________________
યોગદાન રહેલું છે. કચ્છમાં પાંજરાપોળ પ્રવૃત્તિના અડીખમ અગ્રણી તરીકે શ્રી ઝુમખલાલ લક્ષ્મીચંદ મહેતા (માંડવી)નું અદ્વિતીય સ્થાન છે. તેમનાં નેતૃત્વ હેઠળ કચ્છની પશુપાલક સંસ્થાઓને સાંકળતું ‘અખિલ કચ્છ પાંજરાપોળ અને ગૌશાળા ફેડરેશન” નામનું સંગઠન રચાયું છે. ઉપરાંત કાપાર્ટ પાસેથી આર્થિક મદદ મેળવવામાં પણ સફળતા મેળવી છે. સમગ્ર ગુજરાતની પાંજરાપોળમાંથી ત્રીજાભાગની પાંજરાપોળો માત્ર કચ્છમાં આવેલી છે. કચ્છમાં સૌથી જૂની પાંજરાપોળ તરીકેનું ગૌરવ “અંજાર પાંજરાપોળ' (૧૭પ૬) ધરાવે છે. જ્યારે સૌથી નવી પાંજરાપોળ મુન્દ્રા તાલુકાની છસરા પાંજરાપોળ' (૧૯૯૪) છે. ભારતના વડાપ્રધાને કોઈ પાંજરાપોળની મુલાકાત લીધી હોય તેવી કચ્છમાં સંભવતઃ એકમાત્ર “માંડવી પાંજરાપોળ’ છે. જયાં પંડિતનેહરૂ ઈ.સ.૧૯પરમાં પધાર્યા હતાં. ત્યારબાદ શ્રીમતી ઇન્દિરાગાંધીએ ઇ.સ.૧૯૫૯માં માંડવી અને મુન્દ્રા પાંજરાપોળની મુલાકાત લીધી હતી. રાષ્ટ્રીય સ્તરની કાપાર્ટ' સંસ્થા તરફથી ઇ.સ.૧૯૮૭માં મદદ મેળવનાર “માંડવી પાંજરાપોળ” કચ્છમાં પ્રથમ હતી, તો એનિમલ વેલ્ફર બોર્ડ ઓફ ઇન્ડિયા તરફથી ઇ.સ.૧૯૯૪ માં રાષ્ટ્રપતિના હસ્તે પુરસ્કાર મેળવનાર ‘બિદડા પાંજરાપોળ” આવી એકમાત્ર સંસ્થા છે. કચ્છની સર્વે પાંજરાપોળોમાં ફક્ત મુન્દ્રા અને રાપરની પાંજરાપોળો અને સાથે પ્રવાસીઓ માટે ઉતરવાની વ્યવસ્થા છે. જ્યારે નારાયણ સરોવર અને લુણી એ બે પાંજરાપોળોમાં પોતાનું પશુ-પક્ષી સારવાર દવાખાનું પણ સામેલ છે. વિશેષરૂપે મુન્દ્રા તાલુકાના પ્રાગપર રોડ પર આવેલ અહિંસાધામ પણ ઉલ્લેખનીય છે. ત્યાં જાનવરોનાં ઓપરેશન કરીને જરૂર પડે તો ત્યાં નવા પગ પણ બેસાડવામાં આવે છે.
કચ્છમાં જખૌ, તેરા, નલિયા, અંજાર, ગાંધીધામ, નખત્રાણા, અધોઈ, ભચાઉ, મનફરા, લાકડિયા, ભુજ, માધાપર, દુર્ગાપુર, બિદડા, માંડવી, ગુંદાલા, છસરા, ભુજપુર, મુન્દ્રા, રતાડિયા, લુણી, વડાલા, આડેસર, નીલપર, મોમાયમોરા, રવેચી, રાપર, લીલપુર, વરણું, નારાયણસરોવર વગેરે સ્થળોએ પાંજરાપોળ આવેલી છે. ૨૪ કચ્છમાં પાંજરાપોળની જેમજ “જીવદયા’ શબ્દાર્થના ભાગરૂપે ગામેગામ ઉભેલા ચબુતરાના પાયામાં પણ જૈનો મુખ્ય છે. નોંધનીય છે કે ભુજની ભીડ બજારના ભીડ ચોકમાં આવેલ કલા સભર વિશાળ ચબુતરો તેની ગવાહી પુરતો ઉભો હતો. ૨૦૦૧ ના ધરતીકંપમાં તે ધ્વસ્ત થઈ ગયેલ છે. ‘વલોકચ્છડો’ માર્ચ-જુલાઈ-૨૦૦૫, ૫-૨૧ અને કચ્છ તારી અસ્મિતા પૃ.૨૯૯ માં નોંધ્યા મુજબ આ ચબુતરો માંડવીના વણિક માઉ દેવજી ખોડીદાસે કચ્છમાં જૈન સંસ્કૃતિ- એક દષ્ટિપાત
૯૭
