________________
પ્રવૃત્તિઓમાં ફેરફાર કરતો રહે અને સત્તામાં પડેલાં કર્મોને સાનુકૂળ બનાવવા પ્રયત્નશીલ રહે. આમ ઉદયમાં નહીં આવેલાં કર્મોમાં જે ફેરફારો થાય છે કે, કરવામાં આવે છે તેને કરણો કહે છે.
બંધાયેલ કર્મ ઉપર જાણી-વિચારીને કરણ લગાડવાનું કામ તો કેવળ મનુષ્યભવમાં જ થઈ શકે છે જ્યારે માણસને મન વચન અને કાયાનો પૂર્ણ યોગ હોય છે, ધર્મ મળેલો હોય છે અને દેવ-ગુરુનો જોગ હોય છે. મનુષ્યભવમાં માણસ શું સારું કે શું ખોટું તે સમજીને પોતાના ભાવ બદલી શકે છે અને તેને અનુરુપ પ્રવૃત્તિ કરી શકે છે. દેવો તો સુખ અને ભોગોમાં એવા લપટાયેલા હોય છે કે તેઓ આ બાબત ઓછો પુરુષાર્થ કરે છે. નારકીના જીવો એવા દુઃખમાં હોય છે કે તેઓ આ બાબત પ્રવૃત્ત થઈ શકતા નથી. તિર્યંચ પાસે એવી ક્ષમતા હોતી નથી.
સત્તામાં પડેલાં કર્મોમાં કે ઉદયમાં નહીં આવેલાં કર્મોમાં આઠ પ્રકારે ફેરફારો થઈ શકે છે જેને આઠ કિરણો કહેવામાં આવે છે. (૧) . બંધનકરણ (૨) નિદ્ધત્તિકરણ (૩) નિકાચનાકરણ (૪) સંક્રમણ (૫) ઉદ્વર્તના (૬) અપવર્તના (૭) ઉદીરણા (૮) ઉપશમન
આપણે આગળ જોઈ ગયા કે સંસારમાં અત્યંત સૂક્ષ્મ પરમાણુઓની કેટલીય વર્ગણાઓ છે. તેમાંથી કેટલીક વર્ગણાઓ એવી છે કે જે મનુષ્યના કામમાં આવે. સંસાર અનંત જીવોથી ખીચોખીચ ભરેલો છે. આ વર્ગણાઓ અને જીવો સાથે સાથે વસે છે. જીવ એ ચેતન છે. વર્ગણાઓ જડ દ્રવ્યના અત્યંત સૂક્ષ્મ પરમાણુઓની હોય છે. જીવ જ્યારે કષાયનો ભાવ કરે છે અને યોગોનું પ્રવર્તન કરે છે એટલે આ વર્ગણાઓમાંથી કર્મવર્ગણા જીવાત્મા ગ્રહણ કરે છે અને પોતાની સાથે ઓતપ્રોત કરી દે છે. કર્મવર્ગણાના અત્યંત સૂક્ષ્મ પરમાણુઓના જીવાત્મા સાથે જોડાવાને લાગવાને બંધનકરણ કહે છે. આ પહેલાં આ વર્ગણાના પરમાણુઓ જીવાત્માને સ્પર્શીને રહેતા હતા પણ તેને લાગ્યા ન હતા.
કર્મવર્ગણાના પરમાણુઓને ગ્રહણ કરતી વખતે જો જીવાત્માના કષાયો (રાગ-દ્વેષનાં પરિણામો) તીવ્ર હોય તો આ પરમાણુઓ જીવ સાથે ગાઢ રીતે સંકળાઈ જાય છે. તેને નિદ્ધત્તિકરણ કહે છે. કર્મપરમાણુઓને ગ્રહણ કરતી વેળાએ જો જીવાત્માનાં પરિણામો અત્યંત કષાયમય હોય અને યોગોનું પ્રવર્તન
કર્મસાર
