________________
૬
મગજ અને જ્ઞાનતંતુના રોગો આ સિવાય મગજમાં ચૅલેમસ (thalamus) તથા બેઝલ ગેન્ગલીઆ (basal gangla) નામનાં અગત્યનાં કોષકેન્દ્રો આવેલાં છે અને તેમાં થતાં રાસાયણિક અસંતુલનને લઈને પાર્કિન્સોનિઝમ કે તેથી વિરુદ્ધ કોરિઆ, ડિસ્ટોનિઆ વગેરે રોગો થાય છે. તેની વિસ્તૃત જાણકારી પ્રકરણ ૮ અને ૯માં આપી છે. - તે જ રીતે હાઈપોથેલેમસ એ એક અગત્યનું અંગ છે જે સિમ્પથેટિક (sympathetic) તેમ જ પેરાસિમ્પથેટિક ચેતાતંત્રનું સર્વોપરી અંકુશ રાખનારું
સ્થાન છે. આ મંત્ર આપણાં અનૈચ્છિક સ્નાયુઓ તેમ જ તનાવ વગેરે ભૌતિક ક્રિયાઓ સાથે સંકળાયેલું છે. હૃદય, આંતરડાં, આંખની કીકી, બ્લડપ્રેશર, શ્વાસોચ્છવાસ વગેરે અનેક અત્યાધિક મહત્ત્વની ક્રિયાઓનું નિયમન આ પ્રકારનું ચેતાતંત્ર કરે છે, જે સ્વયંસંચાલિત (ઓટોનોમિક) છે. - અંતઃસ્ત્રાવ ગ્રંથિઓનું સર્વોપરી સ્થાન તે પિયૂટરી ગ્રંથિ છે અને તે મગજમાં આવેલ છે. તે શરીરની તમામ અંતઃસ્ત્રાવ ગ્રંથિઓ (હોર્મોનસિસ્ટમ)નું અદ્દભુત નિયમન કરે છે. આ ઉપરાંત મગજ અને ચેતાતંત્રમાં સંદેશાઓની આપ-લે માટે ડોપામિન, નોરએડિનાલિન, ગાબા, સિરોટોનિન, એસિટાઈલ કોલિન, એન્ડોર્ફિન, એન્સેફેલિન જેવાં અત્યંત અગત્યનાં ન્યુરોટ્રાન્સમીટર અને તેમનાં રિસેપ્ટરનું અદ્ભુત નેટવર્ક પ્રસ્થાપિત થયેલું છે. | મગજમાંથી પ્રત્યેક બાજુએ બાર (એટલે કે બાર જોડ) ચેતાઓ (Nerves) નીકળે છે તેને કેનીઅલ નર્સ (Cranlal Nerves) કહે છે. તે અત્યંત મહત્ત્વની કામગીરી સંભાળે છે, જેમકે ગંધ, દૃષ્ટિ, ચહેરાના સ્નાયુઓ અને જીભનું હલનચલન.
• પ્રથમ ચેતાને Offactory nerve કહે છે જે ગંધ સંબંધી માહિતી મગજને પૂરી પાડે છે.
• બીજી ચેતાને optic nerve કહે છે - જે દૃષ્ટિ સંબંધી જ્ઞાન મગજને પહોંચાડે છે, અને તેનું ઉદ્ભવસ્થાન આંખનો પડદો (રેટીના) છે. તેને નુકસાન થાય તો દષ્ટિના રોગો થાય છે અને અંધત્વ પણ આવી શકે છે.
Jain Education International
For Private & Personal Use Only
www.jainelibrary.org
