________________
બેસણી પરના લાંછનની મદદથી જ ઓળખી શકાય છે. પાર્શ્વનાથની સંગ્રહાલયમાં રહેલી આ પ્રતિમા ૧૨-૧૩ મી સદીની છે.
સંવત ૧૩૦૦ (ઇ.સ.૧૨૪૪) નું સુવ્રત સ્વામીનું બિંબ, માનપુરા (પાલનપુર) થી પ્રાપ્ત ઋષભદેવ તીર્થંકરની મસ્તકવિહીન પ્રતિમા ૧૮મી સદીની છે. જે સંગ્રહાલયના સંગ્રહને સમૃદ્ધ બનાવે છે.
આ સિવાય સંવત ૧૩૦૪ ની જૈન પટ્ટીકા સહિત ભુજની રાજબાની વાવમાંથી મળેલા જૈનસંપ્રદાયના શિલ્પો અને નાની પ્રતિમાઓ સંગ્રહાલયને શોભાયમાન બનાવે છે.
જૈન ચિત્ર શૈલીઓમાં મુખ્યત્વે ધાર્મિક વિષય કેન્દ્રસ્થાને રહેલો જોવા મળે છે. આ ચિત્રો દોચશ્મી (સામી દિશાના, આંખોના ડોળા બહાર પડતા હોય તેવા) હોય છે. જૈન ચિત્રણમાં છત્રવાળો ઘોડો મુખ્ય પ્રતિક છે. જેને શક્તિ તરીકે ચિતરવામાં આવે છે. આ ઉપરાંત મહાવીર સ્વામીના સ્વપ્રો, યક્ષ યક્ષિણીઓ અને જંબુદ્વિપ જેવા ચિત્રો જોવા મળે છે. જૈનોની પ્રખ્યાત ચિત્રપોથીમાં કલ્પસૂત્રના ચિત્રોનો સમાવેશ થાય છે. જેમાં ૧૬મી થી ૧૮મી સદીના કલ્પસૂત્રો ભારે મૂલ્યવાન ગણાય છે. આજે પણ જૈન શ્રેષ્ઠીઓએ આવા કલ્પસૂત્રોની નકલ કરાવતા રહીને આ કલાને જાળવી છે.
કચ્છ સંગ્રહાલયમાં પણ ૧૭મી સદીથી ૧૯મી સદી સુધીના આવા જૈન ચિત્રો, હસ્તપ્રતો, ચિત્રપોથી અને રાગમાળાના ચિત્રો આવેલાં છે. જે બહુરંગી જૈનશૈલીના ચિત્રો સુંદર અને મરોડદાર અક્ષરોથી દેદીપ્યમાન લાગે છે. વિ.સં. ૧૬૯૭ ની સંગ્રહણી સૂત્ર હસ્તપ્રત, કટારિયા - કચ્છમાં લખાયેલી સુબોધ નામની પત્રી હસ્તપ્રત અને ૧૯મી સદીની સંગ્રહણી સૂત્ર જોવાલાયક છે. આ ઉપરાંત અંજારમાંથી પ્રાપ્ત થયેલા વિવિધ જૈન ચિત્રોમાં પાર્શ્વનાથ પરની સર્પફેણને કેળના પાન જેવી વિશિષ્ટ રીતે દર્શાવાઇ છે. તે ચિત્ર અને આવાં બીજા અનેક ચિત્રોથી કચ્છ સંગ્રહાલયનો જૈન ચિત્ર સંગ્રહ સમૃદ્ધ છે.
જૈન સંપ્રદાયના સૂર્યદર્શન વિના પાણી પણ નહીં પીવાની ટેકવાળાઓ માટે ઉપયોગી આવો જ એક પિતળનો ગોળાકાર ડબ્બો કચ્છ સંગ્રહાલયમાં છે. રાજસ્થાની શૈલીથી ‘પંચ પરમેષ્ઠિ દર્શન’ ને ક્લાત્મક ઢબે ચિત્રાંકિત કરતો આ દાબડો ૧૮મી સદીનો છે. જે બહુરંગી જૈન ચિત્રકલાનો એક ઉત્તમ નમૂનો છે. પંચ પરમેષ્ઠિ દર્શનમાં અરિહંત ફરતે ચાર તસ્વીરો સિદ્ધ, આચાર્ય,
કચ્છમાં જૈન સંસ્કૃતિ – એક દૃષ્ટિપાત
૨૪
