________________
હોવાથી એને કોઇ પણ જાતની આંચ આવવાની જ નથી. આવા વખતે આપણે શાસનના ભગત બનાવવાનું કામ કરીએ તો આપણને જ ગુણની પ્રાપ્તિ થવાની છે. આપણા ભગત બનાવીએ તો ગુણની પ્રાપ્તિ નહીં થાય. રાજી વગેરેને શાસનના ભગત બનાવીએ તો એમની પાસે શાસનનાં અનેક કાર્યો કરાવી શકાય માટે શક્તિસંપન્ન એવા મહાપુરુષો પોતાને પ્રાપ્ત થયેલી સિદ્ધિઓ દ્વારા રાજા વગેરેને પ્રતિબોધ પમાડવાનું કામ કરતા હતા.
(૮) આઠમાં પ્રભાવક તરીકે કવિ જણાવ્યા છે. તેમાં શ્રી સિદ્ધસેનસૂરિ દષ્ટાંત તરીકે બતાવ્યા છે. કાવ્ય બનાવવાની શક્તિ જેની પાસે હોય તેને કવિ કહેવાય. પૂ. હરિભદ્રસૂ.મ., પૂ. યશોવિજયજી મ. વગેરેને પણ કવિ તરીકે કહી શકાય. પ્રેક્ષાવતાં વાર રતિ તિ #ાવ્યમ્ ! બુદ્ધિમાનોને ચમત્કારનું કારણ બને એને કાવ્ય કહેવાય. જેમાં શબ્દ અત્યંત અલ્પ હોય અને અર્થ અત્યંત ગંભીર હોય, જે સાંભળ્યા પછી લોકો વૈરાગ્યથી વાસિત બને તેને કાવ્ય કહેવાય. મહાપુરુષો વિદ્વાનોને ચમત્કારનું કારણ બને એવા કાવ્યની રચના એટલા માટે કરે છે કે- એક વિદ્વાન ખેંચાય તો એની પાછળ લાખો લોકો ખેંચાઈને આવે. પદ્યને જ કાવ્ય કહેવાય છે – એવું નથી. ગદ્યને પણ કાવ્ય કહેવાય છે. અહીં કાવ્યની ત્રણ શરત બતાવી છે : (૧) અમૃતના રસ જેવું, (૨) મધુર, (૩) ધર્મનું કારણ બને. બધા રસમાં નવમો શાંત રસ શ્રેષ્ઠ ગણાય છે. જેમાં નવમો રસ ન હોય એ કાવ્ય તરીકે ગણાતું નથી. શાંતરસના કારણે વિષયકષાયની પરિણતિ શાંત થાય. રઘુવંશ નામના ગ્રંથમાં પણ છેલ્લે છેલ્લે ‘પ્રિયપાત્ર વ્યક્તિને છોડીને જતા રહ્યા’ આ પ્રમાણે વાંચે એટલે વૈરાગ્ય આવ્યા વિના ન રહે. તેમ જ આપણા કથા-ગ્રંથોમાં પણ ‘ગમે તેટલા રાજપાટ કે ભોગસુખો મળવા છતાં છેલ્લે દીક્ષા લઇને તપ-જ્ઞાનધ્યાનની સાધના કરીને મોક્ષે ગયા' - આવું સાંભળે તો વૈરાગ્ય થાય ને ?
