________________
બતાવ્યાં. જેમ સૂત્ર, અર્થ, તદુભય અહીં સૂત્રની ઉપેક્ષા કે અર્થની ઉપેક્ષા નથી કરવાની. જે તદુભયનો અર્થી હોય તે જ પહેલાં સૂત્રનો અર્થી હોય પછી અર્થનો અર્થી હોય, તેમ અહીં પણ બાહ્યથી પણ શાંત થવું જરૂરી છે તેમ જ અત્યંતરથી પણ શાંત થવું જરૂરી છે - તે જણાવવા માટે ત્રણ પદો જુદાં બતાવ્યાં. બાકી ત્રણે પદો એકાર્યવાચી છે. સૂત્રની ઉપેક્ષા કરે તે અર્થનો અધિકારી નથી. સૂત્ર કંઠસ્થ કરવાનું કામ કષ્ટસાધ્ય છે તેથી સૂત્ર પહેલાં ભણાવાય છે. સૂત્રો ભણ્યા પછી અર્થ ભણ્યા વગર પણ ન ચાલે. આ રીતે સૂત્ર અને અર્થ ભણ્યા પછી સૂત્ર બોલતાંની સાથે અર્થ ઉપસ્થિત થાય એ રીતે અભ્યાસ કરે તે તદુભયનો જ્ઞાતા બને. આજે સૂત્ર ભણી ગયેલા પણ અર્થ કરવા માટે રાજી નથી. સૂત્ર ભણ્યા પછી તે બોલવાનો અધિકાર અર્થના જાણકારને મળે છે. આ તો પ્રતિક્રમણનાં સૂત્રો કંઠસ્થ કરીને બોલવા માંડે, અર્થ ન કરે. એવાઓ પ્રતિક્રમણનું ફળ કઇ રીતે પામે ? ન્યાયદર્શનકારોએ પણ કહ્યું છે કે અર્થ યુધ્ધ યુવતે - અર્થનો બોધ કર્યા પછી પ્રયોગ કરવો - બોલવું. આપણે અર્થ જાણ્યા વિના બોલવાનું ચાલુ રાખ્યું છે ને ?
આ સંસારમાં સારભૂત એવી જે શાંત અને દાંત અવસ્થા છે તેનું કારણ - આધાર સમ્યક્ત્વ જ છે. સમકિતી આત્મા જ વિષયની પરિણતિ ટાળી શકે અને કષાયની પરિણતિ ટાળી શકે. ઇન્દ્રિયનું દમન કરવાનું અને કષાયને શાંત કરવાનું મન સમકિતીને જ થવાનું છે. જયાં સુધી મિથ્યાત્વ પડ્યું છે ત્યાં સુધી ઇન્દ્રિયોને કાબૂમાં રાખવાનું કે કષાયને શાંત કરવાનું મન થવાનું જ નથી. આથી જ સમ્યકત્વને શમંદમનો આધાર કહ્યો છે. સમ્યકત્વના લક્ષણમાં જણાવ્યું છે કે અપરાધી વિશે પણ ચિત્તથી પ્રતિકૂળ ન ચિંતવે. આવા પ્રકારનું સમ્યકત્વ હોવાથી જ તેમાં શમદમ રહી શકે. આ સમ્યકત્વ પૃથ્વીની જેમ આધાર છે. પૃથ્વીને સાહિત્યની પરિભાષામાં સર્વસહા કહેવાય છે. પૃથ્વીનું ગમે તેટલું દમન કરવામાં આવે તોપણ તે શાંત હોય છે. આ રીતે પૃથ્વીમાં જે રીતે અમદમ રહેલા છે તેમ આત્મામાં અમદમ સમકિતના આધારે રહેલા છે. જેની પાસે
શ્રી સમકિતના સડસઠ બોલની સજઝાય : ૧૨૮
સમકિત નથી તે ઇન્દ્રિયનું દમન કે કષાયનું શમન કરી ન શકે. કદાચ કરે તો તે બનાવટી હોય, સાચી શાંતદાંત અવસ્થા સમ્યકત્વ પામ્યા પછી અને તે પણ સાધુ થયા પછી આવે. ઇન્દ્રિયોને કાબૂમાં રાખવાનું અને કષાયને વશ કરવાનું કામ કરવું હોય તો સાધુપણું લઇને સ્વાધ્યાયમાં મનને સ્થિર કરવું પડશે. જેઓ સ્વાધ્યાયના પ્રેમી નથી તેઓ અમદમને પામી જ ન શકે. સમકિતીને સાધુ થવાની ભાવના હોય છે તે પણ આના પરથી સમજી શકાય છે. સમ્યક્ત્વની જરૂર શમ અને દમ માટે જ છે. જેઓ ચારિત્ર લેતા નથી તેમનું સમ્યક્ત્વ જોખમમાં મુકાવાનું જ. તમે ચારિત્ર લેવા તૈયાર ન થાઓ અને વિષય-કષાય નડે છે તેની ફરિયાદ કર્યા કરો તેનો કોઈ અર્થ નથી. તે જ રીતે સાધુસાધ્વી પણ સ્વાધ્યાય ન કરે, મૌન ન રાખે અને ફરિયાદ કર્યા કરે તેનો કોઇ ઉપાય નથી.
છઠ્ઠી ભાવનામાં સમ્યકત્વને પાત્ર-ભાજનની ઉપમા આપી છે. શમ અને દમ સારભૂત હોવાથી સમકિતી ચારિત્ર ગ્રહણ કરે અને ચારિત્ર લીધા પછી આ સમ્યક્ત્વ જ શ્રુત અને શીલના રસનું ભાજન છે. શ્રુત એટલે જ્ઞાન અને શીલ એટલે આચાર. સાધુપણામાં આવ્યા પછી જો જ્ઞાનનો કે ક્રિયાનો રસ સુકાઇ ગયો હોય તો તે સમ્યક્ત્વનું પાત્ર ન હોવાથી જ સુકાઇ ગયો છે – એમ સમજવું. સાધુપણામાં જ્ઞાન અને ક્રિયા જેમ જેમ કરતા જાય તેમ તેમ વધતા જતા હોય, જ્ઞાનનો રસ વધતો જાય અને ક્રિયાનો રસ વધતો જાય તો સમજવું કે સમ્યક્ત્વનું પાત્ર બરાબર છે. જો પાત્ર વ્યવસ્થિત હોય તો રસ ઢોળાઇ જવાનું બીજું કોઇ કારણ નથી. તેથી સાધુપણામાં પણ સમ્યકત્વ જાળવવામાં આવે તો જ જ્ઞાન અને ક્રિયા ટકે તથા વૃદ્ધિ પામે.
શ્રી સમકિતના સડસઠ બોલની સજઝાય : ૧૨૯
