________________
(૧) શ્રી કાનજીભાઇ રવજીભાઇ દેઢિયાઃ
કાનજીભાઇનો જન્મ સંવત ૧૯૪૩ (ઇ.સ.૧૮૮૭) ને માગસર સુદ ૯ ના થયો હતો. ધંધાર્થે તેઓ મુંબઇ ગયા પણ નાની ખાખર માટે એક સુધારક સાબિત થયાં હતા. કચ્છનાં શાસકો સાથે તેમનાં સંબંધો સારાં હતાં. તેથી રાજનીતિ સંબંધી તટસ્થ વ્યક્તિ તરીકે તેમની ગણના થતી હતી. જયારે કચ્છ રાજ્ય અને મોરબી વચ્ચે આધોઇ ગામ અને તેના આસપાસના વિસ્તાર, સરહદી હક્ક માટે ઝઘડો શ્રી કાનજીભાઈ દેઢિયા ચાલતો હતો. અને અવારનવાર બન્ને રાજ્યો વચ્ચે ઘર્ષણ થતું જેમાં માનવીની ખુવારી અને ખૂબ ખર્ચ થતો હતો. આ પ્રશ્ન લાંબા સમય સુધી ઉકેલાતો નહોતો ત્યારે કચ્છના મહારાવશ્રી (ખેંગારજી-ત્રીજા) અને કાનજીભાઇના સંબંધો સારા હોવાના નાતે કાનજીભાઇએ સલાહ આપી, તેના ઉકેલ માટે પંચની નિમણુંક કરવામાં આવી તેમાંના એક પોતે રહ્યાં હતાં. તેમાં તટસ્થ વ્યક્તિ તરીકે તેમણે પ્રજાના ફાયદારૂપે મોરબીના પક્ષમાં ચુકાદો આપ્યો હતો.
=
આ ઉપરાંત તેઓ સ્ત્રી શિક્ષણના પ્રખર હિમાયતી હતાં. સ્ત્રીઓને છાપા વાંચવાનો આગ્રહ રાખતાં અને ઘૂંઘટપ્રથાને તિલાંજલી આપવાનું સૌ પ્રથમ કાર્ય પોતાના કુટુંબમાંથી જ કર્યું. પોતાની પુત્રી ઇન્દુમતીના લગ્ન બિદડાનાં ડૉ. દામજી હરિયા સાથે કર્યા ત્યારે સૌ પ્રથમ ખુલ્લા મોઢે પોતાની પુત્રીના લગ્ન કર્યા હતાં. સમાજનાં અન્ય કુરિવાજો જેવાં કે વાંસા, ભૂવાડાકલાના ઢોંગો સામે લડત આપી બંધ કરાવવાના પ્રયત્નો કર્યા. તેમજ શીતળા જેવા રોગ માટેની વર્ષો જૂની દેવીકોપની માન્યતાને તેમણે તિલાંજલી આપી તબીબી સારવારની હિમાયત કરી હતી.
અસ્પૃશ્યતા નિવારણ અંગે કાનજીભાઇએ નાનીખાખરની શાળામાં હિરજન બાળકો માટે એક વર્ગ પણ રખાવ્યો અને પોતાના પુત્ર ચંદ્રકાંતને ભણાવવા માટે મોકલતાં. પાછળથી બધા બાળકો સાથે હિરજન બાળકોને અલગ વર્ગને બદલે બધા સાથે ભણાવવાની પ્રક્રિયા શરૂ થઇ. આ ઉપરાંત તેમણે સ્વતંત્રતાની લડતમાં પણ સક્રિય ભાગ લીધો હતો. યુસુફ મહેરઅલીના
કચ્છમાં જૈન સંસ્કૃતિ- એક દૃષ્ટિપાત
७८
