________________
૮. ઐતિહાસિક મૂલ્ય સંદર્ભેચ્છનાં જૈનતીર્થો
હિંદુ અને મુસ્લિમતીર્થોની માફક કચ્છમાં જૈનોના તીર્થો પણ અનેક છે. કચ્છમાં જૈનોની સીધી રાજ્યસત્તા કોઈ વખતે નહી હોવા છતાં જૈનાચાર્યોનો અને જૈન શ્રીમંતોનો પ્રયત્ન પોતાના ધર્મના રક્ષણ અને પ્રચાર માટે અથાગ થયો છે. એક તરફથી ત્યાગી આચાર્યોનો ઉપદેશ અને બીજી તરફ જૈન શ્રીમંતોની ઉદારતા, આ બન્નેના પરિણામે જૈનધર્મની જાહોજલાલી દરેક સમયમાં આગળ પડતી રહી છે.
શ્રી તીર્થંકર પરમાત્માઓના ચ્યવન જન્મ, દીક્ષા, કેવળજ્ઞાન અને નિર્વાણદિન પરમ આરાધ્ય મનાય છે. તેને “કલ્યાણક' કહે છે. ચ્યવન (છેલ્લા દેવલોકના ભવમાંથી માનવલોકમાં આગમન) સહિત પાંચ કલ્યાણક જે ભૂમિમાં, સ્થળ બન્યાં હોય તેને જૈનો તીર્થ તરીકે માને છે. આ ઉપરાંત જ્યાં વિશિષ્ટ પ્રસંગ કે ચમત્કાર બન્યા હોય તેવા સ્થળને પણ તીર્થ ગણવામાં આવે છે. તીર્થભૂમિ-તીર્થકરો તેમજ સંયમશ્રેષ્ઠ જૈન મહર્ષિઓના પાદસ્પર્શથી પવિત્ર બનેલી હોય છે. ભાવિકો તેની યાત્રાએ જઈને ધન્યતા અનુભવે છે.
જૈન સંસ્કૃતિમાં ધાર્મિક અને આર્થિક વ્યવસ્થાનું એક ચોક્કસ માળખું છે. અને તેનું ચોક્કસ નામ છે. દહેરાસરમાં ભાવિકો ભેટરૂપે જે રકમ ધરે છે તે ‘દેવદ્રવ્ય' કહેવાય છે. તેનો ઉપયોગ દહેરાસરના જિર્ણોધ્ધાર કે ધાર્મિકકાર્યો સંબંધી થાય છે. ઉપાશ્રયમાં જ્ઞાનપૂજન નિમિત્તે જે પૈસા અર્પણ કરે છે તેને ‘જ્ઞાનદ્રવ્ય” કહેવાય છે. જેનો ઉપયોગ ધાર્મિક ગ્રંથોના પ્રકાશનમાં, જ્ઞાન ભંડારમાં કે પુસ્તકાલય માટે અને પંડિતોનો પગાર ચૂકવવામાં પણ કરાય છે. સાધુ-સાધ્વી માટે સમ્યફ જીવન જરૂરિયાતો માટે નિયત દ્રવ્ય પૂરું પડાય છે. આને “વૈયાવચ્ચખાતું' પણ કહેવાય છે. આ ઉપરાંત શ્રાવક-શ્રાવિકાઓના સહભાગી તરીકે “સાધારણ દ્રવ્ય” ની પણ રચના કરવામાં આવી છે. સાથે
જીવદયા’નો પણ એક અલગ વિભાગ રાખવામાં આવે છે. આ આર્થિક માળખાની વિશેષતાએ છે કે જે ક્ષેત્રના નિર્વાહ માટે દ્રવ્યો ઉપલબ્ધ થાય છે તે જ ક્ષેત્ર માટે તે વપરાય છે. માત્ર “સાધારણ દ્રવ્ય” નો ઉપયોગ જરૂર પડે તો બધા જ કાર્યો માટે થઈ શકે છે. જૈન સંસ્કૃતિની આવી આર્થિક વ્યવસ્થાને કારણે સાંસ્કૃતિક ક્ષેત્રે તેઓનું પ્રદાન અનેરું રહ્યું છે.
કચ્છમાં જૈન સંસ્કૃતિ- એક દષ્ટિપાત
૧૨૪
