________________
માનવગીતા', 'સમાધિશતક' વગેરેનો સમાવેશ થાય છે. “સમાધિશતક' નું અંગ્રેજી ભાષાંતર કરબર્ટ વૉરને ઇ. સ. ૧૯૧૪ માં પ્રસિદ્ધ કર્યું હતું. ‘ભાષણકાર’ એ શિર્ષકનું વકૃત્વકળા વિશેનું ત્રણખંડમાં વહેંચાયેલું એમનું પુસ્તક એમના અધ્યયનની ગહનતાનો પરિચય આપે છે.૪૬
પંડિત લાલન પોતાના જ્ઞાનને લીધે પોતાના સમય કરતાં ઘણી આગળ હતા. તેથી રૂઢિચુસ્તો સાથે એમને ભારે સંઘર્ષમાં આવવું પડેલું એમને સંઘ બહાર કાઢવાની હીલચાલ પણ થયેલી. પાતંજલ અને જૈનયોગનો સમન્વય એ એમના ચિંતનનો મુખ્ય વિષય હતો. તા. ૭-૧૨-૧૯૫૩ ના રોજ ૯૬ વર્ષની વયે પંડિત ફતેહચંદ લાલન જામનગર મુકામે સ્વર્ગવાસી થયાં.૪૭ કચ્છના ગૌરવ સમાન પંડિત ફતેહગંદ લાલનનું એક વિશિષ્ટ વ્યક્તિ તરીકે હંમેશને માટે ઇતિહાસમાં સ્થાન રહેશે.
કચ્છમાં શ્રેષ્ઠીઓએ પ્રજાકલ્યાણ અર્થે જે દાન કર્યું છે તે યોગ્ય દિશામાં વપરાય એ માટે જૈનમુનિઓ તેમના પથદર્શક બન્યાં છે. જેમકે માંડવીમાં મુંબઇથી શ્રી મેઘજશેઠ પોતાના મોટા પુત્ર શિવરાજભાઈની યાદગીરીરૂપે કંઈક કરવા માંગતા હતાં. તેને મુનિશ્રી કલ્યાણચંદ્રજીએ માર્ગદર્શન આપતા કહ્યું કે, ‘‘આખા કચ્છમાં કોઈપણ જૈન સંસ્કૃત પાઠશાળા નથી માટે જો એક જૈન પાઠશાળા ખોલવામાં આવે તો તે અનેક રીતે ઉપયોગી થઈ શકે. તમામ દાનોમાં જ્ઞાનદાન વિશિષ્ટ છે. વળી આ વખતે તો આપણાં સંપ્રદાયમાં પણ દશબાર સાધુઓ અભ્યાસ કરવા તૈયાર છે. ઉપરાંત બીજા પણ ઘણા વિદ્યાર્થીઓ આ સંસ્થાનો લાભ લેશે.' શ્રી મેઘજી શેઠે મુનિશ્રીની વાત સ્વીકારી પોતાના મકાનમાં પાઠશાળા શરૂ કરી. અને કાલાવડવાળા લક્ષ્મીશંકર શાસ્ત્રીને બોલાવ્યાં. પણ તેમના પુત્રને કચ્છમાં ન ફાવતા તેઓ પાછા જતાં રહ્યાં તેથી બનારસથી પંડિતને બોલાવ્યો અને ૮૦/- રૂપિયા પગાર આપવાનું નક્કી કરી તેના જ્ઞાનનો લાભ લીધો હતો. જે નોંધનીય છે. ૪૮ પત્રી(કચ્છ) નાં વિકાસમાં શ્રી ટોકરશી લાલજી કાપડીઆનું પ્રદાનઃ
કચ્છનાં કંઠી વિસ્તારના પત્રી ગામે વિશા ઓશવાળ જૈન કુટુંબમાં ૧૯મી જાન્યુ. ૧૯૧૬ ના રોજ જન્મેલા શ્રી ટોકરશી લાલજી કાપડીઆ (ધરોડ) નો ફાળો પણ મહત્વનો રહ્યો છે. વિદ્યાર્થીજીવન દરમ્યાન પત્રીના પુસ્તકાલય,
કચ્છમાં જૈન સંસ્કૃતિ- એક દષ્ટિપાત
८८
