________________
૭ કર્મ સાથે રમત
આઠ કરણ
આપણે એ વાત જાણી કે બાંધેલું કર્મ જ્યાં સુધી જીવાત્મા ઉપર હોય ત્યાં સુધી તે કર્મનો દેવાદાર રહે છે અને એ દેવું ચૂકવ્યા વિના તે છૂટી શકતો નથી. આપણે કર્મબંધ વિશે જાણ્યું અને તેના વિપાકોદય તેમજ પ્રદેશોદયની વાતની ચર્ચા કરી. કર્મ પાકી જાય અને ઉદયમાં આવી જાય એટલે તેનો પ્રભાવ પૂરો થઈ જાય અને તેને જીવાત્મા ઉપરથી ખસવું જ પડે કે ખરવું પડે, પણ કર્મ વિશે એક મહત્ત્વની વાત એ છે કે બાંધેલું કર્મ ક્યારેય તેના તે જ સ્વરૂપે ઉદયમાં આવતું નથી. તેનું કારણ એ છે કે કર્મને બંધાયા પછી ઉદયમાં આવતાં વર્ષો લાગી જાય છે. તે દરમિયાન જીવાત્મા કંઈ ને કંઈ કરતો રહ્યો છે જેને કારણે તેના આચાર-વિચાર-ભાવોમાં સતત ફેરફારો થતા રહે છે. તેને લીધે કર્મના પ્રભાવમાં પણ ફેરફાર થઈ જાય છે. જ્યાં સુધી કર્મ ઉદયમાં ન આવ્યું હોય ત્યાં સુધી જીવાત્મા તેના મન-વચન અને કાયાના યોગો, તેમજ આત્મિક ભાવો-રુચિ ઇત્યાદિને કારણે બાંધેલાં કર્મોમાં જાણતાં-અજાણતાં ફેરફાર કરતો જ રહે છે.
આ ફેરફારને કારણે બાંધેલું કર્મ વધુ કિલષ્ટ અને કપરું પણ બની જાય કે હળવું પણ થઈ જાય. આ ફેરફાર કેવી રીતનો થશે તેનો આધાર જીવાત્માના વલણ, વૃત્તિ, પ્રવૃત્તિ ઉપર રહે છે. જો જીવાત્માની વૃત્તિ અને પ્રવૃત્તિ સારી હશે તો તેનાં પુણ્યકર્મનો પ્રભાવ વધારે પડવાનો અને પાપકર્મનો પ્રભાવ ઘટવાનો. જો જીવાત્માની વૃત્તિ અને પ્રવૃત્તિ ખરાબ રહી હશે તો તેનાં પુણ્યકર્મની અસર ઓછી થઈ જવાની અને પાપકર્મ વધારે દુઃખ આપવાનાં. જ્યાં સુધી કર્મ ઉદયમાં ન આવ્યું હોય ત્યાં સુધી જીવાત્માની વૃત્તિઓ અને પ્રવૃત્તિઓની અસર બંધાયેલા કર્મ ઉપર પડતી જ રહેવાની અને તેમાં ફેરફારો થયા કરવાના. આ ફેરફારો સારા માટે પણ હોય અને ખરાબ માટે પણ થાય.
જીવાત્માએ બાંધેલા કર્મમાં આમ જે ફેરફારો થતા રહે છે. તેનાથી જીવાત્મા મોટે ભાગે અજાણ હોય છે; પરંતુ જો જીવાત્મા કર્મની વ્યવસ્થા વિશે જાણતો હોય તો તે સભાનતાપૂર્વક-હેતુપૂર્વક પોતાની વૃત્તિઓ અને કર્મસાર
૫૧
