________________
પણ તે રીતનું હોય તો કર્મ પરમાણુઓ જીવાત્માને સજ્જડ રીતે ચોંટી જાય છે. તેને નિકાચના કરણ કહે છે. આ રીતે જીવાત્માને લાગેલા કર્મપરમાણુઓને ભોગવ્યા વિના જીવાત્માનો છૂટકો થતો નથી. નિદ્ધત્તિકરણથી લાગેલું કર્મ જીવાત્માએ ભોગવવું પડે છે પણ પ્રબળ પુણ્યકર્મથી તેમાં થોડાક ફેરફાર કરવાનો અવકાશ રહે છે. પરંતુ નિકાચીત થયેલું કર્મ તો ભોગવ્યા વગર જીવાત્માને છોડતું નથી. અપવાદ તરીકે તે કર્મ કેવળ ધ્યાનની ક્ષપક શ્રેણીમાં જ આત્માથી અળગું થાય છે.
આ ત્રણેય કરણો કર્મબંધ વેળાએ પણ લાગે અને કર્મ બંધાયા પછી પણ લાગે-તે વાત ધ્યાનમાં લેવા જેવી છે.
કર્મમાં ફેરફાર કરનાર જે કરણો લાગે છે તેમાં એક મહત્ત્વનું કરણ, સંક્રમણ છે. સંક્રમણ એટલે એક સાથે બીજાને ભેળવવું. કોઈ જીવે એવાં કર્મ બાંધ્યાં હોય કે જેને કારણે તેને ઘણી વેદના અને ત્રાસ ભોગવવો પડે તેમ હોય પણ જો જીવ પાછળથી ધર્મમાં આવી ગયો હોય, તેનામાં સદ્ભાવો પ્રવર્તન થતા રહ્યા હોય અને તેનાં વાણી વર્તણૂક તે પ્રમાણે બદલાઈ ગયાં હોય તો તેનાથી બાંધેલું પાપકર્મ નબળું પડી જાય અને તે ઉદયમાં આવે ત્યારે તેનામાં એટલો જોસ ન હોય. વળી એમ પણ બને કે પાપકર્મ કર્યા પછી જીવે પાછળથી તેને માટે પશ્ચાત્તાપ કર્યો હોય તો તેનાથી તેના પરમાણુઓના ગુણમાં પણ ફેરફાર થઈ ગયો હોય. અશાન્તિ અને દુઃખ આપનારુ કર્મ શાન્તિ અને સાનુકૂળ સંવેદન આપતું થઈ જાય.
અહીં એ વાત ધ્યાનમાં રાખવાની છે કે સંક્રમણ એની એ પ્રકૃતિના કર્મમાં થઈ શકે. આઠેય પ્રકૃતિનાં કર્મોમાં સંક્રમણને અવકાશ છે, પણ એક પ્રકૃતિબંધ થયેલ કર્મનું બીજી પ્રકૃતિના કર્મમાં સંક્રમણ ન થઈ શકે. સંક્રમણ સારા માટેય થાય અને ખોટા માટેય થાય. જીવાત્માના ભાવો પાછળથી બગડ્યા હોય અને તે પ્રમાણે જો તે ખોટી પ્રવૃત્તિઓ કરતો હોય તો તેને વધારે વેદના અને પીડા ભોગવવાનો પણ વખત આવે. સામાન્ય રીતે આપણને વેદનીય કર્મમાં થતું સંક્રમણ વધારે સ્પર્શે છે.
અબાધાકાળમાં અર્થાત સત્તામાં પડેલાં-ઉદયમાં નહિ આવેલાં કર્મોમાં ફેરફાર કરનારાં બે મહત્ત્વનાં કરણો છે-તેમાં અપવર્તના અને ઉર્તના છે. જો માણસને કર્મની ગતિ-વિધિની જાણકારી હોય તો તે પોતાના ભાવ, રુચિ, કર્મસાર
૫૩
