________________
કચ્છનાં પ્રાચીન જૈન મંદિરો (દહેરાસરો) -
કચ્છમાં જૈનધર્મ ઘણો પ્રાચીન છે. તેથી સ્વાભાવિકરૂપે જૈનમંદિરોનું નિર્માણ પણ પ્રાચીન સમયથી થતું રહ્યું છે. ૨૬મી જાન્યુ. ૨૦૦૧ના ભૂકંપ પહેલાં ઘણા પ્રાચીન જૈન મંદિરો જીર્ણાવસ્થામાં હતાં તેથી તેની માહીતી એક યા બીજા સંદર્ભગ્રંથોમાં સચવાયેલી છે. તેના આધારે પ્રાચીન જૈનમંદિરો કેવા હતાં? તેની સ્થાપત્યશૈલી કેવી હતી? તે અંગે આજે પણ જાણી શકાય છે. ભૂકંપમાં મોટાભાગના પ્રાચીન જૈન મંદિરો ભયંકર ઇજાગ્રસ્ત યા સંપૂર્ણ વંશ થયા છે. પરંતુ ફરી તેનું નવનિર્માણ કે જીર્ણોધ્ધાર થઈ રહ્યો છે. (૧) ગેડી -
કચ્છ વાગડમાં આવેલું ગેડી ગામ ઘણું પ્રાચીન છે. અહીં એક ઉપાશ્રય અને જૈનમંદિર ૨૦૦૧ ના ભૂકંપ પહેલાં જીર્ણાવસ્થામાં હતું. તે સમયનું વર્ણન ‘જૈનતીર્થ સર્વ સંગ્રહ” માં કરેલું છે. તે સંદર્ભના વર્ણન મુજબ :
અગાસી બંધ શિખરયુક્ત આ મંદિરને મોટી પરસાળ છે. આગળના ભાગમાં ચાર દેરીઓ શિખરયુક્ત છે. તેમાં પબાસણ વિદ્યમાન છે. મંદિરનો વચલો ઘુમ્મટ ૧૬ સ્તંભોના આધારે બનાવેલો છે. મંદિરની લંબાઇ-પહોળાઈ ૨૮ બાય ૨૦ ફીટ છે. અગાસી સુધીની ઊંચાઈ ૧૪ ફીટ અને ઘુમ્મટ સુધીની ઊંચાઇ ૨૦ ફીટની છે. ગર્ભગૃહમાં આરસપાષાણનાં બિંબો પ્રાચીનકાળનાં છે. વચ્ચે મૂળનાયક શ્રી મહાવીર પ્રભુની મૂર્તિ ૩ ફીટ ઊંચી છે. મૂર્તિના નાક, હાથ, કાન ખંડિત થતાં ચૂનાથી જોડીને લેપ કરાયેલો છે. મૂળનાયકની એક બાજુએ શ્રી આદીશ્વરની મૂર્તિ છે. તેના ઉપર સં. ૧૫૩૪ (ઇ.સ. ૧૪૭૮) નો લેખ છે. અને બીજી બાજુએ શ્રી સુમતિનાથ ભગવાન છે. તેના ઉપર સં. ૧૯૨૫ (ઈ.સ. ૧૮૬૯) નો લેખ છે. આ મંદિર માલવશાહે બંધાવ્યાનો ઉલ્લેખ લેખમાં છે. એ સિવાય “માલવવાવ” અને “માલસર તળાવ પણ તેમણે બંધાવ્યા હતાં.”૪
(૨) કટારિયા:
કથાસૂત્ર અનુસાર અહીં શેઠ જગડૂશાહના મહેલો હતાં એમ કહેવાય છે. એક સમયનું આ ભવ્યનગર આજે તો એક ગામડામાં રૂપાંતર પામ્યું છે. અહીં ઉપાશ્રય, યાત્રાળુઓ માટે એક વિશાળ જૈન ધર્મશાળા અને પુસ્તક ભંડાર
કચ્છમાં જૈન સંસ્કૃતિ- એક દષ્ટિપાત
૧૨૫
