________________
સદીનો એકસો વર્ષથી પણ જુનો છે. કચ્છ સંગ્રહાલયનો કાષ્ટકલાનો આ એક ઉત્તમ નમૂનો છે. જેમ હિન્દુ પરંપરામાં પુરાણોમાં ઐરાવતને મહત્વનું સ્થાન આપવામાં આવ્યું છે. ધવલ એવા ઐરાવતને ઇન્દ્રદેવનું વાહન માનવામાં આવે છે. હિન્દુ પરંપરાની ઘણી માન્યતાઓને થોડા ફેરફાર સાથે જૈન સંપ્રદાયમાં વણી લેવામાં આવી છે. તે મુજબ જૈન સંપ્રદાયની એક કથામાં ઐરાવત ઉપર બિરાજમાન ઇન્દ્રદેવ તીર્થકરની પૂજા કરવા જઈ રહ્યા છે. આમ, ઇન્દ્રદેવ ઐરાવત ઉપર બિરાજમાન થઇ જેની પૂજા કરવા જાય તેવા તીર્થકરની મહત્તા કેટલી ઉચ્ચસ્તરે પહોંચી જાય છે. તે દર્શાવવાનો પ્રયાસ કરવામાં આવ્યો છે. વિશેષ ખૂબી એ છે કે ઐરાવતની પ્રત્યેક સુંઢના છેડે એક એક દેરી છે. જેમાં જિનપ્રતિમાઓ બિરાજેલી છે. હાલની તકે આ ઐરાવત કચ્છ મ્યુઝિયમમાં સચવાયેલ છે. ૧૩
કચ્છમાં જનજાતિ અને ગચ્છો -
જૈનધર્મનો પરિચય પૂર્વે આપ્યો છે. તેમાંથી જે અલગ સમુદાયો રચાયા તે “ગચ્છ' કહેવાયા. જેમકે અચલગચ્છ, ખરતરગચ્છ, તપગચ્છ, પાયચંદગચ્છ કે પાર્જચંદ્રગચ્છ, લોકાગચ્છ, તેરાપંથ બધાનું પ્રચલન કચ્છમાં જોવા મળે છે. ભલે આ બધાનો પ્રારંભ અન્યત્ર થયો હોય પરંતુ તેની સર્વાધિક લોકપ્રિયતા અને ઉત્કર્ષ કચ્છમાં જોવા મળે છે. ૧૪ ભુજમાં જૈનોના ત્રણ ગચ્છો તપગચ્છ, ખરતરગચ્છ અને અચલગચ્છ છે. તેવી નોંધ મુનિ શ્રી વિદ્યાવિજયજી એ કરી છે. અને ઉમેર્યું છે કે કોઈ પણ સાધુને ચાતુર્માસ રાખવામાં ત્રણે ગચ્છ મળીને વિનંતી કરે છે. સંઘનું આ બંધારણ પ્રશંસનીય છે.૧૫
જાતિની દષ્ટિએ કચ્છના જૈનોમાં મુખ્ય બે જાતિઓ પ્રચલિત છે. ઓશવાલ અને શ્રીમાલ, (પોરવાલ કદાચિત્ત ક્યાંય હોય ?) ઓશવાલ અને શ્રીમાલ આ બંને જાતિમાં ‘ગુર્જર” અને “કચ્છી' એમ બે વિભાગ જોવા મળે છે. વળી ગુર્જર” અને “કચ્છી” માં વીશા, દશાને પાંચા એમ પાછા ભેદો છે. કદાચ પાંચા જેઓને પોતાનાથી ઊતરતા સમજતા હોય તેમને “અઢીયા” કહેવામાં આવે છે. કચ્છી ઓશવાલોમાં “કચ્છી વીશા ઓશવાલ” અને “કચ્છી દશા ઓસવાલ’ એમ બે ભાગ છે. અને તે સમગ્ર કચ્છમાં ફેલાયેલા છે. દશા” અને “વીશા’ ના ભેદનાં કારણમાં એમ કહેવાય છે કે જેઓ પુનર્લગ્ન કરતાં હતાં તેઓ “દશા' તરીકે ઓળખાયા અને પુનર્લગ્ન નહીં કરનારા વીશા તરીકે ઓળખાયા.૧૬
૨૬
કચ્છમાં જૈન સંસ્કૃતિ- એક દષ્ટિપાત
