Samkitna Sadsath bolni Sazzaya Vachna

Author(s): Chandraguptasuri
Publisher: Anekant Prakashan Jain Religious

Page 11

ઉપરથી પણ સમજાય ને કે આ સંસારમાં મમત્વ એ કેવી વસ્તુ છે ! સાધુભગવંતને લઈ આવે તો દીકરો સમજુ લાગે અને સાધુ સાથે જવા તૈયાર થાય તો અણસમજુ લાગે : આ જ તો સંસારની વિચિત્રતા છે. આવા સંસારનું સ્વરૂપ જાણવા છતાં, માનવા છતાં એમાં તત્ત્વરુચિ નથી ને ? આ તો એક પ્રકારનો અભ્યપગમવાદ છે. સામાની વાતમાં ના ન પાડવી ને સાથે સ્વીકારવી પણ નહિ તેનું નામ અભ્યપગમવાદ. જાણવા છતાં રુચિ ન જાગે તો સમ્યક્ત્વ ક્યાંથી આવે ? પહેલાં જ્ઞાન, પછી શ્રદ્ધા, પછી ચારિત્ર આ ક્રમ છે. પહેલી દષ્ટિમાં જો સંસારની અસારતાનો બોધ જ ન થાય તો પાંચમીમાં સમ્યકત્વ ક્યાંથી મળે ? સમ્યકત્વ પહેલાં સામાન્યથી જ્ઞાન તો હોય માટે પહેલાં જ્ઞાન કહ્યું અને શ્રદ્ધા-રુચિ પ્રગટ્યા પછી જે જ્ઞાન થાય છે તે વિશિષ્ટ શ્રુતજ્ઞાન હોય છે. દસપૂર્વનું કે ચૌદપૂર્વનું જ્ઞાન રુચિ વિના નથી મળતું. વસ્તુતઃ જ્ઞાન અને સમ્યક્ત્વનો પ્રાદુર્ભાવ એકીસાથે માનેલો છે તેથી જ્ઞાનથી અભિન્ન સમ્યકત્વ છે. શ્રદ્ધાપૂર્વકનું જે જ્ઞાન છે. તે જ અસલમાં સમ્યગ્દર્શન છે. શ્રી તત્ત્વાર્થસૂત્રમાં જણાવ્યું છે કે મિથ્યાત્વમોહનીયના ક્ષયોપશમાદિથી સહચરિત એવો જે જ્ઞાનાવરણીયનો ક્ષયોપશમ છે તેને જ ક્ષયોપશમાદિ સમ્યકત્વ કહેવાય છે. આ રીતે સમ્યગ્દર્શન; અપેક્ષાએ જ્ઞાનથી અભિન્ન છે. યદ્યપિ જ્ઞાનાવરણીયના ક્ષયોપશમ સ્વરૂપ જ જો સમ્યગ્દર્શન હોય તો ઉપશમભાવનું કે ક્ષાયિકભાવનું સમ્યકૃત્વ કઇ રીતે સંભવે? કારણ કે જ્ઞાનાવરણીયનો ઉપશમ હોતો નથી અને એનો ક્ષય તો બારમાના અંતે તેરમે ગુણઠાણે હોય છે. આવી શંકાના નિરાકરણમાં જણાવ્યું છે કે દર્શનમોહનીયના ઉપશમથી કે ક્ષયથી સહચરિત જે જ્ઞાનાવરણીયનો ક્ષયોપશમ છે તેને પથમિક કે ક્ષાયિકભાવનું સમ્યકત્વ કહેવાય છે. જ્ઞાનાવરણીય કર્મનો ક્ષયોપશમ એ કાર્યસ્વરૂપ છે. કારણના ભેદથી કાર્યમાં ભેદ હોય છે. તેથી દર્શનમોહનીયના ઉપશમ, ક્ષયોપશમ કે ક્ષય સ્વરૂપ કારણના ભેદે જ્ઞાનાવરણીયનો ક્ષયોપશમ એકસરખો હોવા છતાં તેને ઔપેમિક, ક્ષાયોપથમિક કે ક્ષાયિક સમ્યકત્વ કહેવાય છે : આ પ્રમાણે તત્ત્વાર્થમાં જણાવ્યું છે. જેમ ગાયને બે શિંગડાં
