________________
ફતેહમહમદનો પ્રતિસ્પર્ધી હંસરાજશાહ હોવાથી તેના આધિપત્યના પ્રદેશો મેળવવા માટે સૌ પ્રથમ ફતેહમહમદે ઇ.સ.૧૮૦૪ થી ૧૮૦૮ દરમ્યાન ચાર ચાર વખત લખપત પર આક્રમણો કર્યા. તેમાં તેને નિષ્ફળતા મળી. હંસરાજશાહે લખપતની સંરક્ષણ વ્યવસ્થા કેટલી મજબૂત કરી હશે. તેનો ખ્યાલ આ આક્રમણોની નિષ્ફળતાથી આવે છે.
હંસરાજશાહે દરિયાઇ વેપારને વધારે સંરક્ષણ પુરૂં પાડવા માટે નારાયણસરોવરના કિલ્લાને મહત્વનો ‘જંજીરો’ બનાવ્યો હતો. વળી ફતેહમહમદના કબ્જામાં માતાનો મઢ વિસ્તાર હોવાથી તેણે હંસરાજશાહ સામે ત્રણ અઠવાડિયા સુધી નારાયણસરોવ૨માં લશ્કરી છાવણી નાંખી હતી. ૧૮મી જાન્યુઆરી ૧૮૦૪ સુધી હંસરાજશાહ અને ફતેહમહમદનું લશ્કર લડ્યા વિના સામસામે ગોઠવાયેલું હતું. અંતે ૧૯મી ના રોજ ફતેહમહમદે ગઢશીશા પર આક્રમણ કર્યું. કારણકે, ગઢશીશાનો સરદાર મોડજી હંસરાજના પક્ષમાં હતો. તેથી હંસરાજની જવાબદારી થતી હતી કે, તે મોડજીને મદદ કરે. હંસરાજે અહીં પણ ફતેહમહમદ નો સામનો કરી વિજય પ્રાપ્ત કર્યો.૧૦
અંગ્રેજો સાથે કોલ કરાર ઃ
સમગ્ર કચ્છ માટે સ્વીકૃત થાય એવો કરાર કરી શકે તેવી એકહથ્થું કેન્દ્રીયસત્તાનો કચ્છમાં અભાવ હતો. છતાંય કર્નલ વોકરે ફતેહમહમદ અને હંસરાજ શાહ સાથે જુદીજુદી અલગ વાટાઘાટો કરી. બંનેનું એવું કહેવું હતું કે, તેઓ બન્ને મહારાવ રાયધણજી વતીજ રાજકારભાર ચલાવી રહ્યા છે. પરિણામે કર્નલવોકરના પ્રતિનિધિ કેપ્ટન ગ્રીનવુડે બન્ને સાથે અલગ અલગ કરાર કર્યા. હંસરાજ શાહ સાથે ૨૮ ઓક્ટો. ૧૮૦૯ ના રોજ બ્રિટિશરોએ સંધિ કરી. આ ઉપરાંત ૧૨ નવે. ૧૮૦૯ ના રોજ હંસરાજ શાહ સાથે દસ્તાવેજ જેવી એક વધારાની સમજૂતી બ્રિટિશરો સાથે કરવામાં આવી જેને કચ્છના ઇતિહાસમાં ‘હંસરાજનું લખત’ તરીકે ઓળખવામાં આવે છે. આ કરાર શબ્દશઃ આ પ્રમાણે છે :
“મહારાવ મીરઝાં રાયધણજીનો દિવાન અને નોકર હું, માંડવી બંદરનો રહેવાસી હંસરાજ સામીદાસ માંડવી બંદરનો કબ્જો સુલેહ શાંતિથી મહારાજા અને માલિક પાસે રહે તે ઇચ્છાથી નીચે જણાવેલી શરતોએ માનવંત કંપનીનું રક્ષણ માંગુ છું :
કચ્છમાં જૈન સંસ્કૃતિ - એક દૃષ્ટિપાત
૩૯
