________________
મોહદશાના કારણે, સકામચારિત્રના કારણે થાય છે. નિષ્કામભાવનું ચારિત્ર હોય તો ભવાંતરમાં ભોગવવા જવું પડે એવું પુણ્ય ન બંધાય. અનુત્તરવિમાનમાં જનારાને પણ જતાંની સાથે એ વિચાર આવે કે ‘જવું હતું ક્યાં અને આવી ગયા ક્યાં ?” વિશુદ્ધિ જળવાઇ નહિ ને આયુષ્ય બંધાયું તેનું તેમને દુ:ખ હોય છે. તેથી નિષ્કામભાવનું ચારિત્ર કેળવવું છે. અજ્ઞાન જાય એટલે જ્ઞાન આવે અને અપેક્ષા જાય એટલે ચારિત્ર આવે. જ્ઞાન અને સમ્યકત્વ બંને સાથે જ છે. વ્યવહારની અપેક્ષાએ જ્ઞાન પહેલાં, સમ્યકત્વ પછી અને ત્યાર બાદ ચારિત્ર આવે. નિશ્ચયનયથી જ્ઞાનદર્શન-ચારિત્ર ત્રણે એકી સાથે હોય છે. સ, આધાર અને આધેય બંને ગુણસ્વરૂપ છે ને ?
બરાબર. મૂડી પણ પૈસો છે અને વ્યાજ પણ પૈસો છે. છતાં મૂડી વિના વ્યાજ ન આવે - એની જેમ અહીં સમજવું કે સમ્યકત્વ વિના બીજા ગુણો ન જ આવે. સારામાં સારું ચારિત્ર પાળનારા પણ એક મુમુક્ષુની લાલચમાં બધું ગુમાવી બેસે છે. આજે ચારિત્રનાં વસ્ત્રો ઉતારવાનું કામ અમારા મુમુક્ષુ કરે છે. ફકીર જેવું જીવન જીવનારા પણ મુમુક્ષુની લાલચમાં શિથિલ બનતા ગયા. આપણે તરવા માટે આવ્યા છીએ, બીજાને તારવા માટે નથી આવ્યા તો શા માટે બીજાની પંચાત કરવી ? આપણે આપણી ચોપડી-સાપડો લઇ ભીંત સામે મોટું કરી બેસી જવું. શું કામ છે બધાની સાથે વાતો કરવાનું? દીક્ષા વખતે જે પુસ્તક-સાપડો આપ્યો છે તે આપણા જીવનનું ભાથું છે. આપણને જે કામ સોંપ્યું નથી તેમાં માથું મારવું નથી. નહિ તો આપણો પગ કુંડાળામાં પડ્યા વિના નહિ રહે. મોહરૂપી ચોર આપણી પાસેથી મૂળગુણ કે ઉત્તરગુણરૂપી રત્નો હરી લેવા કે પડાવી લેવા માટે તાકીને બેઠા જ છે. તેથી સમ્યક્ત્વરૂપી નિધાનમાં આપણા બધા ગુણો ભંડારી રાખવા છે.
સમ્યકત્વની પાંચમી ભાવનામાં સમ્યકત્વને આધાર તરીકે જણાવ્યું છે અને છઠ્ઠી ભાવનામાં તેને પાત્ર તરીકે જણાવ્યું છે. પહેલી ચાર કરતાં આ ભાવનામાં સમ્યક્ત્વની સૂક્ષ્મતાથી વિચારણા છે. આધાર તેને કહેવાય
શ્રી સમકિતના સડસઠ બોલની સજઝાય ૧૨૬
કે જેમાં ધર્મો રહેતા હોય. આત્માના ગુણો પુદ્ગલમાં ન રહે. જે સ્વ છે અને સ્વકીય છે તે જ આપણા છે. જે પર અને પરકીય છે તે આપણા નથી. આજે જે સ્વ નથી કે સ્વકીય નથી તેને સ્વ અને સ્વકીય માનીને આપણે રાગદ્વેષ કરીએ છીએ, પારકાની વસ્તુ પર રાગ પણ નથી થતો અને દ્વેષ પણ થતો નથી. આ જે રાગદ્વેષની પરિણતિ છે તેના યોગે જ વિષય અને કષાય થતા હોય છે. આ વિષયકષાયની પરિણતિ ટાળવી એ જ સારભૂત છે તે જણાવવા માટે ‘શમદમસાર” પદ આપ્યું છે. આ દુનિયામાં કષાયને ટાળવા સ્વરૂપ શમ અને ઇન્દ્રિયનું, આગળ વધીને આત્માનું દમન કરવા સ્વરૂપ દેમ એ જ સારભૂત છે અને આ બે સારભૂત વસ્તુનો આધાર આ સમ્યક્ત્વ છે. નિમિત્તો તો અશુભ મળવાનાં જ છે. એ વખતે તે નિમિત્ત અસર ન કરે અને શુભ નિમિત્તની અસર જારી રહે તે માટે પ્રણિધાન રાખ્યા સિવાય બીજો કોઇ ઉપાય નથી. આપણા રાગદ્વેષની પરિણતિ ટાળવા માટે શમ અને દમ સારભૂત છે. ઇન્દ્રિયોનું દમન કરવાથી રાગની પરિણતિ શાંત થાય છે અને શમના કારણે કષાયની - દ્વેષની પરિણતિ શાંત બને છે. સ0 શમ અને ઉપશમ એક જ છે ?
શમ અને ઉપશમ બંને એક જ છે. છતાં તેમાં થોડો ફરક છે. શમમાં અંતવૃત્તિથી શાંત અવસ્થા બતાવાય છે અને ઉપશમમાં અંતવૃત્તિ તથા બાહ્યવૃત્તિ બન્ને અવસ્થાની શાંતિ બતાવાય છે. શ્રી કલ્પસૂત્રમાં જણાવ્યું છે કે ભગવાન શાંત હતા, પ્રશાંત હતા, ઉપશાંત હતા. સંતે, પસંર્ત, ૩વર્ત આ પદ વડે એ વસ્તુ જણાવી છે. અને ટીકામાં તેનો અર્થ કરતાં જણાવ્યું છે કે ભગવાન બાહ્યવૃત્તિથી શાંત હતા, અત્યંતરવૃત્તિથી પ્રશાંત હતા અને બાહ્ય તથા અત્યંતર બંને વૃત્તિથી ઉપશાંત હતા. જે અત્યંતરથી શાંત હોય તે બહારથી પણ શાંત હોય અને બહારથી શાંત હોય તે પણ અંદરથી શાંત હોય તો તે શાંતાવસ્થા સાચી છે. આથી બે ય અવસ્થા ભેગી પણ બતાવી આપી. તેથી ત્રણે પદો વસ્તુતઃ એક જ અર્થને જણાવનારાં છે. ત્રણ જુદા અર્થને જણાવવા ત્રણ પદ નથી. ત્રણમાંથી એક અર્થ સુધી પહોંચવા માટે ત્રણ પદો જુદાં
શ્રી સમકિતના સડસઠ બોલની સજઝાય . ૧૨૭
