________________
૩. ચાર ભેદ -
જૈનધર્મમાં સંઘના ચાર ભેદ છે. સાધુ-સાધ્વી, શ્રાવક અને શ્રાવિકા. દરેક ધર્મમાં વ્યક્તિ અને સમાજનું મહત્વ સ્વીકારવામાં આવ્યું છે. જૈનોમાં બંને માટે જુદાજુદા આચારના નિયમો બનાવ્યાં છે. આમાનાં પહેલા બે સંસારનો ત્યાગ કરી વૈરાગ્ય અને તપના તીવ્ર નિયમો પાળે છે અને છેલ્લા બે સંસારમાં રહી સાધુ-સાધ્વીઓનો ઉપદેશ સાંભળી યથાશકિતધર્મનું આચરણ કરે છે.૧૯ ૪. સંપ્રદાયો -
જૈનધર્મમાં મુખ્યત્વે બે સંપ્રદાયો છે. એક શ્વેતામ્બર અને બીજો દિગમ્બર. શ્વેતામ્બર એટલે જે સફેદ વસ્ત્ર ધારણ કરે છે તે, અને દિગમ્બર એટલે કે જે નિર્વસ્ત્ર છે તે. અર્થાત “દિશાઓથી જેમનું વસ્ત્ર છે તે, આ બંને પંથો એકબીજાથી પોતાને પ્રાચીન કહેવડાવે છે. મૂળ તો આ ભેદ સાધુઓમાં પડ્યો હતો અને પાછળથી તે શ્રાવકોમાં પણ પડ્યો. આ બન્ને પંથોના પાયામાં સિધ્ધાંત વિશે મતભેદ નથી.
તફાવત બન્ને સંપ્રદાયો વચ્ચે જે તાર્કિક તફાવત છે. તેમાં (૧) દિગમ્બરો સ્ત્રીઓ મોક્ષાધિકારીણી બને તેમ માનતા નથી. પણ શ્વેતાંબરો માને છે. (૨) દિગમ્બરોના મતે તીર્થકરો વીતરાગી હોવાથી તેમની પૂજા ફૂલ, ધૂપ અને વસ્ત્રાભૂષણથી કરવી જોઇએ નહીં જ્યારે શ્વેતાંબરો એ બધા દ્રવ્યોથી તીર્થકરોની પૂજા કરે છે. (૩) દિગમ્બરો આગમો “જૈનશાસ્ત્રો' નો સ્વીકાર કરતા નથી
જ્યારે શ્વેતાંબરો કરે છે. (૪) દિગમ્બરોના મતે કેવલીને આહાર કોઈ શકે નહીં જયારે શ્વેતાંબરો એમ માને છે કે કેવલીને અમુક અંશે આહારની છૂટ હોવી જોઇએ. ટુંકમાં આ બન્ને પંથોમાં કોઈ તાત્વિક ભેદ નથી. પરંતુ બાહા રહેણીકરણી પરત્વેજ મતભેદ છે. સ્થાનકવાસી જૈનોની એકશાખા નીકળી છે. જેઓ મૂર્તિપૂજામાં માનતા નથી. અને દહેરાવાસી મૂર્તિપૂજામાં માને છે. આ ઉપરાંત આ દરેકમાંથી આચાર વિષયક મતભેદને લીધે અનેક ગચ્છો, ઉપશાખાઓ, ઉપસંપ્રદાયો અને સંવાડાઓ રચાયા છે.
ઉપર્યુક્ત બંને સંપ્રદાયોમાં બીજી એક પ્રવૃત્તિનો જન્મ થયો જેમ કે વર્ષાઋતુમાં મુનિઓ-સાધુઓ એક સ્થળ પર રહેતા હતા. બાકીનો સમય વિહાર કરતા રહેતા. પરંતુ ઇ.સ. ની પાંચમી કે છઠ્ઠી સદીથી સ્થાયીરીતથી કેટલાંક
કચ્છમાં જૈન સંસ્કૃતિ- એક દષ્ટિપાત
