________________
વગેરે લિંગ છે. સમ્યગ્દર્શનનું લક્ષણ કર્યું છે તે જણાવવા માટે આ ઢાળ છે. અહીં સમ્યગ્દર્શનનું લક્ષણ પ્રગટપણે દેખાય કે ન દેખાય પરંતુ એ સમકિતીમાં હોય જ. પાંચ લક્ષણમાં પહેલું ઉપશમ લક્ષણ છે. આમ જો કે પ્રાપ્તિની અપેક્ષાએ આ લક્ષણ છેલ્લું છે. છતાં પણ એ સૌથી પ્રધાનશ્રેષ્ઠ હોવાથી તે પહેલાં જણાવ્યું છે. બાકી પ્રાપ્તિની અપેક્ષાએ આસિક્ય પહેલું છે. અહીં ઉપશમભાવની શરત ઘણી આકરી છે. આ લક્ષણ જોતાં લાગે કે સમ્યક્ત્વગુણ પામવાનું કામ સહેલું નથી. અપરાધી પ્રત્યે પણ ચિત્તથી પ્રતિકૂળ ન ચિંતવવું તે ઉપશમ છે. કોઈ વાર સહનશીલતા ન હોય, ઓછી હોય, સ્વભાવ ઉતાવળિયો હોય... એવાં એવાં કારણોસર ક્રોધની પ્રવૃત્તિ દેખાય છતાં ચિત્તથી પ્રતિકૂળ ચિંતવન ન હોય - ત્યારે આ લક્ષણ હોય એવું બને. માત્ર પ્રામાણિકતા હોવી જોઇએ - એટલું યાદ રાખવું. અન્યદર્શનમાં પણ ઉપશમભાવનું પ્રાધાન્ય બતાવેલું છે. અમે સ્કૂલમાં ભણતા હતા ત્યારે સંત એકનાથની વાત આવતી હતી. તેમને નિયમ હતો કે સ્નાન કર્યા પછી પૂજા કરવા જતી વખતે કોઇ અડી જાય, અશુચિ અડે તો પાછા સ્નાન કરવા જવું અને શુદ્ધ થઇને પછી પૂજા કરવા જવું. એક વાર એક માણસે તેમની પરીક્ષા કરવા માટે એક દિવસ સવારે જ્યારે તે પૂજા કરવા નીકળ્યા ત્યારે તેમના પર પાનની પીચકારી કરી. પેલા પાછા સ્નાન કરવા માટે ગયા. આ રીતે સવારથી માંડીને સાંજ સુધી આ કાર્યક્રમ ચાલ્યો. છતાં તે સંત જરા પણ તે માણસ પર ગુસ્સે થતા નથી. જે કર્મસત્તાને માને તે ગમે તેવા વિચિત્ર પ્રસંગમાં પણ ગુસ્સે ન થઇ શકે. આપણે ત્યાં પણ શ્રી કૂરગડુ મુનિ, શ્રી ચંડકૌશિક સર્પ, શ્રી દઢપ્રહારી વગેરે અનેક મહાત્માઓ ઉપશમભાવને પામીને પોતાનું કાર્ય સાધી ગયા. સ0 ઉપશમભાવ સારો કે ક્ષયોપશમભાવ ?
' ઉપશમભાવ વર્તમાન અવસ્થામાં સારો છે પરંતુ તે અંતર્મુહૂર્તનો હોવાથી તેના કરતાં ક્ષયોપશમભાવે સારો છે. કારણ કે તે લાંબા કાળ સુધી ટકે છે. ઉપશમભાવમાં કર્મનાં દળિયાં દબાયેલાં હોય, જયારે
શ્રી સમકિતના સડસઠ બોલની સજઝાયા ૯૦
ક્ષયોપશમમાં શુદ્ધ દળિયાં કે મંદરસનાં દળિયાં ઉદયમાં હોય છે. ઉપશમભાવ તેને આવે કે જે પહેલેથી દબાવતો આવે, ક્ષય કરવા માટે મહેનત ન કરે. આજે આપણી પણ એ દશા છે ને ? દોષો જાય એ માટે મહેનત નથી, દોષો કોઇ જાણી ન જાય તે માટે મહેનત છે ને ? આજે ક્રોધ કે લોભ વગેરે દોષો દબાવવા માટે મહેનત છે કે કાઢવા ? જે દુ:ખ વેઠવા માટે નીકળ્યા હોય તેને ગુસ્સો ન આવે ને ? હોસ્પિટલમાં જાઓ તો ગમે તેટલી પીડા પડવા છતાં, દુ:ખ થવા છતાં ગુસ્સો નથી આવતો ને ? દુઃખ આવે છે માટે ગુસ્સો આવે છે - એવું નથી, દુ:ખ ભોગવવાની તૈયારી ન હોય ત્યારે ગુસ્સો આવે છે. દુ:ખ ભોગવવાની તૈયારી હોય તો ગુસ્સો ન આવે. સ0 ઉપશમ એટલે ચારે કષાયનો અભાવ ને ? તો ક્રોધ પહેલાં લોભનો
ઉપશમ બતાવવો જોઇએ ને ? - લોભ બધાં પાપનું મૂળ છે, પણ તે માટે ક્રોધ સૌથી પહેલાં કાઢવાનો છે. માટે ક્રોધનો ઉપશમ બતાવાય છે. ક્રોધ એ લોભનું કાર્ય છે. કાર્ય અટકાવીએ તો કારણ પણ અકિંચિકર બની જાય. લોભ સુખની લાલચમાંથી આવે છે. ક્રોધ દુ:ખ ન ભોગવવાની તૈયારીમાંથી આવે છે. જેને દુઃખ ભોગવવાની તૈયારી હોય તેને સુખની લાલચ સતાવે - એ વાતમાં માલ નથી. સ0 ભગવાને દીક્ષા પછી દુ:ખ ઘણું ભોગવે પણ દીક્ષા પહેલાં સુખ
કેમ ભોગવે ?
દીક્ષા પહેલાં પણ ભગવાન દુ:ખ જ ભોગવે છે. શાસ્ત્રમાં કહ્યું છે કે સમકિતીજેવો દુઃખી આ દુનિયામાં બીજો એકે નથી. જેને સુખ ભોગવવું નથી તેને સુખ ભોગવવું પડે એ મોટામાં મોટું દુ:ખ છે. ભોગાવલિકર્મના ઉદયે અવિરતિ ભોગવવી પડે છે પણ સમ્યક્ત્વના ક્ષયોપશમના કારણે અવિરતિ ભોગવવાનું મને બિલકુલ નથી હોતું. આપણને કરવાનું મન ન હોય ને કરવું પડે તો તેનું દુ:ખ થાય ને ? અહીં ઉપશમભાવમાં કૂરડુ મુનિનું દૃષ્ટાંત આપ્યું છે. દષ્ટાંત પ્રસિદ્ધ છે.
શ્રી સમકિતના સડસઠ બોલની સજઝાય . ૯૧
