________________
કલ્પનામાં આટલું વહેલું હિન્દનું સ્વરાજ્ય આવશે તે ન હતું, પણ 'કિવટ ઈન્ડિયા’ એ સાર્થક કર્યુ. બ્રિટિશરો ગયા છતાં હિન્દના ભાગલા તો પડયા જ. તે શાથી પડયા તેની ઐતિહાસિક રીતિએ હું નહિ મૂકું કારણ કે ઈતિહાસ આજે ચાલુ વ્યાખ્યા કરે છે.
આપણા દિલમાં જો ભાગલા ન હોત તો દુનિયાની કોઈ તાકાત, સામ દામ ભેદ કે બીજી કોઈ રીતે આ ભાગલા ન પડાવી શકત. એટલે આજનો વિષય સમન્વયવાદનો લઈશ. તમો આટલી મોટી સંખ્યામાં આવ્યાં છો તે જ બતાવે છે કે તમે કંઈક સાંભળવા ઉત્સુક છો. હું કહેવા ખાતર કહું તો કામ ન થાય અને રસ પણ ન પડે એટલે તમારો હું સંબંધ જે પ્રેમમય છે તેને ઉપયોગ તરફ લઈ જવાય તો સારું છે.
માથું અને પગ જુદાં છે, છતાં કામ સહકારથી કરે છે. શરીરનું એકેએક અંગ આમ કરે છે. તો દેશનાં માનવી, દેશના ધર્મો સમન્વયથી કેમ ન જીવી શકે ? આમ નથી જીવતા તેથી આપણી વિકાસમાં પ્રગતિ થઈ શકતી નથી. અશોકચક્ર આપણા વાવટામાં મૂકયું છે. એ બતાવે છે કે જુદી જુદી માન્યતાવાળા જુદા જુદા ધર્મના માણસો એક વાવટા નીચે રહી શકતા હતા. જો સૌરાષ્ટ્રનું એકમ થયું છે તો ધર્મોનું એકમ ન થાય ? એનો અર્થ એ નથી કે બધી પ્રજા એક ગુરુની શિષ્ય થઈ જાય. આપણા ઘરમાં કોઈને રોટલી ખાવાની ઈચ્છા થાય, કોઈને ફરસાણ ખાવું છે, કોઈને બટાટા ખાવા છે. એમ જો દરેક પોતાનો કક્કો પકડી રાખે તો ઘર ન ચાલે. ત્યાં આપણે સમન્વય કરી શકીએ છીએ. આવો સમન્વય આપણા રાજકારણમાં અને ધર્મકારણમાં જરૂરી છે. ગાંધીજી સમન્વયવાદના ગુરુ હતા. દરેક વાદના લોકો તેમની પાસે આવતા, તેમની સલાહ લેતા. ચુસ્ત હિંસક માણસ પણ તેમનું, પ્રેમપાત્ર બની જતું. તે જાણતા હતા કે દરેક માણસ પોતે જે માનતો હોય છે તે સાચી રીતે જ માનતો હોય છે તો તેને કેવી રીતે ગોઠવી શકાય, કેવી રીતે સદુપયોગ કરી શકાય ? આજે લોકો નાઝીવાદ માગે છે કહે છે કે આ પ્રજા દંડા સિવાય સીધી થઈ શકે નહીં. કુદરતે આટલાં બધાં માણસો બનાવ્યાં; છતાં કોઈનું મોઢું એક સરખું નથી. બધાં જુદાં છે. ત્રીજે પગથિયે ઊભેલો માણસ કહે, ચાર પગથિયાં બાકી છે. બીજે ઊભેલો માણસ કહે પાંચ બાકી છે બન્ને સાચા છે દેશનું પરિવર્તન ચોક્કસ ગોઠવાઈ જાય ત્યારે આપણે જોઈશું કે શ્રીમંતો પોતાના દિલથી ટ્રસ્ટી થઈને પ્રજા સમક્ષ પોતાના ધનભંડાર ખુલ્લા મૂકશે. આ વાત છે તો અધરી. પણ સંયોગો બદલાય છે ત્યારે તે સહેલી બની જાય છે. ગૌતમ અને કેશી બન્ને જુદા વિચારના હતા. નાના મોટા હતા છતાં એક થઈ ગયા. કેશીમુનિ એક મહાન ખૂની અને નાસ્તિક. રાજા જોડે વાત કરે છે એવા તો ઊલટા પ્રશ્નો પૂછે છે કે ગમે તેવો માણસ અકળાઈ જાય, પણ રાજાએ એને સંતોષકારક જવાબ આપ્યા અને તેનો સૌરાષ્ટ્રની વિહારયાત્રા
૧૦૩
