________________
આ પ્રાવચનિકતાપૂર્વકના હોય છે - એટલું યાદ રાખવું. આવી વિશિષ્ટ પ્રભાવકતા મુખ્યત્વે સાધુપણામાં હોય છે. સાધુભગવંતો શ્રાવક પાછળ દોડાદોડ ન કરે, આગમના જાણકાર બનવા પ્રયત્ન કરે. સ૦ સાધુભગવંતો શ્રાવકશ્રાવિકાનો યોગક્ષેમ કરે ને ?
સાધુભગવંતો શ્રાવકશ્રાવિકાનો યોગક્ષેમ કરે, પણ તેમને સંસારમાં રાખીને નહિ, સંસારથી દૂર કરીને કરે છે. શ્રાવકશ્રાવિકાને સાધુપણાની પ્રાપ્તિમાં કોઇ નડતર હોય તો તે દૂર કરી આપે. પણ સંસારમાં કોઇ નડતર હોય તો તે દૂર ન કરે. આ તો સંસારની ઉપાધિઓનો નિકાલ કરવા અમારી પાસે આવે છે, તો કઇ રીતે યોગક્ષેમ કરીએ ? શ્રાવકશ્રાવિકાને મોક્ષના કારણભૂત જે સંયમધર્મ છે તે પ્રાપ્ત કરાવી આપવો તેનું નામ યોગ અને ચારિત્રનું પાલન કરાવી સંયમધર્મમાં ટકાવી મોક્ષ સુધી પહોંચાડવા તેનું નામ ક્ષેમ. દરિદ્રને પૈસાની ઇચ્છાથી દૂર કરે અને શ્રીમંતને ધનની મૂર્છા દૂર કરાવીને તેનો યોગક્ષેમ કરે. ચક્રવર્તીનું ચક્રવર્તીપણું છોડાવે અને રેકનું એકાદી પર છોડાવે
પ્રભાવક થવા માટે થોડુંઘણું ભણીને પાટ પર બેસવાની ઉતાવળ ન કરવી. શ્રુતનો અભ્યાસ કરી પારગામી બનીએ તો પ્રભાવકતા આવે. પ્રભાવક બનવા મહેનત નથી કરવી, મળી જાય તો કામે લગાડવી છે. પ્રવચન પણ વર્તમાનમાં જેટલું શ્રુત હોય તેને સમજવું. આ પ્રવચનના પારગામી બન્યા પછી પણ ગુણોની ખાણ હોય તે પ્રભાવક બને. ભણેલો માણસ ઔચિત્યાદિ ગુણો ન જાળવે તો તેની કોઇ કિંમત નથી. વિનય, વૈયાવચ્ચ, ઔચિત્ય વગેરે સુંદર જાળવે. તેના કારણે પ્રભાવક બને છે. વૃક્ષ ઉપર ફળ જેમ આવતાં જાય તેમ તેમ વૃક્ષ લચી પડે, નમી પડે તે રીતે જ્ઞાની માણસ જેમ જેમ ગુણસંપન્ન બને તેમ તેમ નમ્ર અને વિનયી બનતો જાય.
(૨) ધર્મકથી : નંદીષેણ મુનિની જેમ ધર્મકથા કરી શકે તેવી લબ્ધિવાળાને ધર્મકથી પ્રભાવક કહેવાય. તેમનું કથાનક તો પ્રસિદ્ધ છે. ભગવાને ના પાડવા છતાં જાતે દીક્ષા લીધી, અગિયાર અંગનું અધ્યયન કરીને એક વાર વેશ્યાને ત્યાં ભૂલથી જઇ પહોંચ્યા, ધર્મલાભ આપ્યો. શ્રી સમકિતના સડસઠ બોલની સજ્ઝાય – ૬૮
વેશ્યાએ કહ્યું કે અમારે તો અર્થલાભ જોઇએ. ત્યારે માનને લઇને લબ્ધિ યોગે ઘાસનું તણખલું તોડીને સાડાબાર કરોડ સોનૈયાની વૃષ્ટિ કરી. વેશ્યા આશ્ચર્યચકિત થઇ, કહ્યું કે— “આ લઇ જાઓ, કાં તો તમે રહી જાઓ.' નંદીષેણ મુનિએ જોયું કે કર્મ ઉદયમાં આવ્યું છે, તેથી ત્યાં રહ્યા. પણ રોજ દસને પ્રતિબોધીને પછી જ મોંમાં પાણી નાંખવું - એવો અભિગ્રહ લીધો. વેશ્યાને ત્યાં કોણ આવે ? ભોગના અર્થી ને ? એવા દસને
પ્રતિબોધવાનું કામ કેટલું કપરું છે - એ સમજી શકાય એવું છે. આ કાર્ય
વિશિષ્ટ ક્ષયોપશમ અને વિશિષ્ટ શ્રદ્ધા તથા દેશનાલબ્ધિ વિના સંભવિત નથી. આવા પ્રભાવક ધર્મના ઉપદેશ વડે લોકને રંજે છે. એનો અર્થ એ છે કે લોકોને પોતાના રાગી નથી બનાવતા, ધર્મના રાગી બનાવે છે. જયારે ‘અમુક આપણો ભગત છે' - એવું કોઇના મુખે સાંભળવા મળે ત્યારે સમજવું કે આપણા માટે આ કલંક છે. આપણે આપણી પાસે આવતા લોકો ધર્મથી રંગાય એવું કરવું છે. પૂર્વના ઋણાનુબંધના કારણે વ્યક્તિરાગ હોય તોપણ ધર્મરાગ પ્રધાન હોવો જોઇએ. ધર્મમાં ન રંગાય અને વ્યક્તિત્વમાં રંગાય તે પ્રભાવકતા નથી. આવા ધર્મકથી પ્રભાવક, લોકોના મનના સંશય ટાળીને તેમને સંસાર છોડાવી સાધુપણાના ઉપાસક બનાવે છે. વક્તાની જવાબદારી છે કે શ્રોતાના મનના સંદેહ ભાંજવા. જેઓ શંકાથી ગભરાય તેઓ ધર્મકથી ન બની શકે.
(૩) ત્રીજા પ્રભાવક તરીકે વાદીને જણાવ્યા છે. પ્રમાણભૂત ગ્રંથના આધારે સિદ્ધાંતનો નિર્ણય કરવો તેને વાદ કહેવાય. સામા માણસને સમજાવવા માટે જે કરાય તેને વાદ કહેવાય. કોઇને પછાડવા માટે કરાય તે વિતંડાવાદ છે. વસ્તુના નિર્ણય માટેનું યથાર્થ સાધન તે પ્રમાણ છે. લોકમાં પ્રત્યક્ષ, અનુમાન, ઉપમાન, શબ્દ, આનુપલબ્ધિક, અર્થાપત્તિ વગેરે અનેક પ્રમાણ પ્રસિદ્ધ છે. જ્યારે જૈનદર્શનની અપેક્ષાએ પ્રત્યક્ષ(દષ્ટ) અને પરોક્ષ(ઇષ્ટ) પ્રમાણ છે. મતિશ્રુત આ બે જ્ઞાન પરોક્ષ છે અને અવધ્યાદિ ત્રણ જ્ઞાન પ્રત્યક્ષ છે. આ જ્ઞાન પ્રમાણ છે. સ્વપરવ્યવસાયિજ્ઞાનું પ્રમાણમ્ । આ પ્રમાણેની વ્યાખ્યા રત્નાકરઅવતારિકામાં કરેલી છે. આ શ્રી સમકિતના સડસઠ બોલની સજ્ઝાય – ૬૯
