________________
છે. તો કેટલાં હળવા ભાવમાં. વળી કર્મ બંધાયા પછી પણ તેની સ્થિતિમુદતમાં ફેરફારો થતા જ હોય છે. કર્મ વિશે લખનારાઓને જો સ્થિતિબંધની વાતની ખબર હોય નહીં તો તેઓ કર્મના ઉદયમાં વર્તતી સમયની તરતમતા સમજાવી ન શકે.
આગળ આપણે પ્રકૃતિબંધની વાત કરી છે. જીવાત્મા પ્રત્યેક પળે સાત પ્રકારે કર્મબંધ કરે છે અને આઠ પ્રકારે ભોગવે છે. આયુષ્યકર્મનો બંધ જીવનમાં એક જ વાર પડે છે તેથી તે પળ સિવાય જીવ સતત સાત પ્રકૃતિનો બંધ કરે છે પણ આયુષ્ય તો ભોગવે છે. તેથી તે આઠે પ્રકારે કર્મ ભોગવે છે એમ કહેવાયું. ઊંઘમાં પણ કર્મનો બંધ પડતો રહે અને તેનો ઉદય પણ વર્તાતો રહે, પણ તે જીવાત્માને એટલો સ્પષ્ટ ન વર્તાય. આત્માના પ્રત્યેક સ્પંદન સાથે કર્મબંધની પ્રક્રિયા ચાલુ જ હોય છે અને જીવાત્મા કર્મના ઉદયને પણ વેદતોભોગવતો જ હોય છે.
આપણે ગંગા-ભુના કે નર્મદા જેવી વિશાળ પટમાં વહેતી નદીઓ : જોઈ હશે. પહાડ ઉપરથી પડતાં અનેક ઝરણાંઓ અને ધારાઓ એમાં ભળતી હોવાને કારણે તેનો પટ વિશાળ બન્યો હોય છે. વાસ્તવિક્તમાં આ પ્રવાહમાં અનેક ધારાઓ વહેતી હોય છે. લગભગ એ રીતે આપણા જીવનનો કર્મપ્રવાહ આઠ પ્રકૃતિની ધારાએ વહી રહ્યો હોય છે. એમાં કોઈ ધારા સેંકડો વર્ષ પહેલાંની હોય. તો કોઈ ધારા હજારો વર્ષ પહેલાંની હોય. જેમ નદી સમુદ્રમિલન માટે આગળ વધતી જાય છે તેમ કર્મપ્રવાહ ઉદય તરફ વહેતો હોય છે. આઠ ધારાએ વહેતો કર્મપ્રવાહ જ્યારે તેના અંતિમ તબક્કામાં આવી જાય છે ત્યાર પછી તેને રોકી શકાતો નથી. જેમ નદી પહાડ ઉપરથી પડવા માટે વળાંક લઈ ચૂકી હોય પછી તેને રોકી શકાય નહીં તેમ અંતિમ તબક્કામાં પ્રવેશ કરેલા કર્મપ્રવાહને ઉદયમાં આવતાં રોકી શકાતો નથી. આ તબક્કાને ઉદયાવલિકામાં પ્રવેશેલ કર્મ તરીકે ઓળખવામાં આવે છે. કર્મ જ્યાં સુધી ઉદયાવલિકામાં ન પ્રવેશ્ય હોય ત્યાં સુધી તેને રોકી શકાય કે તેમાં ફેરફાર કરી શકાય. આ કર્મપ્રવાહમાં કયું કર્મ આગળ છે અને કયું પાછળ છે તેનો આધાર તેના સ્થિતિબંધ ઉપર હોય છે.
ઉદયાવલિકામાં પ્રવેશેલ કર્મ એ તદ્દન પાકી ગયેલા ફળ જેવું છે. જે પાક્યા પછી ઝાડ ઉપર ન રહી શકે. તે નીચે પડી જ જાય. તેમ
કર્મસાર
४६
