________________
અને પ્રજા નેતાઓને માર્ગદર્શન અને હૂંફ આપી શકે.
તે વખતની પરિસ્થિતિનું આછું દર્શન આ ગ્રંથમાંથી વાચકને મળી રહેશે. કોઈ રાજાના મુખ્ય શહેરમાં, રાજ્યની મંજૂરી સિવાય, જાહેરસભા ભરી શકાતી નહીં. જો સભા જ ન ભરી શકાય તો પછી પ્રજાને સમજાવી કેવી રીતે શકાય ? વાંકાનેરમાં કલેકટરે આવો હુકમ કાઢયો હતો, છતાં સભા ભરાઈ. બીજે દિવસે પણ સભા થઈ. અને એ દિવસે ઠાકોર સાહેબ અને અમલદારો પણ હાજર હતા. મહારાજશ્રી સમજાવે છે : ધર્મસત્તા, રાજ્યસત્તાથી ઉપર છે, તેને સભા ભરવા માટે હુકમની જરૂર ન હોય !” તો મોરબીની જાહેરસભામાં મોટું ધાંધલ થાય છે. લોકોના ટોળે ટોળાં આવીને 'પ્રજામંડળ મુર્દાબાદ'ના પોકારો પાડે છે. એ દિવસે લાઠીચાર્જ અને ગોળીબાર સુદ્ધાં થાય છે. ટોળાં મહારાજશ્રી પાસે રાત્રે આવે છે. તેમને માંડ શાંત પાડે છે. આ બધા વચ્ચે પણ સૌરાષ્ટ્રની સંતો પ્રત્યેની પ્રજાભકિતની આછી લહર સળંગ આ પાનાંઓમાં આપણને જોવા મળે છે. સૌરાષ્ટ્રનાં મુખ્ય નગરો - વાંકાનેર, મોરબી, જામનગર, અને રાજકોટનાં તેમનાં પ્રવચનો તેમની પ્રજાવત્સલતા અને પ્રેમનાં ઘાતક છે. આમ આદમીથી માંડીને રાજાઓ સહિતનો તેમનો સંપર્ક રહેતો. આવાં તોફાનો વચ્ચે પણ ધ્રોળ નરેશ, વાંકાનેર કે મોરબીના લખધીરસિંહજી બાપુ તેમને મળવા આવે, પોતાની વાત પરસ્પર સમજાવે અને એ મિલનમાંથી જે મધુર સંવાદ પ્રગટ થતો એ પ્રજાજીવનમાં અમૃતનું રસાયણ બની જતો.
મહારાજશ્રીને આમજનતા જેને આપણે અઢારે વરણ કહીએ તેનો ઊંડો સંપર્ક રહેતો. ધર્મની રીતે કેવળ હિંદુઓ, વૈષ્ણવો કે જૈનો જ નહીં, પણ મુમના, મેર, મિયાણા અને મુસલમાનો સહિત તેમના પ્રત્યે જે ભાવ દર્શાવે છે, તે ભારતીય સંસ્કૃતિની એક ઉજ્વલ ગરિમા છે. તેમને કોઈ હરિજન કે ભંગીઓને ચડાવી મારનાર, પછાત વર્ગોના વકીલ, મહિલાઓના પક્ષકાર કહે છે તો સમજાય પણ તેઓ પોતે કહે છે તેમ કોઈ કોઈ તેમને મુસલમાનના સાધુ પણ કહતા. આ નવાજેશ એજ તેમના સર્વધર્મપણાનું આભૂષણ છે. સર્વધર્મને સમાન ગણવા એ તર્ક કે શબ્દોથી સમજાવી શકાતું નથી. પ્રજા તો જીવનનું આચરણ જોવા માગે છે.
આ દિવસોમાં વિવિધ વાદો - મૂડીવાદ, સમાજવાદ, સામ્યવાદ, ઉપર મહારાજશ્રીને ઠેકઠેકાણે પ્રશ્નો પુછાતા. નવી સમાજરચનાનો પાયો નંખાઈ રહ્યો હતો, લોકશાહી અને રાજાશાહી વચ્ચેનો ભેદ સ્પષ્ટ સમજાવવો જ જોઈએ. મહારાજશ્રી પોતાની જાતને સમાજવાદી સાધુ' કહેવડાવતા. વિદ્યાર્થીઓની સભામાં તેઓ ઘણી વખત વાદ'નો પ્રશ્ન ગમ્મતભરી રીતે સમજાવતા. તમે બધા
