________________
માનસ મુજબ કરવા લાગ્યા. રાજ્યમાં વહીવટ તેમજ લશ્કરી ખર્ચ આવકના પ્રમાણમાં વિશેષ થતો હોવાને કારણે તેણે આ બન્ને ક્ષેત્રમાં કેટલાંક કરકસરના પગલાં ભરીને આર્થિક સ્થિતિ સુધારવાના પ્રયાસો કર્યા. આ પગલાં મુજબ લશ્કરમાં વધારે પગાર મેળવતી ટુકડીઓને છૂટી કરવામાં આવી. તદુપરાંત લશ્કરની થોડીક ટુકડીઓને વેપારી જહાજો સાથે રાખી જેથી કચ્છના સમૃદ્ધ વેપારને રક્ષણ મળ્યું અને તેની સમૃદ્ધિમાં ઉત્તરોત્તર વધારો થયો. આમ તેણે માંડવીના વેપારને નિર્ભય કરીને કચ્છની આર્થિક સ્થિતિ સુધારવાની સર્વપ્રથમ કામગીરી બજાવી." આ બાબતથી સ્પષ્ટ જણાય છે, કે તેના માનસપટ પ પહેલેથી જ માંડવીનું વર્ચસ્વ પોતાની પાસે રાખવાની યોજના હતી.
દિવાનપદ દરમ્યાન એ ચતુરધનિક વેપારીએ જોઇ લીધું કે મહારાવ રાયધણજી બીજામાં કચ્છને સંભાળવાની શક્તિ નહોતી. વળી તે પ્રબળપક્ષોને કારણે કોઇ દિવાન પણ સમગ્ર કચ્છ પર નિરંકુશતંત્ર સ્થાપી શકે તેવી શક્યતા નહોતી. એ સમયે કચ્છમાં ફતેહમહમદ નો અને હંસરાજનો એવા બે જ પક્ષો હતાં. વળી હંસરાજ શાહ પોતાની મર્યાદાઓને જાણતો હતો.
જ્યારે ભુજમાં તે દિવાનપદે હતાં ત્યારે પણ તેણે માંડવીમાં કારભારી તરીકેનું પદ છોડ્યું નહોતું તેથી હંસરાજ શાહને વારંવાર ત્યાં જવાની ફરજ પડતી. આ ઉપરાંત હંસરાજ શાહ સ્વયં સારી રીતે જાણતા હતાં કે માંડવીની આબાદી પર જ ભુજની આબાદીની સ્થિરતાનો આધાર હતો. તે માંડવી જતાં ત્યારે પોતાના પ્રતિનીધિઓ તરીકે વેરશાહ તથા પચાણજી ગોહિલને કારભાર સોંપીને જતાં હંસરાજશાહની જગ્યાએ બીજો કોઇ કૂટનીતિજ્ઞ દિવાન હોય તો કદાચ ભુજ છોડીને ન જાત અને માંડવીમાં પોતાનાં વિશ્વાસુ માણસને વહીવટદાર તરીકે નિયુક્ત કર્યા હોત. પરંતુ હંસરાજશાહ જાણતાં હતાં કે ભુજની ગાદી કાંટાની પથારી જેવી બની ગઇ હતી. તેને પર્યાપ્ત લશ્કરી સામર્થ્ય સિવાય પોતે ટકાવી શકે તેમ ન હોતા. જો આ બાબતને બરાબર સમજતાં હતાં તો પછી આર્થિક ખર્ચ ઘટાડવા લશ્કરી ટૂકડીઓને શા માટે છુટી કરી ? હંસરાજશાહની બે તરફ સત્તા સંભાળવાની નીતિમાં આશકરણશાને તક મળી. અને હંસરાજશાહને દિવાનપદેથી દૂર કરી આશકરણશા દિવાન બન્યા.
૭
ન
કચ્છમાં બે પ્રતિસ્પર્ધીઓમાં ફતેહમહમદ પાસે ભુજ, ભચાઉ, અંજાર, જખૌ અને માતાનો મઢ હતાં. જ્યારે હંસરાજશાહ પાસે માંડવી અને લખપત હતાં.
૩૮
કચ્છમાં જૈન સંસ્કૃતિ – એક દૃષ્ટિપાત
