________________
પત્રવ્યવહાર નીચેને સરનામે કરે. વ્યવસ્થાપક : નવલભાઈ હઠીભાઈની વાડી –અમદાવાદ.
ગત પ્રાણપંડિતજીની સુવાસ સાબરમતી હરિજન આશ્રમમાં જતાંની સાથે પંડિત તોતારામજીને એમની મહૂલીમાં જોતાં જ ઠંડક વળે. ખડતલ તન અને ખડતલ મન પંડિતજીનાં સાથી હતાં. આશ્રમનું સફાઈકામ એમણે અંત સુધી બજાવ્યું અને આશ્રમવાસીઓને જ પોતાનાં પ્રિયજન બનાવ્યા. છેવટ સુધીના આશ્રમ સ્નેહે એમનું મૃત્યુ પણ સ્નેહમય અને રસમય બનાવ્યું. ગાંધીજીના અનેક અંતેવાસીઓ પૈકીનું આ પણ એક સૌરભભર્યું ફૂલ હતું. પાકી વૃદ્ધાવસ્થામાં એ ગયું અને સુવાસ મૂકતું ગયું.
પ્રશ્નોત્તરી : ૨ વડોદરા રાજ્યની આગામી લડત અંગે અહિંસાની મર્યાદામાં રહીને શું શું થઈ શકે ?
કોર્ટ ક્વેરી અને રાજ્યનો કબજો લઈ શકીએ અને જો લઈએ અને સશસ્ત્ર સામનો થાય તો શું અમે સશસ્ત્ર પ્રતિકાર કરી શકીએ ખરા? ટપાલ, રેલવે વગેરે તોડીફોડી તંત્રને થંભાવી દેવાની બાબતમાં તમારો શો અભિપ્રાય છે? અહિંસક લડત વધુમાં વધુ સફળ કયે માર્ગે થઈ શકે? તમારા ત્રણે પ્રશ્નોનો એક સાથે ઉત્તર આપી દઉ. તમે અહિંસાની મર્યાદા સ્વીકારીને પૂછો છો એટલે જવાબ આપતાં મને આનંદ થાય છે. અહિંસાની દષ્ટિએ જ જ્યારે આપણે આપણાં પ્રત્યેક કાર્ય કરીશું ત્યારે જ સાચું સ્વરાજ્યસુખ પામવાનાં છીએ. અહિંસા કહેવી સહેલી છે, આચરવી કઠિન છે એમ લોકો કહે છે, અને લાગે છે કે એ સમજથી કઠિન છે. સમજ્યા પછી આચરવી કઠિન નથી. જ્યાં સચ્ચાઈ અને બહાદુરીનો છાંટો પણ ન હોય ત્યાં અહિંસાની આશા રાખવી વ્યર્થ છે. પ્રજામાંથી જે લોકો ખરેખર એમ સમજતા હોય કે રાજ્યતંત્ર ચાલુ રાજવીના હાથ નીચે રહે તો જોખમ છે, તો તેવા લોકો એવા રાજવીને ગાદીથી ઉઠાડી કચેરી અને રાજ્યનો કબજો લઈ શકે છે. આવા લોકોના જીવનમાં અહિંસાની પૂરેપૂરી દષ્ટિ અને રાજતંત્ર પ્રત્યે શુભનિષ્ઠા હશે, તો તેમ કરવામાં તેમને પ્રજામાંથી જ આ વખત પૂરતી શિસ્તબદ્ધ સેના મળી રહેશે. સશસ્ત્ર હુમલો સેવકસેના કરવા તૈયાર થનારા આ વખતના એવા રાજવીના ભાડૂતી સૈનિકો અહીં કાં તો નમી પડવાના છે અને કાં તો ભાગી જવાના છે, પરંતુ આ કબજો લેનારા માણસોનું જીવન સમષ્ટિમય હોવું જોઈશે. જો નિરંકશ ટોળાં આ માર્ગે જાય તો એમાં ચોરી અને હિંસા અને આવી ૧૦
સાધુતાની પગદંડી
