________________
૨. ચ્છમાં જૈનધર્મ; તેના વિકાસમાં ચ્છના
શાસકો અને જેન યતિઓનો ફાળો
કચ્છમાં જૈનધર્મ ક્યારથી હશે તે સંદર્ભે ઉપલબ્ધ પ્રમાણોના આધારે અનુમાન કરી શકાય છે. વીસમાં તીર્થકર શ્રી મુનિસુવ્રત સ્વામીના સમકાલીન રામચંદ્રની રામાયણમાં વાલ્મિકીએ કચ્છનો આનર્તદશ તરીકે ઉલ્લેખ કરેલો છે. તો “ભગવતીસૂત્ર” માં પણ ગૌતમસ્વામીને જવાબ આપતા પ્રભુવીર અનુપદેશ કે અનોપદેશી એવું નામ આપે છે. જેનો અર્થ હરિયાળીથી ભરપૂર પ્રદેશ એવો થાય.૧ ‘ભગવતીસૂત્ર’ એ જૈનોનું એક મહામાન્ય પુસ્તક છે. જૈન આગમોના અગિયાર અંગો પૈકીનું પાંચમું અંગ કે જેમાં છેલ્લા તીર્થંકર મહાવીર સ્વામીનો ઉપદેશ ગુંથવામાં આવ્યો છે. આ ‘ભગવતીસૂત્ર'ના પહેલા શતકના આઠમા ઉદ્દે શામાં મૃગઘાતક’ પુરુષના સંબંધમાં ભગવાન મહાવીરના શિષ્ય ગૌતમસ્વામી પ્રશ્ન પૂછે છે : ‘પુરીસેણં ભત્તે કòસિ વા દહંસિ વા” અર્થાત – હરણને મારવા માટે કોઈ પુરુષ કચ્છમાં જાય, ધરા તરફ જાય વગેરે. આ પ્રમાણે અઢી હજાર વર્ષ ઉપરના મૂળ સૂત્રમાં કચ્છ' શબ્દ પ્રયોજાયો છે. આ ઉપરાંત ખુદ મહાવીર સ્વામી કચ્છમાં વિહર્યા હતા એમ ‘ભગવતીસૂત્ર' પરથી જણાય છે. આમ કચ્છમાં જૈનધર્મ ઘણો પ્રાચીન છે. તેનો પુરાવો ભદ્રેશ્વર વસઈ જૈનતીર્થ પણ આપે છે. કથાસૂત્ર અનુસાર ત્રેવીસમાં તીર્થકર ભગવાન પાર્શ્વનાથના જે જિનમંદિરને લીધે ભદ્રેશ્વર નગરની તીર્થભૂમિ તરીકે ખ્યાતિ થઈ છે. તેની પ્રતિષ્ઠા મહાવીરના નિર્વાણ પછીની પહેલી પચ્ચીશીમાં (૨૫. વર્ષ) અને એમનાં જ સમકાલીન લેખાતા શ્રી કપિલ કેવલી અથવા શ્રી વિમલ કેવલીના શુભ હાથે થઈ હોવાની વાત જાણવા મળે છે. જયારે જૈિન રત્ન ચિંતામણિ' સર્વસંગ્રહ ગ્રંથ ભાગ-૨, ૫.૧૮૧ માં નોંધેલું છે કે મહાવીર સ્વામીના નિર્વાણ પછી માત્ર ૨૩, માં વર્ષે શ્રેષ્ઠી દેવચન્દ્ર ભદ્રેશ્વરની સ્થાપના કરીના ઉલ્લેખો મળે છે. તે સમયે ભદ્રાવતી નગરીમાં સિદ્ધસેન રાજા રાજય કરતો હતો."
જૈન આગમોના ઉલ્લેખ મુજબ જંબુદ્વિપ પ્રજ્ઞપ્તિમાં ભરત ચક્રવર્તી દિગ્વીજયના વર્ણનમાં કચ્છનો નિર્દેશ છે. વળી, આવશ્યક સૂત્ર પરના ચુર્ણમાં લખ્યા મુજબ કચ્છ અને કાઠિયાવાડના આભીરરાજ જે આજે આહિરરાજ તરીકે કચ્છમાં જૈન સંસ્કૃતિ- એક દષ્ટિપાત
૨૧
