________________
વેપા૨ી લોભને કારણે કોઇપણ રીતે માંડવી ભુજને (વાસ્તવમાં તો ફતેહમહમદને) સોંપવા તૈયાર નહોતો એને બદલે તે વેપારીઓ જેવા અંગ્રેજોને પસંદ કરતો હતો. જેથી ભવિષ્યની કોઇપણ યોજનામાં કચ્છનો વેપાર અને માંડવીની ભાવના અકબંધ જળવાઇ રહે.૧૩
સ્વાભાવિક પણે પ્રશ્ન એ થાય કે તે સમયે કચ્છને રાજકીય એકતાની જરૂર હતી. તેવા સમયે બંને પ્રતિસ્પર્ધીઓ આંતરિક સંઘર્ષમાં રચેલાં રહ્યાં જેનો લાભ બ્રિટિશરોને થયો તે સત્યને આખરે સ્વીકારવું જ રહ્યું.
(૨) દિવાન તરીકે આશકરણ શાહ ઃ
કચ્છના ઇતિહાસમાં હંસરાજશાહનું જે રાજકીય અને વેપારી તરીકેનું વ્યક્તિત્વ ઉપસી આવે છે. તેનાંથી વિરુદ્ધ દિશામાં આશકરણ શાહનું વ્યક્તિત્વ સામે આવે છે. કેપ્ટન ચાર્લ્સ વોલ્ટર નોંધે છે તેમ અંજાર છોડીને ભુજ આવેલાં આશક૨ણે દિવાન હંસરાજની ભુજમાંની ગેરહાજરીનો લાભ લીધો અને તેને મહારાવ રાયધણજી બીજા સાથે પત્રવ્યવહાર શરૂ કર્યો. આ પત્રવ્યવહારથી મહારાવને આશકરણની શક્તિઓનો ખ્યાલ આવ્યો વળી, હંસરાજ શાહ રાયધણજીને તેમને દરમાયો (નક્કી કરેલ રકમ) નિયમિત આપતો ન હતો. તેથી તેણે હંસરાજશાહના નવા પ્રતિસ્પર્ધી આશકરણ શાહ પર પોતાને નજરકેદમાંથી છૂટા કરવા માટે દબાણ કર્યું. અંતે તેને રાયધણજી તરફથી દિવાનપદ આપવાની લાલચ મળતાં તે સંમત થઇ ગયો. એટલું જ નહિં સર્વોચ્ચોના સંઘર્ષમાં એક દિવસ હંસરાજને ભુજના દિવાનપદેથી મુક્ત કરી દીધો.
જો કે આશકરણે દિવાનની પાઘડી પહેરવાનાં ઉત્સાહમાંને ઉત્સાહમાં રાયધણજી બીજાને મુક્ત કરવાનું કાર્ય દીર્ઘદૃષ્ટિ વાપર્યા સિવાય કર્યું હતું. જો તેણે તેનાં દૂરગામી પરિણામોનો વિચાર કર્યો હોત તો તે એમ ન કરત.
૧૪
આ સમયે ફતેહમહમદ પોતાના કબ્જા હેઠળના અંજારમાં હતો. તેણે માંડવી જેવું વ્યાપારનું મથક તૂણા બંદર ચાલતું કર્યું પણ પરિસ્થિતિ એ હતી કે ઉપજ કરતાં ખર્ચ વધુ હતો. તેથી પોતાના જૂના નોકર આશકરણ શાહ પાસે ૮ લાખ કોરી માંગી. તેમાંથી આશકરણે ચાર લાખ કોરી આપી અને બાકીની રકમ આપે ત્યાં સુધી વરસામેડીના નંદવાણા બ્રાહ્મણોને જામીન તરીકે સોંપી તે છાનોમાનો ભુજ નાસી આવ્યો. જ્યારે ફતેહમહમદે બ્રાહ્મણો પાસે ઉઘરાણી કરી
કચ્છમાં જૈન સંસ્કૃતિ - એક દૃષ્ટિપાત
૪૨
