________________
બીજાનું દુ:ખ જોઇને તેનું દુઃખ દૂર કરવાની ભાવના જાગે તેને દ્રવ્યાનુકંપા કહેવાય. જે સુપાત્ર નથી તેને જે દાન આપીએ તે સુપાત્રદાન પણ નથી અને અનુકંપાદાન પણ નથી. તે પ્રવૃત્તિ ઉચિતદાનમાં ગણાય. કારણ કે તે સુપાત્ર નથી માટે સુપાત્રદાન નથી અને બિચારા-દીન નથી માટે અનુકંપાદાન પણ નથી. આવા ઉચિતદાનથી નિર્જરા ન થાય, પુણ્ય બંધાય. અનુકંપાદાન પણ પુણ્યબંધનું કારણ છે. છતાં શ્રાવકને હજુ દીક્ષા લેવાની બાકી હોવાથી તે પુણ્ય સાચવી રાખે, ભોગવે નહિ.
બીજાના દુ:ખને ટાળવા સ્વરૂપ અનુકંપા દ્રવ્યથી છે જયારે ધર્મથી હીન એવા જીવો પ્રત્યે દયા આવે તે ભાવદયા છે. પરંતુ તે માટે આપણને ધર્મ પહેલાં ગમવો જોઇએ. બીજા જીવો ધર્મ પામ્યા વિના સંસારમાં રખડે છે માટે તેમની દયા આવે. આ અનુકંપા જ સાધુપણા સુધી પહોંચાડે છે. દ્રવ્ય અને ભાવ અનુકંપા જેને હોય તેને વિચાર આવે કે ગમે તેટલો પ્રયત્ન કરું તોય બીજાનાં દુઃખ ટાળી નહિ શકાય, એના બદલે કોઇ પણ જીવને દુઃખ ન થાય એવું અભયદાન આપવા તૈયાર થઉં.’ આ સંસારમાં કોઇને પણ દુ:ખ આપ્યા વિના જિવાતું નથી – એવું જેને સમજાય અને બીજાના દુઃખ પ્રત્યે જેને અનુકંપા જાગે તે સાધુ થવા માટે તૈયાર થયા વિના ન રહે. ગૃહસ્થપણામાં બહુ બહુ તો ત્રસ જીવોનું દુઃખ ટાળવા પ્રયત્ન કરી શકાય. પણ પૃથ્વીકાયાદિની અનુકંપા તો દીક્ષા લીધા વિના જાળવી શકાય એવી નથી. આ અનુકંપા પાળતી વખતે સાધુપણું લેવાનો ભાવ ન હોય અને માત્ર પુણ્યબંધની ભાવના હોય તો તેવી અનુકંપાની કોઇ કિંમત નથી. વર્તમાનમાં તો આ દીક્ષાનો આશય રહ્યો નથી. માત્ર જીવ છોડાવવાથી જીવ બચે છે - આ જ ભાવના મોટે ભાગે હોય છે. એના બદલે આપણા પરિણામ નિર્ધ્વસ ન બને એ રીતે દ્રવ્યભાવદયા કરવી છે.
સમ્યગ્દર્શનનું પાંચમું લક્ષણ આસ્તિક્ય છે. ‘અસ્તિ' એટલે “છે'. આ દુનિયામાં જે જે પદાર્થો ‘છે' એમ ભગવાને જણાવ્યું છે તે પદાર્થોન અસ્તિ(છે)રૂપે જે માને છે તેને આસ્તિક કહેવાય. માત્ર આત્માને માને તે આસ્તિક - એવું નથી. આત્માને માનવાનું કામ તો દરેક દર્શનકારો કરે
શ્રી સમકિતના સડસઠ બોલની સજઝાયા ૯૮
છે - છતાં તેઓ આસ્તિક નથી, કારણ કે ભગવાન જે પ્રમાણે કહે તે પ્રમાણે જે માને તેને આસ્તિક કહેવાય. જો આત્માને માને તેને આસ્તિક કહેવા હોય તો મિથ્યાદર્શનકારને પણ આસ્તિક માનવા પડશે. આસ્તિક્ય એ સમ્યકત્વનું લક્ષણ છે. આ સમકિતીનું લક્ષણ મિથ્યાત્વીમાં ક્યાંથી ઘટે ? અન્યદર્શનકારોને આસ્તિક કહ્યા છે તે તો લોકો કહે છે માટે કહીએ છીએ. બાકી વસ્તુતઃ જે શ્રી જિનેશ્વરભગવંતે કહેલું છે તેને અન્યથા ન માને તેને આસ્તિક કહેવાય. આથી જ તમેવ નિરાં ન નહિં પડ્યું - જે જિનેશ્વરભગવંતે કહ્યું છે તે જ સાચું અને શંકા વિનાનું છે – એવું માનવું તે આસ્તિક્ય છે. માત્ર આત્માને કે પુણ્યપાપને માને તે આસ્તિક નથી. આત્માને કથંચિત્ નિત્યાનિત્ય માને, પુણ્યને ઉપાદેય ન માને અને પાપને હેય માને તે આસ્તિક છે. આ તો આત્માને માને ખરા પણ એકાંતે નિત્ય માને કે અનિત્ય માને, પુણ્યને સર્વથા ઉપાદેય માને, પાપને હેય ન માને, પાપ કરવું પડે છે – એમ માને તો આસ્તિકતા ક્યાંથી આવે ? સ0 નીવા નવ પથર્ચે નો નાપાડુ તક્ષ હો સમજે...
નાપાકું એટલે જાણે એવું નહિ, જીવાદિ નવ તત્ત્વો જાણે, માને અને આદરે એને સમ્યકત્વ કહેવાય. જાણવું, માનવું અને કરવું : એ ત્રણેને જુદા પાડવાનું કામ આપણે કર્યું છે. શાસ્ત્રકારોએ આ ભેદ નથી પાડ્યા. જાણ્યા પછી માને નહિ કે કરે નહિ તે જ્ઞાન નથી. જ્ઞાન ક્રિયાને માંગે જ. શ્રી પ્રશમરતિમાં જણાવ્યું છે કે તે જ્ઞાન નથી કે જેના ઉદયમાં રાગાદિ ગણ વિકાસ પામે છે. ચોરને જાણનારા પેલા શેઠની જેમ જ્ઞાનાદિને જાણે તેને સમ્યક્ત્વ ન હોય. જિનેશ્વર ભગવાને જે કહ્યું હોય તે જ સાચું છે – આવી માનવાની તૈયારી કેળવવી જ પડશે. સ0 ભગવાને ઉકાળેલું પાણી વાપરવા કહ્યું છે, આજે ઘણા કહે છે
આપણા માટે જીવોને મારવા કેમ ?
એવા લોકોને અમારી પાસે લઇ આવો. સચિત્ત પાણી વાપરવામાં આપણા પરિણામ નિર્ધ્વસ બને છે. જેઓ માંસાહાર કરે છે તેઓ પણ જીવતાને નથી ખાતા, મારીને ખાય છે. જાણવા છતાં સચિત્ત વસ્તુ વાપરવામાં
શ્રી સમકિતના સડસઠ બોલની સજઝાય . ૯૯