શ્રી સિદ્ધસેનસૂરિનું દૃષ્ટાંત આ પ્રમાણે છે : વિદ્યાધર ગચ્છમાં શ્રી પાદલિપ્તસૂરિની પરંપરામાં સ્કંદિલાચાર્ય પાસે મુકુંદ નામના એક વૃદ્ધ બ્રાહ્મણે દીક્ષા લીધી હતી. તે વૃદ્ધ મુનિ રાત્રે મોટા સ્વરે ગોખતા હતા
શ્રી સમકિતના સડસઠ બોલની સજઝાય ૭૬
ત્યારે ગુરુએ કહ્યું- હે વત્સ ! રાત્રે ઊંચે સ્વરે ભણવું યોગ્ય નથી.” પછી તે વૃદ્ધ સાધુ દિવસે મોટેથી ગોખતા હતા તે સાંભળીને શ્રાવકો હસતાં હસતાં બોલ્યા કે- ‘આ વૃદ્ધ સાધુ ભણીને શું સાંબેલું નવપલ્લવિત કરશે ?” તે સાંભળીને ખેદ પામેલા વૃદ્ધ ૨૧ ઉપવાસ કરીને સરસ્વતી દેવીની સાધના કરી. તુષ્ટ દેવીએ વરદાન આપ્યું કે – તમે સર્વવિદ્યાસિદ્ધ થશો. તેથી આનંદ પામેલા વૃદ્ધમુનિએ ચૌટામાં જઇ એક સાંબેલું જમીન પર ઊભું રાખી તેને પ્રાસુક જલથી સીંચવા લાગ્યા અને એક શ્લોક બોલવા લાગ્યા. “અHQT એપ ના માત ! સાત: મયુવનિ: પ્રજ્ઞા, મુશર્ત પુણતાં તદ્દા છે - હે સરસ્વતી દેવી ! અમારા જેવા જડ મનુષ્યો પણ તારા પ્રસાદથી વિદ્વાન વાદી થઇ જાય છે માટે આ મુશળ (સાંબેલું) પણ પલ્લવિત થાય.” આવું બોલતાં જ સાંબેલું પત્ર, પુષ્પ અને ફળવાળું થયું. આ ચમત્કાર જો અને લોકો તેમનું નામ સાંભળતાં જ ભય પામવા લાગ્યા. ગુરુએ તેમને સૂરિપદ આપ્યું. એ સમયમાં દેવર્ષિ નામના બ્રાહ્મણની દેવશ્રી નામની સ્ત્રીથી ઉત્પન્ન થયેલો સિદ્ધસેન નામનો પંડિત વિક્રમરાજાનો માનીતો હતો. એણે એવી પ્રતિજ્ઞા કરી હતી કે– મને જે વાદમાં જીતે તેનો હું શિષ્ય થઇ જાઉં.’ આ વૃદ્ધવાદીની કીર્તિને સહન નહિ થવાથી તે તેમને જીતવા માટે આવ્યો. સિદ્ધસેને કહ્યું- ‘વાદ કરો.’ વૃદ્ધવાદીએ કહ્યું- ‘અહીં કોઇ મધ્યસ્થ નથી તો હાર-જીતની શી ખબર પડે ?' ત્યારે સિદ્ધસેને કહ્યું – “આ ગોવાળિયા છે.” વૃદ્ધવાદીએ કહ્યું– ‘તું પ્રથમ વાદ કર.' ત્યારે એણે તો તર્કશાસ્ત્રની ભાષામાં વાદ શરૂ કર્યો. ઘણા વખત સુધી બોલવા લાગ્યો ત્યારે ગોવાળિયાએ કહ્યું કેઆ તો વાચાળ છે. કેવળ ભેંસની જેમ બરાડા પાડીને કાનને ફોડી નાંખે છે. માટે હે વૃદ્ધ ! તમે કાનને સારું લાગે એવું કાંઇ કહો. ત્યારે અવસરના જાણ વૃદ્ધવાદીએ સંગીતના તાલે ‘ન વિ મારેઇ ન વિ ચોરેઇ’, ન વિ પરદારગમન કરે છે...' વગેરે બોલવા લાગ્યા. ત્યારે ગોવાળિયા પણ એમની સાથે તાલ દેતાં દેતાં કહેવા લાગ્યા કે- આ સૂરિએ આ બ્રાહ્મણને
શ્રી સમકિતના સડસઠ બોલની સજઝાય : ૭૭