શ્રી સમકિતના સડસઠ બોલની સઝાય . ૧૨
એકીસાથે આવે છે તેમ સમ્યક્ત્વ અને સમ્યજ્ઞાનની ઉત્પત્તિ સાથે છે તેથી તે એકરૂપ મનાય છે, જયારે આવરણના ભેદે, કાર્યના ભેદે જ્ઞાન અને રુચિ જુદાં પણ મનાય છે : એટલું યાદ રાખવું.
સમ્યકત્વના સ્વરૂપનું વર્ણન કરતી વખતે જુદા જુદા દેષ્ટિકોણ સમજાવવાનું કામ સડસઠ બોલથી કર્યું છે. જીવનું ચૈતન્ય સ્વરૂપ એકેન્દ્રિયથી માંડીને પંચેંદ્રિય જીવમાં એકસરખું હોવા છતાં કર્મના આવરણના કારણે ઓછોવધતા અંશમાં પ્રગટ થયેલું છે. સર્વથા ચૈતન્ય સ્વરૂપ પ્રગટાવવા માટે મોક્ષે જવું પડે. આ સંસારમાં સર્વથા ચૈતન્ય સ્વરૂપ પ્રગટવાનું નથી. આવા સ્વરૂપને પ્રાપ્ત કરવા માટે સમકિતથી શરૂઆત કરવાની છે. ચેતનના ગુણો જ ચેતને પ્રાપ્ત કરવાના છે પરંતુ કર્મના આવરણના કારણે એ ગુણો ઢંકાઇ ગયા છે. સમ્યગ્દર્શન પ્રાપ્ત થયા પછી જીવે એ આવરણને દૂર કરવાનો પુરુષાર્થ કરતો હોય છે. જે વસ્તુનું જ્ઞાન ન હોય એ વસ્તુ લેવા કે છોડવા માટેનો પુરુષાર્થ થતો નથી. સમ્યગ્દર્શનના કારણે તેન્દ્ર અને અતત્ત્વનું જ્ઞાન થાય. અત્યાર સુધી અતત્ત્વને તત્ત્વ માનીને પુરુષાર્થ કરતા હતા. સમ્યગ્દર્શનના કારણે બેને જુદા માનવાનું કામ થતું હોય છે. અત્યાર સુધી સુખને, સુખના સાધનભૂત પૈસા, પુણ્ય વગેરેને તત્ત્વ માની તેના માટે મહેનત ચાલુ હતી, હવે સમકિતીને એ બધું અતજ્વરૂપ લાગે છે અને મોક્ષ, મોક્ષના સાધનભૂત ચારિત્ર તેમ જ ચારિત્રપ્રાપ્તિના ઉપાય તત્ત્વરૂપ લાગે છે. તેથી તે તેમાં પુરુષાર્થ કરે છે. આજે આપણી દશા કેવી છે ? જે પુદ્ગલતત્ત્વ સાથે આત્માને કોઇ લેવાદેવા નથી, જેને બાળી નાંખવાનું છે એવા ધન, શરીરાદિ માટે આખી જિંદગી ઘસી કાઢી અને જે જ્ઞાનાદિ ગુણો ભવાંતરમાં પણ સાથે આવે છે એને મેળવવા માટે થોડો પણ પુરુષાર્થ નથી ને ? સમકિતીનો પુરુષાર્થ તો ચારિત્ર માટેનો જ હોય. જેઓ ચારિત્ર માટે પુરુષાર્થ કરતા નથી તેઓ સમકિતી નથી. નસીબમાં પૈસા ન હોય તોય પુરુષાર્થ કરીને કમાવા છે જ્યારે નસીબમાં દીક્ષા હોવા છતાં એના માટે પુરુષાર્થ કરવો નથી ને ?
શ્રી સમકિતના સડસઠ બોલની સજઝાય - ૧૩