________________
કાંટો જેમ નીકળે, તેમ દુઃખ કાઢવા માટે દુઃખ વેઠવું છે. આ દુ:ખ પણ પ્રતિકૂળતાનું દુઃખ વેઠવું છે. અનુકૂળતાથી મળનાર સુખને દુઃખરૂપ માનીને વેઠવાની આ વાત નથી.
સમકિતીને દેવલોકનાં અને મનુષ્યલોકનાં સુખો પણ દુઃખરૂપ લાગે છે. સુખ ભોગવવાનું મન ન હોય છતાં દેવનો ભવ જ એવો છે કે સુખ ભોગવ્યા વગર ચાલે નહિ. સુખ ભયંકર લાગવા છતાં ત્યાં વિરતિનો પરિણામ આવતો જ નથી. જે મળ્યું નથી તે જોઇતું નથી અને જે મળ્યું છે તે કાઢી નાંખવું છે આ વિરતિનો પરિણામ છે. દેવલોકમાં શરીરસંબંધી દુ:ખ ન હોય પણ બીજાં ઇર્ષ્યા, પારતંત્ર્ય વગેરે દુઃખોનો પાર નથી. તેમ જ વિરતિની પ્રાપ્તિ થતી ન હોવાથી અવિરતિનું દુઃખ પણ અપાર હોય છે.
સ ઉત્ત૨વૈક્રિય શરીરે સમવસરણમાં હોય અને મૂળ શરીરે દેવલોકના
સુખમાં હોય તો કર્મબંધ કેવો થાય ?
ઢાળ જે તરફ હોય તેવો બંધ થાય. સમવસરણ તરફ હૈયાનો ઢાળ હશે તો નિર્જરા થશે અને દેવલોકની પ્રવૃત્તિથી યોગપ્રત્યયિક બંધ થશે. કર્મબંધ હંમેશાં આપણી પરિણતિની પ્રધાનતાએ થતો હોય છે. આમ છતાં આજે આપણે પ્રવૃત્તિ સુધારવા માટે મહેનત કરીએ છીએ, પરિણામ માટે કોઇ મહેનત જ નથી. પ્રવૃત્તિ ટાળવી જ છે, પણ પરિણામ ચલાવવાની ભાવના છે – તે સારી નથી. આસક્તિ ટાળવા માટે પ્રવૃત્તિ છોડીએ તો પરિણામ પણ સુધરે અને પ્રવૃત્તિ પણ સુધરે. આસક્તિ એટલે ન છોડવાનો પરિણામ. પરિણામથી અને પ્રવૃત્તિથી છોડવાની ભાવના ન હોય તેનું નામ આસક્તિ. કર્મ ગમે તેટલું ભયંકર હોય તોપણ તે પરિણામ પેદા કરાવશે, પ્રવૃત્તિ નહિ કરાવે. પ્રવૃત્તિ આપણે કરીએ છીએ. જો એ પ્રવૃત્તિ અટકાવીએ તો પરિણામથી પણ બચી શકાય. આ સંવેગગુણ માટે શ્રી અનાથી મુનિનું કથાનક આપ્યું છે. કથાનક સુપ્રસિદ્ધ છે. તે રાજપુત્રને એક વાર માથાનો સખત દુઃખાવો થયો. ગમે તેટલા ઉપાય કરવા છતાં તે ઓછો પણ ન થયો. આથી તેમણે વિચાર કર્યો કે ‘જો આટલી પણ શ્રી સમકિતના સડસઠ બોલની સજ્ઝાય “ ૯૪
-
વેદના હું સહન કરી શકતો નથી તો ભવિષ્યમાં તો આના કરતાં કંઇકગણું દુ:ખ આવવાનું બાકી છે - તો એ કઇ રીતે સહન કરીશ ? એના કરતાં કાયમ માટે દુઃખરહિત બનું એવા ઉપાય સેવી લઉં.' એમ ચિંતવીને જો વેદના દૂર થાય તો દીક્ષા લઇશ - એવો નિર્ણય કર્યો અને વેદના શાંત થઇ તો દીક્ષા પણ લીધી. આજે આપણને આવો વિચાર આવે ખરો ? સુખ ઉપરથી નજર ખસતી જ નથી ને ? સુખ ઉપરથી નજર ખસેડવી જ પડશે. દુઃખ તો આપણે ભોગવીએ છીએ, સુખની આસક્તિ છોડી નથી શકતા માટે જ સાધુપણું લઇ શકતા નથી અને પાળી શકતા નથી. સમ્યક્ત્વ પામવું હશે તો સુખ ઉપરથી નજર ખસેડવા સિવાય બીજો કોઇ ઉપાય નથી. સુખ છોડી ન શકો - એ બને. પણ નજર ત્યાં જ ચોંટેલી છે - એની તકલીફ છે. આજે ને આજે સુખ રસ્તા ઉપર ફેંકી દેવાની વાત નથી. પણ સાથે એવા ચોંટી નથી પડવું કે જેથી દુર્ગતિમાં જવું પડે. બે કે ચાર વસ્તુથી નિર્વાહ કરી લેવો છે. સાધુપણામાં તો ગુર્વાદિક જે આપે તે વાપરી લેવું - આ આસક્તિ તોડવાનો ઉપાય છે. સુખ મળે તો ત્યાગ કરતાં શીખી લેવાનું અને દુઃખ આવે તો વેઠતાં થઇ જવાનું ઃ આ સમ્યક્ત્વ પામવાનો ઉપાય છે.
પ્રાપ્તિની અપેક્ષાએ પહેલા આસ્તિક્ય એટલે કે ભગવાનના વચન પ્રત્યેની શ્રદ્ધા. ત્યાર બાદ અનુકંપા, પછી નિર્વેદ, પછી સંવેગ અને અંતે મોક્ષપ્રાપ્તિના ઉપાયભૂત ઉપશમભાવની પ્રાપ્તિ થતી હોય છે. સંસારથી ભાગી છૂટવાની કે મોક્ષે જવાની ઇચ્છા વિનાનો ઉપશમભાવ બનાવટી છે. આપણે ઉપશમભાવ નહિ રાખીએ તો સંસારમાં રખડવું પડશે - એવા ભાવથી ઉપશમ રાખવો છે. ‘ઉપશમ નહિ હોય તો સંસારમાં શાંતિથી નહિ રહેવાય’ - એવા આશયથી ઉપશમ નથી રાખવો. છતાં એ રીતે પણ ઉપશમ રાખ્યો હશે તો તે અભ્યાસ કામ લાગશે, માત્ર આશય બદલવાનો રહે. કષ એટલે સંસાર, એનો આય-પ્રાપ્તિ જેના કારણે થાય છે તેને કષાય કહેવાય છે. આ રીતે કષાયના અર્થને આશ્રયીને પણ સંસારથી છૂટવા માટે કષાય નથી કરવા આ ખરો ઉપશમભાવ છે. શ્રી સમકિતના સડસઠ બોલની સજ્ઝાય – ૯૫
-
