખાતા બેઠા હોત, ટી.વી. જોતાં બેઠા હોત અને નિદ્રા પણ ન લેત. વિષયના આલંબન વિનાનું સુખ આ સંસારમાં પણ રાતદિવસ અનુભવીએ છીએ છતાં માનતા નથી તેનું કારણ એક જ છે કે વિષયનું સુખ જોઇએ છે. કોઇ એમ કહેતું હોય કે - ‘આત્માનું સુખ અનુભવાતું નથી' - તો એ તદ્દન ખોટી વાત છે એ સમજાવવા માટે આ દષ્ટાંત છે, માટે એનો ઉપયોગ એટલાપૂરતો જ કરવો છે. બાકી નિદ્રાનું સુખ પણ નથી જોઇતું. સ૦ વિષય જોઇને લલચાઇએ છીએ ને ?
વિષય જોઇને લલચાઓ છો એવું નથી, લાલચના કારણે લલચાઓ છો - એટલું યાદ રાખવું. જો લાલચ ન હોય તો ગમે તેવા વિષય પણ લલચાવે નહિ. તમે લાલચ છોડવા માંડો. વસ્તુના કારણે લલચાતા હોત તો પેટ ભરાયા પછી પણ લલચાત. તેથી નક્કી છે કે વસ્તુના કારણે નહિ, લાલચ પડી છે માટે લલચાઇએ છીએ.
ત્રીજા સ્થાનકમાં જોયું કે આત્મા કર્મનો કર્તા છે, પણ તે મનવચનકાયાના યોગોના કારણે છે; જેવી રીતે કુંભાર દંડના સંયોગે ઘડો બનાવે છે તે રીતે. આ રીતે કર્તૃત્વ માનવાના કારણે આત્માનું કર્મનું કર્તૃત્વ ટાળવાનો ઉપાય પણ સમજાય છે કે મનવચનકાયાના યોગોનો નિરોધ કરીએ તો કર્મકર્તૃત્વ ટળી જાય. કાયયોગ અનાદિકાળથી છે, પછી વચન કે મનયોગ મળે છે, છતાં મનનું ગ્રહણ પહેલાં કર્યું છે તે નાશની અપેક્ષાએ કર્યું છે. મન મરે પછી જ વચન અને કાયા મરે છે, માટે મનને પહેલાં જણાવ્યું. એક વાર મન મરી જાય, પરિણામ પડી જાય પછી કર્મબંધ અટકી જશે. સાતમા ગુણસ્થાનકે કષાય હોવા છતાં ગુણસ્થાનક પ્રત્યયિક બંધ હોય એવું પણ બને. કારણ કે કષાયના ઉદયમાં પણ કષાયને આધીન ન બને તેથી કષાયપ્રત્યયિકબંધ ન કહેવાય. વીતરાગ પરમાત્મા જેમ મરણાંતકષ્ટ વેઠે તેમ સાતમા ગુણઠાણાવાળા પણ કષાયની હાજરીમાં કષાયને આધીન થયા વિના સમભાવે મરણાંત કષ્ટ વેઠે છે. શ્રી સમકિતના સડસઠ બોલની સજ્ઝાય = ૧૪૨
આ છ સ્થાનનું વર્ણન આમ જોઇએ તો શરૂઆતમાં કરવું જોઇએ. પરંતુ શરૂઆતમાં આ બધી દાર્શનિક પરિભાષાને સમજવાનું કામ અઘરું પડે તેથી સામાન્યથી એકસઠ બોલનું નિરૂપણ કરીને પછી છ સ્થાનનું વર્ણન કર્યું છે. સામાન્યથી એકસઠ બોલ સમજાયા હોય તો છ સ્થાનનું સ્વરૂપ સમજવાનું કામ સહેલું થઇ પડે. ચોથા સ્થાનમાં આત્માને કર્મનો ભોક્તા તરીકે જણાવ્યો છે. આજે આપણે કર્મના કર્તા હોવા સાથે કર્મના ભોક્તા હોવાથી જ સંસારમાં રખડીએ છીએ. પુણ્ય-પાપના યોગે આપણો સંસાર છે. આમ છતાં આપણે પુણ્યનું ફળ ભોગવવા માટે અને પાપનું ફળ ટાળવા માટે આપણી જિંદગી પૂરી કરી છે, આત્માના જ્ઞાનાદિ ગુણોને પ્રગટ કરવાનો કે ભોગવવાનો કોઇ વિચાર જ નથી. આજે આપણે જો કર્મના ભોક્તા હોઇએ તો કર્મના યોગે છીએ તેથી કર્મ જ કર્મને ભોગવે છે - એટલું યાદ રાખવું. આત્મામાં કર્મ ભળી ગયા છે તેથી કર્મનું ભોતૃત્વ આત્મામાં આવ્યું છે બાકી એ અસલમાં કર્મનું જ ભોક્તત્વ છે. જો આત્માને કર્મનો યોગ ન હોય તો આત્મામાં કર્મનું ભોક્તૃત્વ ઘટે જ નહિ. આહાર વગેરેનો ભોગ પણ શરીર કરે છે, ઇન્દ્રિયો કરે છે. શરીરરહિત આત્માને વિષયનો ભોગવટો જ નથી. તેથી પુણ્ય અને પાપની સાથે મારે કોઇ લેવાદેવા નથી - આટલું જો માનીએ તો આપણો મોક્ષમાર્ગ ખુલ્લો થાય. જ્યાં સુધી આત્મા પોતાની જાતને પુછ્યું-પાપનો ભોક્તા જ માન્યા કરે છે ત્યાં સુધી મોક્ષ તરફ નજર નહિ જાય. વ્યવહારથી એ વસ્તુ સ્વીકારવી છે અને તેથી જ તે પુણ્યપાપના યોગને ટાળવા માટે નિશ્ચયનો આશ્રય લેવો જરૂરી છે. સ્કૂલમાં ભણતાં એક વાર્તા સાંભળી હતી... એક બહેન શ્રીમંત ઘરમાં પરણી હોવાથી પિયરમાં તેનું ઘણું માન હતું. વચ્ચે થોડા દિવસ બહેનની સ્થિતિ ઘસાઇ તો તેના ભાઇએ તેને બોલાવવાનું બંધ કર્યું. ફરી પાછી સ્થિતિ પૂર્વવત્ થઇ ત્યારે ફરી ભાઇએ જમવા બોલાવી. બહેન આવી અને જમવા બેઠી તે વખતે શરીરના એક એક અલંકાર કાઢીને તેની આગળ મિષ્ટાન્ન વગેરે ધરવા લાગી.
ભાઇએ કહ્યું કે– ‘આ શું કરે છે ? અલંકાર ભોજન કરતા હશે ?’ ત્યારે
શ્રી સમકિતના સડસઠ બોલની સજ્ઝાય – ૧૪૩
