________________
આ બાબતમાં ત્રીજો વિકલ્પ કર્મયોગનો છે. જેની ચર્ચા ભગવદ્ગીતામાં સુપેરે થયેલી છે. ગીતાકારે કર્મયોગને વધારે સ્વીકાર્ય બનાવવા માટે જ્ઞાન અને ભક્તિ બંનેનો થોડોક સાથ લીધો છે એમ કહી શકાય. કર્મયોગમાં કર્મના ફળના ત્યાગની વાત ઉપર ભાર છે. કર્મ રહે પણ તેમાં ફળની અપેક્ષા ન હોવાથી તેમાં કર્મનો ડંખ ન રહે. વળી એમાં કર્મને પરમાત્માને સમર્પિત કરવાની પણ વાત આવે છે. આમ જે કર્મ ફળની આસક્તિ વિના થાય તે મહદઅંશે શુભ જ હોય, વળી કર્મ કરવામાંથી અહંકારને દૂર કરવાની વાત કર્મયોગે કરી છે તેથી કર્મબંધ ગાઢ ન પડે.
ગીતાના કર્મયોગમાં વ્યવહારને વધારે નજરમાં રાખીને કર્મની વાત કરવામાં આવી છે. બાકી આ રીતે કર્મ કોણ કરે છે? ગીતાનો જે કર્મયોગ અર્જુનને ઉદ્દેશીને કહેવાયો હતો તેણે પણ ફળની અપેક્ષા રાખ્યા વિના યુદ્ધ કર્યું હોય તેમ દેખાતું નથી. ત્યાં બીજાની શી વાત કરવી?
આમ કર્મનો સૌએ સ્વીકાર કર્યો છે પણ કર્મથી બચવાના માર્ગો સૌના સરખા નથી. કોઈએ નિશ્ચય-પરમાર્થ ઉપર વધારે ભાર મૂક્યો છે તો કોઈએ
વ્યવહાર ઉપર.
આપણે ‘કર્મસાર’માં જે ચર્ચા કરી છે તે જૈનધર્મધારાને નજરમાં રાખીને કરી છે. તેમાં કર્મને જ વિષય બનાવીને નિશ્ચય અને વ્યવહાર બંનેનો સમન્વય સાધીને વિષયનું નિરુપણ કરવામાં આવેલ છે. જૈન કર્મસિદ્ધાંત વૈજ્ઞાનિક છે જેથી તે વધારે સ્વીકાર્ય બની રહે છે. તેમાં આત્મવંચના માટે અવકાશ ઓછો છે. વળી આપણા મનમાં કર્મ વિશે ઊઠતા લગભગ દરેક પ્રશ્નનો ઉત્તર તેમાંથી મળી આવે છે જે મોટે ભાગે આપણને બીજે ક્યાંયથી નથી મળતા. તેમ છતાંય અન્ય ધર્મધારાઓએ વાતનો કેવી રીતે વિચાર કર્યો છે તેનો અછડતો ઉલ્લેખ અંતે કરી લીધો છે જે અભ્યાસી માટે રસપ્રદ થઈ પડશે.
કર્મસાર
૭૯
