________________
બહેને કહ્યું કે- “આ ભોજનસમારંભ અલંકારનો છે, બહેનનો નહિ ! બહેન તો પહેલાં પણ હતી, પણ ત્યારે અલંકાર ન હોવાથી તેને ભોજનનું આમંત્રણ ન હતું...' એ જ રીતે અહીં પણ સમજવું કે પુદ્ગલ પુદ્ગલને ભોગવે છે. આપણે આત્માને કર્મનો ભોક્તા માનીએ તો કર્મના યોગે આપણો સંસાર છે એ સમજાય અને તે કત્વ કે ભોસ્તૃત્વ આત્માનું પોતાનું નથી, કર્મના યોગે છે એવું સમજાય તો ચોથા સ્થાનમાંથી પાંચમા સ્થાનમાં જઇ શકીએ. આજે આપણે આત્માને કર્તા પણ માનીએ છીએ અને ભોક્તા પણ માનીએ છીએ, પરંતુ એ કનૃત્વ કે ભોસ્તૃત્વની માન્યતા સમ્યકત્વના ઘરની નથી. કારણ કે આપણે પુણ્યનું કર્તૃત્વ-ભોસ્તૃત્વ માનીને તે મેળવવા માટે પ્રયત્ન શરૂ કર્યો, ચાલુ રાખ્યો. જયારે પાપનું કસ્તૃત્વ-ભોક્નત્વ માનીને ત્યાંથી છૂટવાનો કોઇ વિચાર જ નથી ને ? આથી જ પાંચમા સ્થાન સુધી પહોંચવા માટે વ્યવહારનું કર્તૃત્વ-ભોસ્તૃત્વ માનવાના બદલે નિશ્ચયનું કર્તૃત્વ-ભાતૃત્વ માનવું જરૂરી છે. આ સુખદુ:ખ આત્માનાં નથી, જ્ઞાનાદિ ગુણો આત્માના છે. આત્મા ઓ જ્ઞાનાદિ ગુણોનો કર્તા છે અને ભોક્તા છે – એવું માને તો મોક્ષ માનવામાં કોઈ તકલીફ નથી. આત્મા આ સંસારમાં પુણ્ય પાપનો ભોક્તા છે. પુણ્યપાપ સાધુપણામાં પણ ભોગવાય માત્ર ગૃહસ્થપણામાં નહિ. તેથી વેદનીયને ભોગવવા મહેનત કરવાને બદલે મોહનીયને ટાળવા પ્રયત્ન કરી લેવો છે. સાધુભગવંતો પુણ્ય ભોગવતા નથી તેથી તેમને પાપ પણ ભોગવવું પડતું નથી. ગૃહસ્થપણામાં પુણ્ય ભોગવવું છે માટે સાથે પાપ ભોગવવું પડે છે. સાધુભગવંતો સુખ ભોગવતા નથી માટે તેમને દુ:ખ દુ:ખ નથી લાગતું. તમારે સુખ ભોગવવું છે માટે જ તો દુ:ખ દુ:ખરૂપ લાગે છે. તમે ધનની સાધના માટે છ-આઠ કલાક મહેનત કરો છો. અમે જ્ઞાનની સાધના માટે મહેનત કરીએ છીએ. છેવટે સાધનાનું કષ્ટ તો બન્ને ઠેકાણે છે, પરંતુ સિદ્ધિમાં કેટલું બધું અંતર છે ? જ્ઞાન ક્ષયોપશમભાવથી, ક્ષાયિકભાવથી સાધ્ય છે અને ધન ઔદયિક ભાવથી સાધ્ય છે. ધન પુણ્યથી મળે છે, જ્ઞાન નિર્જરાથી મળે છે. ગૃહસ્થપણામાં પુણ્ય જે ભોગવાય છે
શ્રી સમકિતના સડસઠ બોલની સજઝાય ૧૪૪
તે પાપના ઉદયમાં જ ભળે છે. જ્યારે સાધુપણામાં જે પુણ્ય નિકાચિત હોય તે ભોગવવું પડે તો તે પાપ સાથે નથી ભોગવાતું. સાધુપણામાં તો પુણ્ય નિકાચિત હોય તો જ ભોગવાય, ભગવાન પણ સમવસરણમાં બિરાજમાન થયા કેવળજ્ઞાન પછી. બાકી બાર વરસ સુધી તો ભૂમિ ઉપર પણ બેઠા નથી. તેમ સાધુભગવંતો સાધનાકાળમાં પુણ્ય નું ભોગવે. જ્ઞાનાદિ ગુણો આપણા છે માટે તેના જ કભોક્તા બનવું છે. જ્ઞાનનો આનંદ એ જ આનંદ છે અને અવિરતિનું દુ:ખ એ જ દુ:ખ છે. સાધુભગવંતને અજ્ઞાન અને અવિરતિ ન હોવાથી તેઓ જ્ઞાનનું અને વિરતિનું સુખ અનુભવે છે. સાધુપણામાં પુણ્યપાપનું ફળ મળવા છતાં જ્ઞાનના આનંદના કારણે ન તો સુખ સુખ લાગે છે અને ન તો દુ:ખ દુ:ખ લાગે છે. આ જ કારણથી અહીં જણાવ્યું છે કે વિષયના ભોગવટા વચ્ચે પણ તેનાથી ન્યારો એવો આત્મા પોતાના ગુણોને ભોગવે છે. છેલ્લી ઘડીએ બધાથી ન્યારા થવું એના બદલે શરૂઆતથી જ આ બધું છોડતા થવું છે. રાગ છોડવાનું કામ કપરું નથી, સંકલ્પ કરીએ તો સહેલું છે.
આ સંસાર અનંતદુ:ખમય છે એમ જ્ઞાનીઓએ કહ્યું છે છતાં આપણે સંસારમાં સુખ ભોગવવા માટે મહેનત કરીએ છીએ. શાસ્ત્રકારો કહે છે કે શાતા અને અશાતા આ બેય પ્રકૃતિઓ પરાવર્તેમાન છે. શાતાને સતત ભોગવવાની ઇચ્છા હોય છતાં અંતર્મુહૂર્તે અશાતાનો ઉદય થાય જ છે. અનુત્તરવિમાનવાસી દેવોને પણ શાતાના ઉદયની વચ્ચે અંતર્મુહૂર્તો અંતર્મુહૂર્તે અશાતા ભોગવાય છે અને નરકના જીવોને એશાતાની વચ્ચે અંતર્મુહૂર્તે અંતર્મુહૂર્તે શાતા ભોગવાય જ છે, માત્ર તે અંતર્મુહૂર્ત નાનું હોવાથી અને રસ મંદ હોવાથી શાતા વર્તાતી નથી. ચાર સ્થાનમાં આત્માનું અસ્તિત્વ, નિત્ય અવસ્થાન અને કર્મના યોગે અશુદ્ધ સ્વરૂપ જાણ્યા પછી હવે એ અશુદ્ધિથી રહિત કેવી રીતે થવાય - એવી જિજ્ઞાસા સ્વાભાવિક જાગે જ. શુદ્ધ આત્મતત્ત્વ અને અશુદ્ધ આત્મતત્ત્વ : આ બેનો સ્વીકાર કરે તેઓ જ મોક્ષના સ્વરૂપને સ્વીકારી શકે. અન્યદર્શનકારો એકાંતે આત્માને શુદ્ધ માની બેઠા છે તેથી તકલીફ છે. તેઓ બોલે ખરા કે
શ્રી સમકિતના સડસઠ બોલની સજઝાય . ૧૪૫
