________________
પ્રવૃત્તિમાર્ગના સમર્થક જણાય છે. ઉપલક આંખે વિરોધ દેખાય; પરંતુ એ બન્ને મહાપુરુષોના અંગત જીવનમાં જોશો તો મહાપ્રવૃત્તિઓ વચ્ચે પણ ગાંધીજી સ્વસ્થ રહી હળવો વિનોદ કરી શકતા. શ્રી અરવિંદો એકાંત નિવૃત્તિ અને મૂંગું જીવન ગાળવા છતાં સૃષ્ટિવિજ્ઞાનને સામે રાખી સતત પ્રવૃત્તિશીલ રહ્યા જ કરે છે.
પ્ર. શ્રી અરવિંદોને સંન્યાસ પ્રણાલિના જ્ઞાન માર્ગના અનુગામી અને મ. ગાંધીજીને ગૃહસ્થાશ્રમ પ્રણાલિના કર્મમાર્ગના અનુગામી એમ કહી શકાય?
ઉ. એક રીતે આ ખરું છે પણ તેમણે બન્નેએ એ ચાલી આવતા પ્રવાહોમાં સંશોધન તો કર્યું છે. વળી આ કથનમાં એટલું ઉમેરો કે એમના જીવનમાં મુખ્ય પ્રશ્ન આમ જણાય છે. પરંતુ બીજા માર્ગો પણ એમાં નથી એમ તો નહિ જ. દા.ત. ગાંધીજીએ રેંટિયો અને શ્રમનો મહિમા વધાર્યો; છતાં પ્રાર્થના અને ભજનને વિચાર્યું નથી. શ્રી અરવિંદો પણ ભગવતી મૈયાના ચુસ્ત પૂજારી છે.
પ્ર. શ્રી અરવિંદોના આશ્રમમાં રેંટિયો નહિ દેખાય અને મ. ગાંધીજીના આશ્રમીઓમાં સૂક્ષ્મ ચિંતન નહિ દેખાય એ ખરું છે?
ઉ. શ્રી અરવિંદના આશ્રમ વિષે મેં જે કાંઈ સાંભળ્યું છે, તે પરથી કહી શકું કે ત્યાં પણ સ્વાશ્રયીપણાને સ્થાન લે છે જ; પરંતુ ચિંતનને વિશેષ સ્થાન છે.શ્રી મશરૂવાળા જેવા તત્ત્વચિંતકને કે વિનોબા જેવા પ્રતિભાશાળીને ગાંધીઆશ્રમી ગણીએ તો ત્યાં પણ ચિંતક જૂથ છે તો ખરું જ.
પ્ર. ગાંધીજીએ પોત તત્ત્વજ્ઞાન વધુ પડ્યું હોય તેમ જણાતું નથી એ ખરું છે ?
ઉ. એમ કેમ કહી શકાય ? ઊલટું ગાંધીજીએ તો તત્ત્વજ્ઞાનને વ્યવહાર રીતે ખેડ્યું છે. ઈશ્વર કયાં છે અને જગતમાં કેટલાં તત્ત્વો છે અને એમની વ્યાખ્યા શી છે એ બધી વાતોમાં તેઓ પડતા નથી; પરંતુ સત્યને અહિંસા-પ્રેમને સમગ્ર માનવપ્રજા પોતાના અંગત સામાજિક કે રાષ્ટ્રીય જીવનમાં કેમ અમલી બનાવી શકે એવું એવું એમણે જગતને ઘણું આપ્યું છે. ક્બીરસાહેબને જો આપણે અતત્ત્વજ્ઞ કહીએ તો જ મહાત્માજી વિષે તત્ત્વજ્ઞાનનું અણખેડાણ લાગુ પાડી શકાય.રેટિયાની શાસ્ત્રીય શોધ ઉપરાંત રેંટિયા સાથે રામનામનો તાર જોડનાર, તેમજ ખોરાકથી માંડીને રાજકીય ક્ષેત્ર સુધી સત્ય અને બ્રહ્મચર્યને જોડનાર મહાપુરુષને તત્ત્વજ્ઞાનના અણખેડાણની વાત સાથે કેમ સાંકળી શકાય?
પ્ર. જગતને આજે આ બે મહાપુરુષની વિચારસરણીઓમાંથી કઈ વધુ ઉપયોગી છે ?
ઉ. મને તમારો આ છેલ્લો પ્રશ્ન જ યોગ્ય અને જરૂરી લાગે છે. કોઈપણ મહાપુરુષને કે તેમની વિચારસરણીને સંપૂર્ણ સત્ય કે ખોટી ઠરાવવા પ્રયત્ન કરવો એ રીત ૧૭૮
સાધુતાની પગદંડી
