________________
૨. ભવાંતરમાં
આપણે જાણ્યું કે આપણે જે છીએ, જે ભોગવીએ છીએ તે ગત જન્મોનાં અને આ જન્મનાં કર્મને કારણે બાકી કોઈ અન્ય આપણને સુખી કે દુઃખી કરી શકતું નથી. આટલું જાણ્યા પછી સ્વાભાવિક છે કે આપણાં મનમાં પ્રશ્ન થાય કે આપણે કરેલાં કર્મ એક ભવમાંથી બીજા ભવમાં કેવી રીતે સાથે આવતાં હશે? વળી કોઈના મનમાં એ પ્રશ્ન પણ ઊઠે કે જે કર્મ કરનાર હોય તે મરી જાય પછી કરેલાં કર્મ ભોગવવામાં તેને ક્યાં રહ્યાં?
વિચારશીલ વ્યક્તિને સ્વાભાવિક છે કે આવો વિચાર આવ્યા વિના ન રહે, કારણ કે આપણે જે કર્મ કરીએ છીએ તે આ શરીર દ્વારા કરીએ છીએ અને એ શરીરને તો મરણ પછી બાળી નાખવામાં આવે છે કે અન્ય રીતે તેનો નાશ કરવામાં આવે છે. -
ભલે આપણને દેખાય કે શરીર કર્મ કરે છે પણ વાસ્તવિકતા એ છે કે શરીર તો જડ છે. તેનામાં કર્મ કરવાની કોઈ તાકાત જ નથી પણ તેની અંદર વ્યાપીને રહેલ ચેતન તત્ત્વ તેને કર્મ કરવા ઉત્તેજિત કરે છે. જો શરીર જ કર્મ કરતું હોત તો જીવ ગયા પછી પણ તે કંઈ કરતું રહેત, પણ આમ બનતું નથી. જેવો જીવ જાય છે કે શરીર લાકડા જેવું નિશ્ચેતન બની જાય છે. પછી તેનો નાશ કરવાનું અનિવાર્ય બની જાય છે. વાસ્તવિકતામાં જીવથી અલગ શરીરનું સ્વતંત્ર અસ્તિત્વ જ નથી. આ શરીરને માતાના ઉદરમાં ઘડનાર-બનાવનાર ચેતનત્તત્વ-આત્મા જ હતો. તેનો વિકાસ પણ તેને કારણે જ થયો હતો અને તે તેનાથી અળગો થઈ જતાં શરીર મરણ પામ્યું.
જો આ શરીર જ સર્વ કંઈ હોત તો તેના નિપ્રાણ થવાની સાથે વાત પૂરી થઈ જાત પણ એમ વાતનો અંત આવતો નથી. આ શરીર જેને કારણે જીવંત બન્યું હોય છે તે આત્મતત્ત્વ મરણ વખતે તેનાથી છૂટું પડી જાય છે પણ તેનું અસ્તિત્વ બની રહેલું રહે છે. જ્યાં સુધી આ ચેતનત્તત્વ શરીરમાં - વ્યાપેલ હોય છે ત્યાં સુધી શરીર સક્રિય બનીને કર્મ કરતું રહે છે. તેનો અર્થ - એ થયો કે કર્મ કરનાર કે શરીર પાસે કરાવનાર આત્મતત્ત્વ છે જેને જીવાત્મા કર્મસાર
૧૫
