________________
પ્ર. પ્રાચીનકાળે હિંદની સ્ત્રીઓએ રાજકારણમાં ભાગ લીધાનાં ઉદાહરણો ટાંકી શકશો?
ઉ. એક બે નહિ, એવાં તો અનેક ઉદાહરણો છે. રાજકારણમાં-ધર્મયુદ્ધ તરફ પ્રેરવાનું અને અધર્યયુદ્ધથી અટકવાનું કહેવું આ બે તત્ત્વ મહત્ત્વનાં ગણાય. મહાભારતના આવી પડેલા યુદ્ધ માટે પોતાના પુત્રોને કુંતીએ પ્રેરક સંદેશો આપેલો "જે કારણે ક્ષાત્રત્વવાળી સંતતિને માતા જન્માવે છે, તે કારણે આવી રહ્યું છે " ઊલટ મંદોદરીએ પોતાના પતિને રામની સાથે સીતા નહિ સોંપવા બદલ આવતા યુદ્ધને અટકાવવા માટે પ્રમાણિક પ્રયત્નો છેવટ સુધી કર્યા જ હતા. બે પ્રાચીન ગ્રંથનાં આ માત્ર બે મુખ્ય પાત્રો જ નહિ, આંતરિક પાત્રો પણ અનેક હતાં. રામને અન્યાયનો સામનો કરવામાં સુગ્રીવનો સાથ શોધી મદદ અપાવવામાં શબરી જેવી તપસ્વિનીનો પણ ફાળો હતો.
સંતાનોને વીરતા પાવામાં અભિમન્યુની માતા જેવી માતાઓનો ફાળો શસ્ત્રયુગથી માંડીને રહ્યા જ કર્યો છે. એટલું નહિ પણ સમય પડયે રાજ્યની ધોસરી ચલાવવામાં, ન્યાયાસન પર બેસી ન્યાયની ગૂંચો ઉકેલવામાં અને સમરાંગણમાં રણચંડી બનવામાં પણ હિંદી સ્ત્રીઓને ધનુર્વિદ્યાની તાલીમ પણ આપણે ત્યાં અપાતી જ હતી. પ્રાચીન જૈનગ્રંથોમાંના ઉલ્લેખ પરથી પણ કહી શકાય કે અહિંસાના વિકાસમાં જબ્બર ફાળો આપનાર જૈન સ્ત્રીઓ પણ શસ્ત્રકળા શીખતી હતી. જૈનશાસ્ત્રો અન્યાયનો સામનો શસ્ત્રસહાયથી કરે તેને અહિંસાની પ્રાથમિક ભૂમિકા માને છે. અન્યાયનો સામનો શસ્ત્રસહાય વિના માત્ર આત્મબળથી કરે તેને જ સંપૂર્ણ અહિંસા માને છે.
પ્ર. આજે સ્ત્રીઓ યુદ્ધકળાની તાલીમ લે અને સૈન્યમાં એમની ભરતી થાય, એ વાતમાં આપ માનો છો ?
ઉ. આટલું કહ્યા પછી તમોને એ પ્રશ્ન જ ન થવો જોઈએ. પણ મારે એટલું ખાસ કહેવું જોઈએ કે વ્યાયામ અને શસ્ત્રોની તાલીમ સ્ત્રીઓ લે અને સક્રિય જોડાય પણ ખરી; પરંતુ જો આપણે અહિંસક સમાજરચના જોઈતી હોય અને જોઈએ જ છે તો સૌથી પ્રથમ મરવાની કળા શીખવી પડશે મારવા માટે મારવાની નહિ.
મનની બહાદુરી એ જ મોટામાં મોટું બળ છે. એ ન હોય તો પોતાના હથિયાર પોતાને જ વાગે એવું ઘણીવાર બને છે. અને મનનો બહાદુર હોય તે ન છૂટકે હથિયારનો આશરો લઈ રક્ષણ ખાતર સામે લડશે ખરો, પણ એનો એ રીતે લડવાનો પશ્ચાત્તાપ હશે અને છેવટે એ વીર સંપૂર્ણપણે અહિંસાને માર્ગે આગળ વધી શકશે. જે રીત પુરુષને લાગુ પડે છે તે રીતે સ્ત્રીને લાગુ પડે છે. આ દેશની સામે આજે એટલા પ્રશ્નોત્તરી
૧૭
