________________
માણસની આજની સ્થિતિ અને પ્રવૃત્તિ નજરમાં રાખીને કર્મને મૂલવવાની ભૂલ ન કરવી. કર્મને પાકવા માટે સમય જોઈએ છે. તે વાત જો આપણે જાણતા હોઈએ તો કર્મના ન્યાયમાંથી આપણી શ્રદ્ધા ઊઠી ન જાય. - ચાર કર્મબંધોમાં રસબંધ પણ ઘણો મહત્વનો છે. બાંધેલ કર્મ કેટલા જોસથી ઉદયમાં આવશે, તેની અસર કેટલી તીવ્ર હશે તે નકકી કરનાર રસબંધ છે. ઉદયમાં આવતા કર્મની અસર તીવ્ર હશે કે હળવી હશે તેનો વેગ વધારે હશે કે ઓછો હશે તે બધું નક્કી કરનાર રસબંધ છે. કર્મ કરતી વખતે જીવાત્માનો ભાવ કેવો છે તેના ઉપર રસબંધનો આધાર હોય છે. એક જ કર્મ, માણસ રસ રેડીને કરી શકે અને એ જ કર્મ રસ વગર પણ કરી શકે. જે કોઈ કર્મ આપણે રસ વિના કર્યું હોય કે આપણે તે કરવું પડ્યું હોય તો તે કર્મ ઉદયમાં આવે ત્યારે તેનો વેગ ઓછો હોય અને તેની તીવ્રતા પણ ઓછી હોય. તેથી ધર્મપુરુષો કહે છે કે પુણ્યકર્મ રસપૂર્વક કરવું અને પાપકર્મ કરવાનું થાય કે કરવું પડે તો તે ઉદાસીન ભાવે કરવું. કોઈ માણસને ઉગ્ર વેદના સહન કરતો જોઈએ તો સમજી લેવું કે તેણે રસપૂર્વક કોઈને દુઃખ આપ્યું હશે. જો કોઈને સરળતાથી સફળતાના શિખરો સર કરતો જોઈએ તો માનવું કે તેણે રસ રેડીને પુણ્યકર્મ કર્યા હશે.
હવે આપણે ચાર બંધમાંથી છેલ્લા પ્રદેશબંધની વાત લઈએ જે અત્યંત વિશિષ્ટ છે. આપણે આગળ જોઈ ગયા કે કર્મ એ પદાર્થ (matter) છે. કર્મની રજ અત્યંત સૂક્ષ્મ પરમાણુઓની બનેલી હોય છે. કર્મ જીવાત્મા ઉપર સંસ્કાર છોડી જાય છે પણ કર્મ એ કેવળ અદષ્ટ સંસ્કાર નથી. જીવાત્મા જ્યારે કર્મ બાંધે છે ત્યારે તે કર્મના અત્યંત સૂક્ષ્મ પરમાણુઓ ગ્રહણ કરીને પોતાની સાથે
ઓતપ્રોત કરી દે છે. આ પરમાણુઓ ગ્રહણ કરવાની વાતને પ્રદેશબંધ કહે છે. કોઈ કર્મ કરતી વેળાએ જીવાત્માએ કેટલા પરમાણુઓ ગ્રહણ કર્યા તે વાત ઘણી મહત્વની છે. સ્વાભાવિક છે કે વધારે પરમાણુઓ લીધેલા હોય તો તે કર્મ આત્મા સાથે વધારે વખત રહે. ઓછા પરમાણુઓ ગ્રહણ કરેલા હોય તે કર્મનો ભોગવટો ઓછો કાળ રહે.
પ્રદેશબંધની વાત સંપત્તિ જેવી છે. જેની સંપત્તિ વધારે ને વધારે લાંબો કાળ સુખ ભોગવે. જેની ઓછી તે ઓછો કાળ સુખ ભોગવે. વળી આ કર્મસાર
૪૧
