________________
અરિહંતપરમાત્મા અને સિદ્ધના વિનય બાદ ચૈત્યનો વિનય જણાવ્યો છે. વિનય એ જૈનશાસનનું મૂળ છે. બધી જ સિદ્ધિઓ વિનયને વરેલી છે. આ વિનય સમ્યકત્વનું લિંગ છે. સમ્યગ્દર્શન પામવું હોય તો ભગવાનની આજ્ઞા માનવાનું શરૂ કરવું. વિશેષ કરીને આઠ પ્રકારનાં કર્મને આત્મા ઉપરથી દૂર કરે તેને વિનય કહેવાય છે. જેટલાં કર્મબંધનાં સાધન છે એ બધાં અવિનયના હેતુ છે અને જેટલા કર્મનિર્જરાના ઉપાય છે તે બધા વિનયસ્વરૂપ છે. કોઇ પૂછે કે ધર્મની શરૂઆત ક્યાંથી કરવી - તો તેને જણાવવું કે આજ્ઞા માનતા થઇ જાઓ એ શરૂઆત કરવાની રીત છે. વિનય રાજા થવા માટે નથી, સેવક થવા માટે છે. આજે તો વિનય કરનારા વિનયના પાત્રને પોતાની ઇચ્છા મુજબ પ્રવર્તાવે છે - આ અવિનયનો જ વિસ્તાર છે - એટલું યાદ રાખવું.
ચૈત્ય-જિનપ્રતિમાનો વિનય એટલા માટે બતાવ્યો છે કે વિહરમાન જિનનો યોગ દરેકને કાયમ માટે મળી રહે – એવું બનતું નથી. તેથી તેમનાં પ્રતિમાજીનો વિનય કરવાનું જણાવ્યું. જિનપ્રતિમા આગળ ભક્તિબહુમાન વગેરે કરવું, સ્તવના કરવી તેમ જ તેની આશાતના ન કરવી – આ બધી જાતનો વિનય પ્રતિમાનો કરવાનો છે. આશાતના જઘન્યથી દસ અને ઉત્કૃષ્ટથી ચોર્યાશી છે. તે બધી જ ટાળવી. ભક્તિ-પૂજા-સન્માન ઓછા-વધતા થશે તો ચાલશે પણ આશાતના તો એક પણ નથી કરવી. વિનયી બનવાનો ઉપાય એક જ છે કે પ્રજ્ઞાપનીય બનવું. ગુરુભગવંત આપણને બે અક્ષર કહી શકે – એવો સ્વભાવ કેળવવો તેનું જ નામ પ્રજ્ઞાપનીયતા. શ્રી સુધર્માસ્વામીજીએ પણ શ્રી જંબુસ્વામીજીને દીક્ષા લીધા પછી જણાવ્યું હતું કે- પUUાવળનો વિસરૂ (પ્રજ્ઞાપનીય થવું જોઇએ.) આ પ્રજ્ઞાપનીયતા એ બધા જ ગુણોનો આધાર છે. કારણ કે વિનય પણ પ્રજ્ઞાપનીયતાના કારણે આવે છે. જિનપ્રતિમાના વિનયમાં જિનપ્રતિમાને નાભિથી ઉપર પધરાવવાનાં. આપણી પૂજા માટે ભગવાનને ખસેડાય નહિ, ચૈત્યનો અર્થ જિનપ્રતિમા પણ થાય, જિનમંદિર પણ થાય અને અશોકવૃક્ષ પણ થાય. અહીં માત્ર બે અર્થ લગાડવા છે : જિનપ્રતિમા
અને મંદિર. પ્રતિમા એ મ્યુઝિયમમાં મૂકવાની વસ્તુ નથી. પ્રતિમાજી ખંડિત હોય તો તે વિસર્જિત કરી નાંખવાની. ખંડિત વસ્તુ સામાન્યથી અપશકનરૂપ ગણાય છે તેથી તેનું વિસર્જન કરી નાંખવાનું. આજે ખંડિત પ્રતિમા મ્યુઝિયમમાં મુકાય છે તે તદ્દન અનુચિત છે. સ0 પ્રતિમાજીને ઘસારો પહોંચ્યો હોય તો ?
ઘસારો પહોંચે તે જુદી વસ્તુ છે. રોગ થાય અને મરણ થાય : એ બેમાં ફરક છે ને ? મડદાનું વિસર્જન કરાય, રોગીનું વિસર્જન ન કરાય. અત્યંત ઘસારાના કારણે મુખાકૃતિ પણ દેખાતી ન હોય તો વિસર્જિત કરી નાંખવાની. અહીં ચૈત્યનો અર્થ જિનપ્રતિમા કર્યો છે. વસ્તુ આધાર વગર હોતી નથી માટે પ્રતિમાની સાથે જિનમંદિર પણ અર્થ સમજી લેવો. સ0 સ્થાનકવાસીઓ ચૈત્યનો અર્થ જ્ઞાન કરે છે.
ચૈત્યનો અર્થ ‘જ્ઞાન’ વ્યાકરણથી પ્રસિદ્ધ છે પરંતુ જે પ્રકરણમાં જે અર્થ થતો હોય, વક્તાએ જે આશયથી પ્રયોગ કર્યો હોય તેવો જ અર્થ કરાય. સ્થાનકવાસીઓને પ્રતિમા, જિનાલયનો અપલાપ કરવો છે માટે વ્યુત્પત્તિ - અર્થ તેઓ કરે છે, છતાં દાર્શનિક પરિભાષામાં ચૈત્યનો અર્થ પ્રતિમાં જ થાય છે - એટલું યાદ રાખવું. જેમ અછત તિ : જે ચાલે છે તેને ગાય કહેવાય : આવી વ્યુત્પત્તિ હોવા છતાં અને માણસ ચાલતા હોવા છતાં કે બીજા પશુઓ ચાલતા હોવા છતાં તેમને ગાય નથી કહેતા અને ગાય ચાલતી ન હોય છતાં તેને ગાય કહેવાય છે. માટે નક્કી છે કે - અન્યદ્ધિ યુત્પત્તિનિમિત્ત, અન્ય દિ પ્રવૃત્તિનનત્તમ્ | પ્રવૃત્તિનિમિત્ત અને વ્યુત્પત્તિનિમિત્ત જુદાં જુદાં હોય છે. ચૈત્યનો વ્યુત્પત્તિ અર્થ જ્ઞાન હોવા છતાં પ્રવૃજ્યર્થ પ્રતિમા, દેરાસર કે અશોકવૃક્ષ (શ્રી વીતરાગસ્તોત્રમાં) થાય છે. સ0 ભાષા પ્રમાણે વ્યાકરણની રચના થાય કે વ્યાકરણ પ્રમાણે ભાષાનો
પ્રયોગ થાય ?
વ્યાકરણની રચના ભાષાના આધારે થઇ છે પરંતુ જેઓ ભાષાના જાણકાર ન હોય તેઓ ભાષાનું જ્ઞાન વ્યાકરણ દ્વારા મેળવે છે. બીજ
શ્રી સમકિતના સડસઠ બોલની સઝાય . ૩૪
શ્રી સમકિતના સડસઠ બોલની સજઝાય . ૩૫
