________________
છે. કારણ કે તેમાં કેન્દ્રસ્થાને 'પ્રજા” હોય છે. વળી, જયાં જયાં જૈનપ્રજા વસતી હોય ત્યાં તેમનો ભૂતકાળ હોવાનો અને ભૂતકાળ સાથે જ ઇતિહાસને સંબંધ છે.
ક્યારેક તો જૈનપ્રજાના પ્રદાનથી જે તે પ્રદેશની એક આગવી ઓળખ પણ ઊભી થાય છે.
કચ્છમાં જૈનધર્મ પ્રાચીનકાળથી હોવાની વાત સંપૂર્ણપણે સ્વીકારાય છે. ત્યારે સ્વાભાવિક છે કે સમયની દ્રષ્ટિએ જૈનપ્રજાનું મહત્તમ યોગદાન રહેવાનું. તેથી કચ્છમાં રાજકીય, સામાજિક, આર્થિક, ધાર્મિક અને સાંસ્કૃતિકક્ષેત્રે તેમનું ઘણું પ્રદાન છે. વ્યવસાય અર્થે કચ્છબહાર વસનાર જૈનપ્રજાનો વતનપ્રેમ પણ કચ્છના વિકાસ માટે જવાબદાર રહ્યો છે. શ્રેષ્ઠીઓ ની ધાર્મિક અને પ્રજાકલ્યાણની નીતિમાં કેન્દ્રસ્થાને તો “જૈનધર્મ” જ રહ્યો છે. પણ જૈનેતરો તરફ ભેદભાવ જોવા નથી મળતો.
કચ્છમાં ધાર્મિક દ્રષ્ટિએ અલગ અલગ ગચ્છો-સંપ્રદાયો હોવાને કારણે તાર્કિક મતભેદો શક્ય છે. પરંતુ તેનું રૌદ્ર સ્વરૂપ જોવા નથી મળતું. જૈનપ્રજાને યોગ્ય દિશામાં વાળવાનાં અથાગ પ્રયત્નો જૈનમુનિઓએ કર્યા છે. તેની ફલશ્રુતિરૂપ જૈનતીર્થોનો વિકાસ ક્રમિકરૂપે થતો રહ્યો છે.
કચ્છના કેટલાય ગામો માં જૈન મહાજનો દ્વારા દવાખાના, વાચનાલયો, ધર્મશાળાઓ, પાંજરાપોળોનું નિર્માણ અને સંચાલન હમેંશા થતું આવ્યું છે. અને કોઇપણ ભેદભાવ વગર બધી જ કોમોને તેનો લાભ મળતો રહે છે. પાણીનો પ્રશ્ન અસ્તિત્વમાં આવ્યો પછી નળ યોજના, ટાંકા, ચેકડેમો, હવાડા વગેરે સેવાઓ પણ જૈનો દ્વારા હાથ ધરાતી રહી છે. સ્વાતંત્ર્ય પૂર્વે તો શિક્ષણના ક્ષેત્રે જૈન મહાજનોની પ્રવૃત્તિઓની નોંધ તો ખાસ લેવી પડે. ઘણા ગામોની સ્કૂલો, કન્યાશાળાઓ, બોર્ડિંગો, જૈન સંસ્થાઓ દ્વારા જ ચલાવાતી હતી. દુર્ગાપુરની બોર્ડિંગ (હાલમાં બંધ), મુંબઈ, માટુંગા સ્થિત બોર્ડિંગો, સોનગઢ ચારિત્રરત્નાશ્રમની બોર્ડિંગ આ સ્થળે નોંધનીય છે.
જૈન સ્ત્રીસમાજની સ્થિતિ વિશે માની લેવાની જરૂર નથી કે માત્ર કચ્છમાં જ અને તે પણ જૈન સમાજમાં જ બાળલગ્ન, કન્યાવિક્રય, વૃધ્ધલગ્ન, શિક્ષણનો અભાવ વગેરે અનિષ્ટો પ્રવર્તતા હતાં. તે સમયે સમગ્ર સ્ત્રી સમાજના ઓછે વત્તે અંશે આ પ્રશ્નો હતાં જેની સામે દરેક સમાજમાં સુધારાત્મક પ્રવૃત્તિઓ થયેલી છે. અને દરેક સમાજ સુધારકોનો શરૂઆતમાં વિરોધ થયો છે. અને સમય પરિવર્તન સાથે એ જ સુધારાઓ આજે સ્વીકારાયા છે. અંતમાં એટલું કચ્છમાં જૈન સંસ્કૃતિ- એક દષ્ટિપાત
૧૪૭
